Арал теізіні мселесі
Бл проблеманы тууына себепші болан - адам рекеті. за жылдар бойы Арала ятын ірі зендер мудария мен Сырдарияны суын теізге жеткізбей, тгелдей дерлік егістіктерді (мата, кріш) суландыруа пайдаланылып келді. Буланушылы дрежесі жоары болатын шл зонасында орналасан теіз суыны кбірек булануы оны тартылуына кеп соты. азіргі кезде Арал теізі екі су айдынына лкен жне Кіші теізге блінген. Арал теізіндегі суы тартылан блікті ауданы 30 мы км² жетеді. алымдарды есептеуі бойынша, теіз табанынан атмосфераа жылына 200 млн тоннаа дейін тзды ша-тоза шады. Теіз суыны шегінуінен оны жаалауындаы 800 гектар тоай, жануарлар дниесі жойылып, теіз айналасы бл кнде тіршілігі жо мды, сорта жарамсыз жерлерге айналды. Теіз суыны тартылуынан мнда тедесі жо Барсакелмес орыы жойылды. Бл згерістер з кезегінде сол айма трындарыны денсаулыына кері серін тигізді. Аралды сатап алуа арналан Халыаралы орды рыланына 15 жыл толды. Осы жылдар аралыында аткарылан жмыстар аз емес. Аралды алпына келтіру шін кптеген іс-шаралар аралып, жобалар жасалды. Кіші аралды отстігіне зындыы 12 км болатын Ккарал бгені салынды. Соны салдарынан Кіші Аралды (Солтстік) дегейі 42 метрге, аумаы 800 шаршы километрге лайды. Суы тартылып алан тзды клді табанын жауып, клге тіршілікті нышаны енді. алымдарды айтуынша Аралдан шан тзды дауылды бір шы Гренландиямздытары мен Норвегияны орманды алабына да жеткенін длелдеген еді. Елімізді клемді атарып жатан іс-шараларыны алды, айматы жне жергілікті жерді экологиялы жадайын ктеру. Бгінгі кні Солтстік Арал маына халытар айта оныстанып, й салып, балы шаруашылыымен айта айналыса бастады. АРАЛ ТЕІЗІ - збекстан мен азастан (ызылорда жне Атбе облысы) жерінде, Тран ойпатыны шлді белдемінде, стіртті шыыс шетінде орналасан тйы кл. Алабындаы арынды антропогендік рекеттерге дейін (1960 — 70 ж.) дн. жз. теіз дегейінен 53,0 м биіктікте жатан (кестені .). Осы дегейдегі айдыныны ауданы 66,1 мы км² (аралдарымен оса), суыны кл. 1064 км3, орташа теред. 16,1 м (е тере жері 67 м), зындыы 428 км, ені 235 км, су жинау алабыны ауданы 69000 км² болан. Алабындаы шаруашылы масаттара здіксіз су алу барысында 1998 ж. теіз дегейі 18 м-ге тмендеді (1997). Нтижесінде теіз 2 суоймаа — лкен Арал жне Кіші Арала блініп алды. А. т. кне замандардан белгілі. Ежелгі гректер мен римдіктер теізді Каспийді "са шыанаы" деп есептесе, А. Македонский кезінде Окс теізі (Окс — Сырдарияны грекше аты) деп атаан. Кейін Птолемей оны геогр. орнын анытаан. А. т-ні Хорезм т., Жент т., Кердері т. сияты аттары да бар. Араб саяхатшылары бу ли Ахмед ибн Русте (10 .), бу Исха л-Истахри (10 .), бу Абдал-ла Мхаммед ол-Идриси (12 .), бу-л-Фида (14 .), сондай-а білазы жазбаларында А. т. туралы деректер кездеседі. 1850 ж. Аралды алашы толы картасы жасалды. Теізді морфометриялы сипаттамаларын тыш рет (1874,-1889) И.А. Стрельбицкий анытады. Арал ойысы жоары плиоценде жер ыртысыны тменге майысуы нотюкесінде алыптасан. Табаныны бедері жота-жоталы жазы болып келеді. Дегейі крт тмендегенге дейінгі теред. 20 — 25 м, А. т-нде жалпы ауданы шамамен 2235 км² (айдынны 3,5%) болатын 1100 аралдар тобы болан, кейін оларды біратары тбектерге айналып, рлыа осылан. А. т-не Орталы Азияны 2 аса ірі зені (мудария мен Сырдария) яды. Климаты континенттік, кра, ауаны орташа температурасы жазда 24 -26°С, ыста -7,0 - 13,5°С. Жьылды жауын-шашынны орташа млш. шамамен 100 — 150 мм. Табии жадайдаы теізді су тедестігіні рамы: кл бетіне жауатын жауын-шашынны млш. 5,9 км3, зен аындысы 54,8 км3, кл бетінен буланан ылал 60,7 км'. 1970 ж. бастап клге ятын зен аындысы жоа тн боландытан, булануа кеткен шыынды толтыруа шамасы жетпейді, сондытан теіз суы жылдан жыла тартылып келеді. Су дегейіні маусымды тербелісіні орташа мні 25 см, кп жылды (асырлы) ауытуы 3 м-ге дейін жеткен. Соы кезде маусымды кбылмалылы болмаса, су дегейіні кпжылды ауыту крсеткіші тек тменге баытталан. Суды беткі абатыны темп-расы жазда 26 — 30°С, ыста 0°С-тан тмен. ыс бойы теіз айдынын толыымен мз басады. Суыны тзд. табии жадайда 9 — 14%с болатын, соы он жыл ішінде (1988-98) 25 — 30%-а дейін сті. Суы те млдір, 25 м-ге дейінгі тередікті круге болатын еді. Теіздегі аыстар саат тіліні баытымен айналым жасайды. А. т-нде балытан арал шоыры, сазан, каяз, торта, т.б. бар. Соы кезде камбала жерсіндірілген. Кеме байланысы шамамен 7 айа созылатын, азіргі кезде тек иірімдерде ана атынайды. А. т-ні жаалауында халы аз трады, жергілікті халы балы аулау, мал ш-мен жне ккніс-баша сірумен айналысады. Арал балы аулау ауданына А. т-не ятын зендерді атырау аумаы кіреді. Балындеу (тздау) зауыттары брын мударияны атырауында, Аван кентінде (Ккаралда), Бген ауылында (шыыс жаалау), брыны ялы жне зынайыр аралдарында орналасан болатын. Алаш мударияны атырау тсы А. т. Аталып, кейін теіз тгелімен Арал аталан.
Арал теізіні экологиясы Арал теізі – азастаныы інжу-маржаны, шл белдеміндегі бірден-бір кгілдір су айдыны еді. Оны апата шыраана дейінгі клемі -1066 км², тередігі - 30-60 метр, тздылыы - 10-12% болан. ойнауы ксіптік баалы балытара бай, жаасы оа мен амысты теіз еді. Сол кездерде жылына 50-150 мы балы ауланса, теіз жаасынан едуір млшерде блын терісі игерілген. Арал іріні трындары 1970 жылдара дейін леуметтік-экономикалы трыда жасы амтамасыз етілген тіршілік кшті. Теіз іріндегі елді мекендерде 17 балы колхозы, 10 балы дейтін зауыт жне 2 балы комбинаты траты жмыс істеген. 1960 жылдардан бастап Арал ірін игеру ола алынды. Осы айматаы игерілетін жер клемі брыныдан збекстан мен Тжікстанда 1,5, Трікменстанда 2,4, азастанда 1,7 есеге сті. Ал мудария мен Сырдария бойындаы халыты саны 1960-1987 жылдар аралыында 2,2 есеге артты. Халы саныны суіне орай суа деген ажеттілік те артты. Осыан орай, 1970-1980 жылдар аралыында Арала йылатын су млшері азайды. Оны негізгі себептері - антропогендік факторлар еді. Екі зен бойындаы суды мол ажет ететін кріш пен мата сіру ісі аркындап дамыды (Шардара). Оны стіне ауыл шаруашылыыны баса да салалары барынша дамыды. зен бойлары игеріліп, суды ысырапсыз пайдалану жзеге асты. Сонымен, Арал апатына себеп болан факторлара: - жергілікті жерді тарихи-табии ерекшеліктерін ескермеу; - ауыл шаруашылыын дрыс жоспарламау, суды орын есепке алмау; - суды те кп ажет ететін кріш, мата даылдарын барынша кбейтіп жіберу; - жерді игеруді агротехникалы шараларын сатамау жне суды немді пайдаланбау; табиат ресурстарын пайдаланудаы жіберілген ателіктер мен оны мегеруді ылыми трыдан негізделмеуі болып табылады. Осы аталан фактілер Арал теізі экожйесіндегі тіршілік атаулыны экологиялы дадарыса келді. Бл жадайлар адам баласыны олдан істеген ателігі ретінде дние жзіне белгілі болды. Арал ірінде туындап отыран азіргі экологиялы апаттар нышаны жыл скен сайын теіз суын тарылтуда. Оны фаунасы мен флорасы жойылып бітуге жаын. Топыраты тздануы те жылдам жруде. Арал теізінде балы сіру шаруашылыы тоталып, соы 1-2 жылда ана айта ола алынды. Ондаы трындарды леуметтік жадайы тмендеп кетті. Теіз тбінен ктерілген улы тзды млшері жылына 13-20 млн. т деп есептеледі. Тіптен, тзды шадар сері сонау Орта Азия республикалары аумаына жетіп, ауыл шаруашылыына зардабын тигізуде. Топыраты тздануы збекстанда - 60%, азіргі Арал ірінде адамдарды денсаулыы крт тмендеп кетті. Бл ірде соы мліметтер бойынша туберкулез, бйректе тас байлану, сарысу, кпе-тыныс жолдарыны абынуы, жпалы аурулар республиканы баса ірімен салыстыранда жоары крсеткішті беріп отыр. Арал теізіні болашаы дние жзі халытарын толандыруда. Оны біржола жойыльш кетуі Орта Азия мен азастанды ана емес кптеген ШЫЫС елдерінні тыныс-тіршілігіне згерістер келмек. Ал лемдік климатты згеруі, шлге айналу, атмосферадаы ауыту-шылытар, антропогендік экожйелерді трасыздыын тудырады. Арал мселесі соы 10 шаты жылда географ жне эколог алымдар арасында жиі-жиі пікірталастар туызуда. Арал мселесі туралы халыаралы конференциялар йымдастырылды. ркениетті елдер аржылай кмек крсетуде. Олар негізінен Орта Азия республикалары, Ресей, АШ, Жапония, т.б. мемлекеттер.
орыта келе,Арал теізін тару жнінде бірнеше ылыми болжамдар мен жобалар бар. Олар: 1. Сібір зендерін азастана бру. 2. мудария мен Сырдария зендеріні суын реттеу арылы суды молайту. 3. Арал теізін жартылай сатап алу. 4. Каспий теізіні суын жасанды канал арылы келу. 5. Жер асты суларын пайдалану. 6. Арал теізіні здігінен табии реттелуін немесе толысуын кту. рине, бл жобалар болашаты ісі боланымен, уаыт талабы оны кттірмейді. Брі де аражата тірелуі ммкін. Ал оны іске асуы адамзат кауымыны білімі мен біліктілігіне байланысты екені аны. азіргі кезде Аралды тару баытында батыл да жоспарлы трде ылыми негізде жмыстар жасалуда. "Арал таыдыры - адам тадыры" боландытан оны сатап алу.
Пайдаланылан дебиеттер: