Фитоценоздаы сімдіктерді бір-біріне сер ету жолдары 9 страница

Консорция детерминантымен оректену жне орналасуы жаынан байланысан организмдер – консорттар концентрлер атарын райтындыы жнінде жоарыда айтылды. Енді осы концентрлерге ысаша сипаттама беріп тейік /11 сурет/.

Бірінші концентрге детерминантты – автотрофты сімдікпен тікелей тек оректенумен /кптеген жануарлар – фитофагтар/, немесе оректенуімен жне орналасуымен /паразитті организмдер, эндоконсортты жануарлар/ немесе тек орналасуымен /эпифиттер, лианалар, автотрофты сімдіктер я салатын жануарлар/ байланысандары жатады.

Автотрофты детеминантпен оректенуі жаынан байланысан консорттар одан энергия жне заттар /фитофагтар мен фитопаразиттер/, немесе тек заттар /жартылай паразиттер/, немесе энергия жне азоттан баса заттар /азот синтездейтін симбионттар/ алады.

Детерминанта оректену /трофикасы/ жаынан баынышты бірінші концентрді консорттары зіне керекті энергияны, заттарды автотрофтарды тірі жне лі мшелерінен жне оларды тірі кезіндегі шыаратын бліністерінен алады. Осыан байланысты /Работнов, 1983/ бірінші концентрді консорттары рамына биотрофтар, сапротрофтар жне эккрисотрофтар кіреді.

 

 

11 сурет Консорция лгісі (Мазинг, 1966); А - консорция детерминанты,

I, II, III - концентрлер; ара дгелектер – фитофагтар, фитопаразиттер, симбионттар, эпифиттер; ашыл дгелектер – кбінесі зоофагтар жне зоопаразиттер.

 

Биоценологияда олданылатын терминдерге /“консументтер” мен редуценттер”/ араанда функциональды ртрлі организмдер топтарын биотрофтар, сапротрофтар жне эккрисотрофтар деп атау оларды автотрофтармен – продуценттермен трофикалы /оректенуіне байланысты/ байланысын длірек крсетеді.

Бірінші концентрді биотрофты консорттарыны рамына жануарлар - фитофагтар, фитопаразиттер /саыраулатар, бактериялар, актиномицеттер, вирустар, кейбір глді сімдіктер/ жне симбионттар кіреді. Симбионттарды автотрофты сімдіктерден энергия жне заттар алу механизміні баса биотрофтара араанда ерекшеліктері бар. Сондытан да оларды ерекше функциональды консорттар симбионттар тобына жатызан дрыс.

Бірінші концентрді сапротрофты консорттарына жануарлар – сапрофиттер, мысалы, жауын рттары, саыраулатар, бактериялар, актиномицеттер жатады. Олар автотрофтыларды жне гетеротрофтарды лген мшелерін минералдандырып ана оймай, здеріні метоболиттерін топыраа бліп шыарады. Ол метоболиттер топыратаы организмдерге жне тамырын жайып бекініп келе жатан сімдіктерге дрыс та, теріс те сер етуі ммкін.

Эккрисотрофты консорттарды ішіндегі лкен маызы барлары - ризосфера организмдері /бактериялар, саыраулатар, актиномицеттер жне т.б./.

Эккрисотрофтарды биогеоценоз ішінде энергия жне зат алмастырудаы рлі онша емес. Біра оларды негізгі рлі сапрофиттерді бліп шыаран метоболиттеріндегі жне тамырды бліп шыаратын заттарындаы кейбір улы заттарды кшін жоюында. Егер ризосфера организмдеріні рамында азотфиксаторлар болатын болса, олар автотрофтарды азотпен амтамасыз етеді.

Биотрофтар автотрофтарды тірі мшелеріні органикалы заттарын пайдаланып ана оймай оларды жарым-жартылай минералдайды /паразитті организмдерді СО₂ блуі; жануарлар – фитофагтарды СО₂, баса газдарды, суды жне кейбір минералды тздарды блуі/. Сонымен, биотрофтар здерін жарым-жартылай редуценттер сияты крсетеді. Сапротрофтара келетін болса, олар сімдіктерді лген мшелеріні органикалы заттарын минералдап ана оймай, олар те жиі траты органикалы заттар /топыра шіріндісін - гумус/ рады. Яни, биотрофтар да, сапротрофтар да органикалы заттарды пайдаланады жне оларды минералдайды /рине ртрлі дрежеде/, демек, олар здерін “консументтер” жне “редуценттер” сияты крсетеді. “Консумент” терминін консорцияны детерминанттарымен трофикалы байланысан барлы консорттарын – био-, сапро-, жне эккрисотрофтарды амтитын ке маынада сатаан орынды.

Екінші концентрді консорттары рамына екінші атардаы зоофагтар, зоопаразиттер, микрофагтар, сапротрофтар жатады. Олар энергияны жне заттарды тірі немесе лі трінде бірінші концентрді рамына кіретін организмдерді /фитофагтар, фитопаразиттер, сапротрофтар/ жне жануарлар /фитофагтар, жне сапрофагтар/ экскременттерін алады. Консорцияны келесі концентрларыны рылымы да осыан сас.

Баса трофикалы дрежеге ауысанда, яни, концентрден концентрге кшкенде организмдерді жалпы массасы жне олардаы энергия шыл азайып кетеді. Екінші жне келесі концентрлерді консорттары консорцияны автотрофты детерминанттарымен тікелей байланыспаан, біра олар фитофагтар жне фитопаразиттер санын жнге салып, жанама сер етуі ммкін. Ч. Дарвинні “Трлерді пайда болуы” кітабынан жоышаны таралуыны мысытара баынышты екендігі туралы мысал келтіруге болады: жоыша /тымымен кбейеді, тымдар глді аралар кмегімен тозадануы арылы пайда болады, ал крізді /саты/ жеп, ара яларын бзады, мысытар тышандарды жейді. Натылы экосистема ерекшеліктерін ескере отырып, рбір консорцияда оны консорциялар санын анытауа болады, ал консорцияларды бір-бірінен ажырату шін фитоценоздарды шекарасын белгілеудегі ережелерді пайдалануа болады.

Консорцияларды структурасы салыстырмалы тратылыпен сипатталанымен, олар здіксіз бірде олай, бірде былай згеріп отырады. Оларды згерісі консорцияны компоненттеріні сіресе орталы трді даму ерекшеліктеріні, роліні згеруіне, сонымен атар сімдік ауымыны згеретіндігіне байланысты. А.А. Корчагин /1976/ жне Т.А. Работнов /1978/ консорцияларды динамикасыны /згеруіні/ бес формасын ажыратады:

1. маусымды /консорцияны компоненттеріні маусымды згеруіне байланысты/,

2. флуктуациялы /консорттарды р жылдаы саныны жне тіршілік кйіні згеруі/,

3. сукцессиялы /сімдік ауымыны сукцессиясына байланысты/,

4. онтогенетикалы /консорциялы орталы мшесіні онтогенетикалы дамуына байланысты/,

5. эволюциялы /фитоценоздар эволюция процесі кезіндегі згерістері/.

 

3.5 Фитоценоздарды конституциялы структурасы

 

Фитоценоздарды конституциялы структурасы ткенде айтарлытай аралды. Сондытан бл жерде структураны бл формасыны кейбір ткен тарауда аралмаан топтарына ысаша сипаттама беріп тейік.

Экологиялы топтар, тіршілік ету ортасыны негізгі факторларыны комплексіне атысты экологиялы асиеттері бірдей фитоценоз трлерін біріктіреді. Бл топа экологиялы бір фактора атысты блінетін сімдік ауымыны трлеріні бірлестіктерін жатызуа болады. Мысалы, су режиміне атысты блінетін сімдік ауымыны трлеріні бірлестіктерін жатызуа болады. Мысалы, су режиміне атысты /ксерофиттер, гидрофиттер жне т.б./, топыра байлыына атысты /олиготрофты, евротрофты жне т.б/, жары режиміне байланысты жне т.б.

Фитоценотикалы топтар, фитоценотикалы біркелкі, сімдіктер ауымыны рылысында, тіршілігінде жне динамикасында бірдей рл атаратын сімдіктерді бір яруса жататын трлері кейде ртрлі тіршілік формаларына жатуы ммкін. Мысалы, мктер жне ыналар, шптесін сімдіктер жне бташытар жне т.б.

Географиялы, филогенетикалы жне ценогенетикалы топтар. Бл топтар сімдіктер ауымындаы таралуы жне экологиясы сас ртрлі тіршілік формаларына жне ртрлі ярустара жата алатын флоралы шыу тегі бірдей трлерді бірлестігі.

сімдіктер ауымыны структурасы, оны за уаыт алыптасу процесі кезінде рылан, ол скен ортасы жадайыны сырты крінісі жне сонымен атар ол крделі, здіксіз згеріп отыратын жеке сімдіктер жне оларды топтарыны /трлерді, популяцияларды, тіршілік формаларыны жне т.б./ з араларындаы жне орта жадайымен /экотоппен, биотоппен/ арым-атынастарыны /конкуренция, ассоцияциялану, зара йлесу/ дамуыны азіргі этапындаы нтижесі болып табылады.

Біра сімдік ауымыны структуралы бліктерін крсетумен ана шектелуге болмайды. Оларды сипаттамасын беру ажет. Бл жерде барлы уаытта еске сатайтын нрсе, ол сімдіктер ауымыны компоненттеріні экологиялы жне биологиялы сипаттамасы нерлым толыыра болса, сорлым сімдік ауымыны структурасын тереірек жне кеірек тсініп талдау жасауа болады.

сімдіктер ауымыны ішінде клемі жне маызы жаынан ртрлі кптеген структуралы бліктерін немесе элементтерін блуге болады. рине оларды жалпы орытынды бір атауы болуы те орынды.

Х.Х. Трасс /1970/ бл шін “ценоэлемент” терминін пайдалануды сынды. “Ценоэлемент” терминін сімдік ауымыны бір ана структуралы элементін крсету шін бірінші рет сынан М.И. Сахаров /1951/. Біра М.И. Сахаровты ойлаан структуралы элементін геоботаникада ке тараан баса атпен “микрогруппировка” немесе “микрофитоценоз”, ал биогеоценологияда “парцелла” деп атап кетті. Сонымен “ценоэлемент” деген термин босап алды. Сондытан, “ценоэлемент” терминін Х.Х. Трасс сынан маынада абылдауа болады. сімдіктер ауымыны структурасына толы, натылы анализ жасау шін мынандай жмыстарды орындалуы ажет: а/ ауымдаы бар ртрлі структуралы блшектерді анытау; б/ рбір структуралы блшектерді рамын /флоралы, экологиялы, биоморфты жне т.б. зерттеу; в/ сімдіктер ауымыны ртрлі структуралы блшектеріні таралуы задылытарын жне оларды мекендеген ортасыны белгілі бір экологиялы жадайына /экологиялы таушаларына/ бейімделуін анытау; г/ сімдіктер ауымындаы структуралы блшектерді бір-бірімен рекеттестігін жне оларды йлесу задылытарын анытау; д/ структуралы блшектерді динамикасыны згешеліктерін жне баытын сімдіктер ауымыны з динамикасымен /ортаны згеруіне немесе адамны серіне байланысты/ байланыстырып зерттеу.

сімдіктер ауымыны структурасын зерттеу, ол ауымны рамына кіретін сімдік трлеріні санды атынасын, оларды ауымды рудаы маызын, оларды биологиясын жне экологиясын, тере білуге негізделген болуы керек.

сімдіктер ауымдарыны структурасы оларды негізгі басты белгілеріні бірі болып табылады. Сондытан ол сімдіктерді табии классификациясын жасауа негіз болады. ауымны структурасын зерттеу нтижесінде оны ішіндегі фитоценогенетикалы процестерді баытын, ерекшеліктерін жне ауымны динамикасын анытап, ауымны ткен уаыттаы жне келешектегі згерушіліктері туралы болжам жасауа болады. Сонымен атар ауымны структурасын зерттеу, ауымны фитомассасын жне оны кеістіктегі таратылуын дл анытауа ммкіншілік береді.

рбір сімдіктер ауымыны, сырты ортамен зара тыыз байланыста боландытан, индикаторлы маызы бар. Ал сімдіктер ауымыны ішіндегі е крнектісі жне есептеуге оайы ол оларды рамымен структурасы. Сондытан сімдіктер ауымыны рамымен структурасы егжей-тегжейлі зерттелген сайын, экотоп жне биотоп ерекшеліктері туралы молыра апарат алуа болады.

Сонымен, сімдіктер ауымдарыны структурасы фитоценологияны біратар теориялы проблемаларын шешуді кілті болып табылады. сімдіктер ауымдарыны структурасы туралы ілімні дамуында трт кезеді /Корчагин, 1976/ атап туге болады.

Бірінші кезе /1750 жылдан 1860 жыла дейін/. сімдіктер структурасыны кейбір элементтері туралы системаа келтірілмеген алашы тсініктерді пайда болуы.

Екінші кезе /1860 жылдан 1920 жыла дейін/. сімдіктерді морфологиялы жне экологиялы структурасы туралы тсініктерді дайындау жне сімдіктер ауымдарыны структуралы блшектері туралы алашы системаны жасау.

шінші кезе /1920 жылдан 1950 жыла дейін/. сімдіктер ауымыны морфологиялы /ярустылы, тебілділік/ жне экологиялы /синузиялылыы/ структурасы туралы тсініктерді алыптасу кезеі.

Тртінші кезе /1950 жылдан осы уаыта дейін/. Математиканы жне кибернетиканы пайдалана отырып, осы заманы дістермен сімдіктер ауымдарыны структурасын тере зерттеу; сімдіктер ауымдарыны структурасын одан лкен табтии объектілерді /биогеоценоздар, экосистемалар/ блшегі екендігі туралы тсінік; сімдіктер ауымдарыны функциональды арапайым структуралы блшектері туралы тсініктерді жете зерттеп деу кезеі.

 

 

Тарауды ысаша мазмны

 

рбір сімдік ауымыны маызды асиеттеріні бірі ол - оны структурасы (рылымы). Сондытан оны зерттеу - геоботаникалы басты масатты бірі. Біра та геоботаникада фитоценозды структурасыны млшері жне маызы туралы ртрлі кзарастар бар. Проф. В.В. Мазинг структура ымын тсіндіруде ш негізгі баыт бар екендігін атап крсетті: 1) структура рамыны синонимі; 2) структура рылымыны (строение) синонимі; 3) структура байланыстары жиынтыы.

Фитоценозды структурасы те кп млшерді амтиды. Дегенмен, оларды мынадай блімдерге топтастыруа болады: 1) фитоценозды морфологиялы структурасы. Фитоценоз зара арым-атынастарымен жне территориясыны бірлігімен байланысан популяциялар йлесімі ретінде вертикалды жне горизонталды блшектенуімен сипатталады. Фитоценозды вертикалды структурасыны элементі болып ярустылыы, ал горизонталды структурасыны элементі мозайкалылыы болып табылады.

Фитоценоздарды німділігіні лгісін жасау шін оларды геометриялы структурасыны санды бейнесін білу ажет.

Фитоценозды геометриялы структурасы дегеніміз – фитоценоздаы сімдіктер жапыратарыны тіршілік ету орнына бейімделуіне байланысты кеістікте орналасуы. Фитоценоздарды геометриялы структурасы оларды рамындаы сімдіктерді белгілі бір биіктікке жне кеістікке бейімделген жапыратарыны белгілі бір клем млшеріндегі аумаымен сипатталады.

Фитоценозды хронологиялы структурасы дегеніміз – оны дамуындаы згеріс белгілерінен трады. Оан фитоценоздаы туліктік згерістер, маусымды згерістер жне ртрлі жылдардаы згерістер жатады.

Фитоценоздарды маусымды згергіштігіні негізгі себебі, оларды рамында фенологиялы фазаларыны ту мерзімі бірдей емес сімдіктерді, демек, ртрлі феноритмотиптерді болуы деп атауа болады.

И.В. Борисова (1972) сімдіктерді бірнеше негізгі феноритмотиптерін ажыратуа болатындыын длелдеді.

I за вегетациялы сімдіктер. Вегетациялы кезеі жыл бойына немесе жыл бойыны кбіне созылады. Кпшілігінде тынышты кезеі болады.

Бл сімдіктерді 5 топа біріктіруге болады (мгі жасыл, жазда-ыста жасыл, кзде-ыста-кктемде жасыл, кктемде-жазда-кзде жасыл жне т.б.).

II ыса вегетациялы сімдіктер. Вегетациялы кезеі жылды е олайлы маусымдарына сйкес келеді (кктемде жне жазды басында немесе жазда жне кзде). Бл сімдіктерді 3 топа біріктіруге болады (кктемде-кзде жасыл, жазды жне ысты толас кезедері бар, кктемде ерте жазда жасыл, жазда-кзде-ыста толас кезедері бар, жазда-кзде жасыл, ыста-кктемде толас кезедері бар).

III Эфемерлер. Вегетациялы кезеі те ыса, кбінесе бір фенологиялы маусымды амтиды. Бл сімдіктерді 2 топа біріктіруге болады (кктемде жасыл, жазда-кзде-ыста толас кезеі бар, жазда жасыл, кзде-ыста-кктемде толас кезеі бар).

сімдіктер ауымыны ртрлі жылдардаы белгілі бір баыты жо, ртрлі бейімделген немесе циклды згеруі - флуктуация деп аталады.

Флуктуацияны тудыратын себептеріне байланысты профессор Г.А. Работнов 5 типке блді (экотопикалы, антропогендік, зоогендік, фитоциклды, фитопаразиторлы).

Фитоценоздарды эколого-биологиялы структурасы дегеніміз – ондаы сімдіктер трлеріні жеке сапалы белгілерімен ерекшеленетін биоморфаларыны жне экоморфаларыны санды рамы. Маызды белгілері мыналар: негізгі биоморфа, тамыр жйесіні жне жер стіндегі ркендеріні структуралы типтері, ркендерді даму циклдары жне таралу трлері, ртрлі факторлара атысты экологиялы типтер.

Фитоценоздарды компоненттеріні арым-атынасына негізделген йымдасушылы формаларыны структурасын оны функционалды структурасы деп атайды.

Фитоценозды функционалды структурасыны элементтеріне ценоячейка, синузия жне консорция жатады.

Ценоячейка дегеніміз - орта арылы бір-бірімен тікелей арым-атынас жасайтын сімдіктер тобы. Ценоячейкаларды шекаралары жо, сырт крінісімен кзге крінбейді.

Синузияны Гамс ш атара (категорияа) бліп, олара сипаттама берді. Синузияны тсінуде ауыз бірлік жо. Кптеген зерттеушілер синузияны Гамсты 2-ші категориядаы маынасында тсіну керек деп санайды.

2-ші категорияда синузия – дербес бір тіршілік формасына жататын бір сімдіктер ауымы ішіндегі ртрлі трлерді особтарыны жиынтыы.

Консорция туралы ымды В.Н. Беклемишев (1951) жне Л.Г. Раменский (1952) ендірді. Олар консорцияны «тадырды бірлігімен тыыз байланысан, ртекті организмдерді йлесімділігі» деп тсіндіреді.

сімдіктер ауымдарыны структурасы - оларды негізгі басты белгілеріні бірі болып табылады. Сондытан ол сімдіктерді табии классификациясын жасауа негіз болады. ауымны структурасын зерттеу нтижесінде оны ішіндегі фитоценотикалы процестерді баытын, ерекшеліктерін жне ауымны динамикасын анытау, ауымны ткен уаыттаы жне келешектегі згерушіліктері туралы болжам жасауа болады.

 

 

Пысытау сратары:

 

1. Фитоценозды структурасыны млшері жне маызы туралы кзарастар

2. Фитоценозды морфологиялы структурасы

3. Фитоценозды геометриялы структурасы

4. Фитоценозды хронологиялы структурасы

5. Фитоценозды маусымды, ртрлі жылдардаы немесе флуктуациялы згергіштігі

6. Фитоценозды эколого-биологиялы структурасы

7. Фитоценозды функционалды структурасы

8. Синузия туралы ртрлі кзарастар

9. Консорция туралы ртрлі кзарастар

10.Фитоценозды конституциялы структурасы

 

4. Фитоценоздарды экологиясы

 

4.1 Фитоценоздарды тіршілік орны

 

рбір фитоценозды орналасан территориясын оны тіршілік орны немесе биотоп деп атайды. Тіршілік орнын «трын орны» деген тсініктен ажырата білу керек. «Тран орны» деп - фитоценоздарды кеістіктегі жадайын айтамыз, ол оларды географиялы-топографиялы координаталарымен аныталады. Тіршілік орны дегеніміз ол - тек географиялы жне топографиялы тсінік емес, тек биосфераны осы фитоценоз орналасан бір блігі ана емес, ол экологиялы жне фитоценологиялы тсінік. Жерді бетіндегі брын-соды сімдіктер болмаан учаскелер кеістіктегі орнымен жне физикалы-химиялы ортаны абиотикалы факторларыны йлестірілуімен сипатталады. Бл - экотоп деп аталады. сімдіктерді, жануарларды, микроорганизмдерді пайда болуына байланысты экотоп згеріп биотопа айнала бастайды.

Биотоп немесе тіршілік орны – крделі экологиялы факторлар комплексі. Онда мыналарды ажыратуа /Шенников, 1964/ болады:

1. Экотоп – белгілі учаскедегі сімдіктер пайда болана дейінгі бейорганикалы ортаны абиотикалы жадайларыны жиынтыы. Бан жататындар: климат жне топографиялы жадай, геологиялы жыныстар, оларды физикалы жне химиялы асиеттері жне учаскені кеістіктегі осы орынны гидрологиялы жадайы. Осы аталан абиотикалы комплексті ерекшеліктерін білген те ажет, йткені ол басты рл атаратын екі факторды бір болып табылады. Екінші басты рл атаратын екі факторды бірі болып табылады. Екінші басты рл атаратын фактор ол - фитоценозды зі. Фитоценоз экотоппен рекеттесу процесінде оны бірте-бірте згертеді.

2. Биогенді факторлар комплексі – дербес сімдіктерді, фитоценоздарды, крші сімдіктерді, микроорганизмдерді жне жануарларды яни биотикалы ортаны серінен пайда болан ортаны асиеті.

3. Табии-тарихи факторлар жне уаыт факторы: ткен замандаы климатты, топыра жне грунтты рылуындаы ткен этаптарыны геологиялы тарихыны, жер беті формасы тарихыны, бл жерде брын болан сімдіктер типіні, флора жне фауна тарихыны, азіргі тіршілік жадайыны затыыны серлері.

4. Антропогендік факторлар - ткенні мрасын згертіп жне жойып жіберуге абілеті бар барлы абиотикалы факторлара адамны ртрлі рекеттеріні сері. Фитоценозды тіршілік орны - сімдіктермен ортаны рекеттестіктеріні аренасы. Фитоценоз экотопикалы жне фитоценотикалы срыпталу нтижесінде алыптасады. Фитоценозды тіршілігі экотоппен биотопты серімен ары арай жаласа береді.

 

 

4.2 Экологиялы факторларды топталуы

 

Барлы экологиялы факторларды организмге сер етуі дісіне байланысты 1) тікелей сер ететіндер /жары, жылу, ауа, су, минералды оректену режимдері/, жне 2) жанама /баса факторлара сер ететіндер/, 3) жоарыда аталан режимдерге сер етіп солар арылы сімдіктерге сер ететін факторлар деп блуге болады. Біра бір факторларды зі бір жадайда организмге тікелей сер етіп, ал екінші бір жадайда жанама сер етуі ммкін. Мысалы, учаскені жер рельефіндегі /бедерлік/ орны - негізінен жанама фактор, йткені ол жарыты, жылуды суды, млшеріне сер етеді, сондытан ол тіршілік орныны жылу, ауа су жне тз режимдері арылы сімдіктерге сер етеді. Кей жадайларда, учаскені рельефтегі орны тікелей сер етуші фактор болуы ммкін; мысалы, тау баурайыны тіктігі сімдіктерді келіп орналасуына иынды жасап, кейде тіпті ммкіншілік бермейді.