Фитоценоздаы сімдіктерді бір-біріне сер ету жолдары 14 страница

 

7.3 Флоралы дниелер

 

Флоралы дние - е лкен флоралы блім. Жер шарында бір-бірінен флорасымен кенет згешеленетін алты флоралы дниелер айматар бар /21 сурет/.

 

1. Голарктикалы дние. Ол Солтстік жарты шарларыны тропикадан баса бкіл блігін амтиды. Бл аймаа Asteraceae, Apiaceae, Brassicaseae, Campanulaceae, Caryophyllaceae, Berberidaceae, Betulaceae, Primulaceae, Ranunculaceae, Rosaceae, Salicacaceae, Saxifragaceae жне басалары тн. Баса флоралы дниелерде бл тымдастар аз немесе тіпті кездеспейді. Клемді Carex туысыны кптеген трлері тек ана голарктикалы дниеде кездеседі. Голарктика дниесі бірнеше флоралы айматара блінеді: Шыыс Азиялы, Орта Азиялы, Батыс Азиялы, Шыыс Сібірлік, Жерорта теізі - макронозейлік, Европалы Батыс Сібірлік, Отстік Атлантикалы – Солтстік Американды, Солтстік Атлантикалы – Солтстік Американды, Тыны мхитты - Солтстік Американды жне Циркомарктикалы.

2. Палеотропикалы дние. Ол ескі лемні барлы тропикалы /ысты жатар/ аудандарын амтиды жне кптеген ысы суы болатын айматарда кездеспейтін, тропикалы тымдастарды /мыcалы, Pandanaceae Yingiberaceae жне басалары/ болатындыымен ерекшеленеді. Мнда ш дние тармаын бледі:

а/ африкалы

б/ индо-малайлы

в/ полинезиялы

Бларды райсысы эндемикалы тымдастарды болуымен сипатталады.

8 Неотропикалы дние. Бан Мексика, Орталы жне Отстік Америка /е шеткі отстік аудандарынан баса/ жатады. Бл флоралы дниеде, палеотропикалы дниеде кездесетін тропикалы тымдастар те кп кездеседі, біра туыстарды кпшілігі ртрлі.

Тропикада ке тараан туыстарды 47%-ы палеотропикалы дниеде кездеседі, тек 13%-ы ана екі дниеде бірдей кездеседі.

4. Австралиялы дние. Бл флоралы дние ерекше оашаланан жадайда. Мндаы барлы трлерді 86%-ы тек ана Австралияда кездеседі. Біратар эндемикалы тымдастар, тымдас тарматары жне туыстар бар. Ерекше есте аларлытары Eucalyptus жне Acacia туыстары. Eucalyptus туыстарыны 450 шамасындай трлері бар, олардан Австралияны барлы ормандары трады. Ал мндаы Acacia туысыны ерекшелігі оларды филлодиялары бар.

5. Антрактикалы дние. Бл дние Отстік Америкадан Жаа Зеландияа дейін созылып, антрактика континентін оршап жатады.

Антрактида континентінде глді сімдіктерді тек осы жерге ана тн жергілікті екі трі кездеседі: Colobanthys crassifolius /Cariophyllaceae/ Deschampsia antarctica /Poaceae/.

Ерекше маызы бар антарктикалы элемент – Nothofagus туысы.

Бл туысты трлері баса кейбір антрактикалы ааш туыстарымен бірге Жаа Зеландияда жне Отстік Американы отстік батысында ылалды антрактикалы ормандарды растырады.

6. Кап дниесі. Бл флоралы дниелерді ішіндегі клемі жаынан е кішкентайы, оан тек Африканы отстік-батыс шегі ана кіреді, біра соан арамастан, бл дниеде 6000-нан астам глді сімдіктерді трлері кездеседі. Бл аймата бірнеше эндемикалы тымдастар /Brunicaceae penaeaceae жне басалары/ бар. йлерде сетін сімдіктерді кбісі, мысалы Pelargonium, Amaryaullis, Freecsica жне басалары, Отстік Африкадан шыан.

 

7.4. Фитоценоздарды комплекстілігі

 

Жер бетінде фитоценоздар белгілі задылытармен таралады. Оларды біреулері негізінен экотопты жадайына сйкес фитоценоздарды алмасу ерекшеліктеріне байланысты. Бан ртрлі комплекстік /латын. Complexus – абысу, ттасып кету/ былыстар жатады. Екіншілеріне ассоциацияларды, формацияларды жне сімдіктер жабыны типтеріні климат жадайына байланысты таралып, горизонтальды жне вертикальды айматара блінуі жатады.

Комплекстік – бір ландшафтаы ртрлі ассоциацияларды экотоп жадайына байланысты алмасулары салдарынан сімдіктер жабыныны біркелкі емес формалары. Шыу тегі биогендік нанарельфпен / гректі nannos – тырбиан жне relief – релеф-бедер, рельефті те кішкентай формалары –горизанталі 1дм – 2м, вертикалі 1м дейін, мысалы, сарышна тмпешігі/ немесе микрорельефпен /гректі micos - кішкентай, relief - рельеф, рельефті кішкентай формалары, мысалы, кішкентай м тбешіктері, сор /сорта/ ойпаты жне т.б./ байланысан наыз комплекстерде бір емес бірнеше ассоциациялара жататын фитоценоздарды бір ізбен /жйелі/ траты алмасып отыратындыын байауа болады.

Комплекстегі фитоценоздар экотондаы /гректі oikos - й жне tonos - пішін, тр ренк/ - ауымдар арасындаы тпелі микрозона сукцессиялар арылы бір-бірімен байланысты. Оларды баыты осы айматаы байыры, тпкілікті сімдіктер жабыны типтеріні алыптасуында, сімдіктер жне топыра –комплексі дамуыны жалпы стратегиясына сйкес болады. Комплекске енетін ассоциациялар санына байланысты олар екі мшелі, ш мшелі, трт мшелі жне т.б. болып блінеді.

Наыз комплекстерде фитоценоздарды алмасуы бір жйемен, траты болады. Ал егер фитоценоздарды алмасуы бір жйеде, траты болмай, ртрлі сипатта болып жне фитоценоздарды млшері р алай болса, ол комплекстілік емес комбинация /латынны combino - осамын, жалаймын/ деп аталады. Комбинация мезо жне микрорельефке тікелей туелді. Комбинация микрокомбинация /кішкентай/, мезокомбинация /орташа/ жне макрокомбинация /лкен/ болып блінеді. Мысалы, Іле Алатауыны батыс беткейіндегі рік аашы /Armeniaca vulgaris Lam/ орманымен доланалы – алма /Malus sieversii Ledeb/, /Crataegus songorica C. Koch./ ормандарыны жне раушан /Rosa platyacantha/ комбинацияларын круге болады.

 

7.5 сімдіктер жабындарыны айматылыы

 

сімдіктер жабындарыны айматылыы - сол территорияны континентальды климат ерекшеліктерімен рекеттестікте болады. Ал белгілі бір территорияны климат ерекшеліктерін ол жерді мхиттан анша жерде орналасандыына, жауын-шашын млшеріне, климатты режиміні арама-арсылыына жне сімдіктерді ртрлі тау биіктігінде белдеуленіп орналасуына байланысты арау керек.

сімдіктер жабындарыны айматылыы геоботаникалы аудандастыру жйелерінде бейнеленіп крсетіледі, олар негізінен геоботаникалы айматар ретінде крсетіледі.

Айматылыы жалпы географиялы за ретінде И.И. Докучаев /1898/ длелдеді, соны ішінде ол рбір айматы климаты, топыраы, сімдіктер жне жануарлар лемдері арасында зады байланыстар бар екендігі туралы жазды.

ТМД елдерінде сімдіктер жабындарыны трт аймаын жасы ажыратуа болады: тундра, орман, дала жне шл. рбір аймата жазытытаы тіршілік ететін орындарды /суды бліп татын тегістіктерде/ осы аймаа тн сімдіктер жабыныны айматы типтері болады. Шлдер аймаында бта жне бташа типтері, дала аймаына бта, шптесін, орман аймаына – орман жне шалынды /шптесін/, тундра аймаына ына, мк жне бташа типтері тн.

Жоарыда аталан айматар арасында немесе шекараларында тпелі алаптары болады. Ол тпелі алаптарды детте, тип тарматары есебінде абылдайды.

Тундра жне орман айматары арасында тпелі алап - орманды тундра, орман жне дала айматары арасында тпелі алап – орманды-дала, дала жне шл зоналары арасында тпелі алап – шлді дала бар екендігіне кз жеткізуге болады. Осы тпелі алаптарда фитоценоздарды комплекстерімен комбинациялары ерекше жиі кездеседі.

сімдіктер жабындарыны айматы типтеріні айматы рбір геоботаникалы провинцияларында /айматар/ з кезегінде геоботаникалы округтерге, округтер геоботаникалы аудандара блінеді. Геоботаникалы округтерге сімдіктер формацияларыны топтары, геоботаникалы аудандара формациялар тн.

Егер сімдіктер жабындарыны айматаы типтері жазытытаы тіршілік ету орындарында кездесетін болса, тіршілік етуді басаша жадайларында сімдіктер жабындарыны интерзональды /аылшынны interzonal, латынны inter - аралы жне гректі zone – зона/ типтері дамиды. Интерзональды фитоценоздара, сімдіктер топтарына мысалы, суаттардаы, арна жанындаы жайылымдардаы, сорта жне ышыл топыратаы сімдіктер жатады. Кейбір айматардаы экстразональды /латынны extra - сырт жне гректі zona - зона/ сімдіктер жабындары кездеседі. Мысалы, дала аймаындаы араай орманы.

Климат тек ана горизонталь баытта ана емес, вертикаль баытта да згереді. Климатпен бірге сімдіктер де згереді. Жазытытаы кейбір айматар сімдіктеріне тауды ртрлі биіктігіндегі белдеуленуі сйкес келеді /24 сурет/.

Айматы сімдіктер орналасан ареалы бойында отстікке жне солтстікке жылжыан сайын оларды климатты жадайы згереді.

 

Бл трлерді жне сімдіктер ауымдарыны ландшафтаы алатын орнына, рліне едуір серін тигізеді. Мндай жадайда Г. Вальтер, В. Алехин длелдеген тіршілік ету орныны тратылыы ережесін /правило предварения/ байауа болады. Бл ботаникалы-географиялы дебиетте - те ке тараан ереже. Ережені мні - Солтстік беткейлерде солтстікке тн, ал отстік беткейлерде отстікке тн /байаушыны тран нктесіне атысты/ сімдіктер ауымдарыны пайда болу фактілерін тсіндіруде. Бл айматы ережеден ауытуы кн сулесіні тсу брышына байланысты. Бл ереже таулы территорияларда да орын алады. Мысалы, тауды отстік беткейлерде алаптар /пояс/ шекарасы солтстік беткейлерге араанда биігірек болуы немесе кейде тіпті кейбір алаптарды толы шыып, болмай алуы ммкін. Мндай жадайларда Солтстік жне отстік беткейлер шін ртрлі вертикаль алаптар баанасын трызуа мжбр боламыз. Геоботаникалы аудандастыруа жоарыдаы ережені олдануды лкен маызы бар. йткені табии геоботаникалы аудандарды блгенде жазытытаы сімдіктер ауымыны типтерін ана емес, сонымен атар беткейдегі сімдіктер ауымдарын да есепке алу керек. Оларды жиі экстразональды сімдіктер жабыны деп атайды. Экстразональды сімдіктер жабыныны климат жадайыны индикаторы есебінде сімдіктер жабыныны йлесімділік структурасын дрыс тсінуде маызы лкен.

 

7.6 сімдіктер жабындарын картаа тсіру

 

сімдіктер жабындарын картаа тсіру геоботаника ылымыны маызды бір блігі болып табылады. Оны дамуы - геоботаниканы жалпы жадайына едуір дрежеде туелді.

сімдіктер жабындарын картаа тсіру з кезегінде геоботаниканы кейбір блімдеріні /сімдіктер жабыны классификациясы, динамикасы, геоботаникалы аудандастыру жне фитоценозды географиясы/ дамуына жадай жасайды. азіргі геоботаникалы карталар картаа тсірілетін территорияны сімдіктер жабыны туралы мліметтерге /рамы, структурасы, динамикасы, тарихы, географиясы жне оны кптеген табиат факторларымен байланысы/ синтез жасап ана оймай, оларды талдауа салып, жаа ботанико-географиялы проблемаларды шешуге ммкіншілік береді. Геоботаникалы картаа тсіру - азіргі кезде сімдіктер жабынын зерттеуде жне сімдіктер ауымыны географиясын білуде негізгі тсілдерді бірі болып табылады.

Барлы геоботаникалы карталар толытыына, длдігіне жне масштабына арай тртке блінеді:

1. Майда масштабты карталар, масштабы 1: 500000

2. Орташа масштабты карталар, масштабы 1: 300000 - 1: 100000

3. Ірі масштабты карталар, масштабы 1: 50000 – 1.10000;

4. Толы дл карталар жне пландар, масштабы 1: 5000 – 1: 500.

рине, ртрлі масштабтаы карталара сімдіктер жабыныны ртрлі категориялары тсіріледі. Мысалы, майда жне орта масштабтаы карталара жеке фитоценоздар жне ассоциацияларды тсінуге болмайды, йткені ол карталар те кішкентай жеке фитоценоздарды ірі масштабты жне толы, дл карталара ана тсіруге болады.

Барлы геоботаникалы карталар масатына жне маынасына арай бірнеше кластара блінеді, оларды ішіндегі е маыздылары мыналар:

1. Биоэкологиялы жіктеуді негізінде сімдіктер жабыныны ерекшеліктері туралы мліметтер беретін карталар, оларды талабына сай легенда /карталара берген тсінік сздер/ жасалынады;

2. Генетикалы немесе география-генетикалы жіктеуді негізінде сімдіктер жабыныны ерекшеліктері туралы мліметтер беретін карталар. Бл жадайда да картаны талабына сай легендасы жасалады;

3. сімдіктер жабындарыны кейбір жеке ерекшеліктері туралы мліметтер беретін арнайы карталар. Мысалы, мал азытары, ормандар жалпы сімдіктер орлары туралы карталар.

сімдіктер жабынын картаа тсіру дістері ртрлі. Фитоценоздарды толы, дл тсіруді территорияны алдын-ала квадраттара бліп, азы /пикет/ аып, белгілеп алып барып бастайды. Ірі жне орта масштаба тсіруде топографиялы карталар пайдаланылады. Бл жадайда топографиялы картаа алдын-ала рельеф ерекшеліктерін ескере отырып, паралелель /атар/ маршруттарды сызып алып барып, картаа тсіреді. Паралельді маршруттарды аралыы анша болу керектігі 11 кестеде крсетілген.

Ірі жне орташа масштабпен картаа тсіргенде ормансыз жазытыта автомашина олданылып, араашытытарын спидометр арылы лшеп отырады.

азіргі кезде геоботаникалы картаа тсіруде аэрофотосъемка те ке пайдаланылады. Аэрофотосъемка дегеніміз - жер бетін ауадан суретке тсіру. Ол шін аэрофотоаппараттарымен 1: 200-ден 1: 100 000 дейінгі масштабта суретке тсіріледі, соны нтижесінде алынан аэрофотопландар геоботаникалы картаа тсіруде негізге алынады. Аэрофотосъемка мліметтеріне негізделіп жасалан геоботаникалы карталар те дл жне толы болады.

Геоботаникалы картаны баса таырыпты карталармен /топыраты, геологиялы, геоморфологиялы, климатты гидрологиялы жне т.б./ салыстыру сімдіктер ауымдарыны ткен кездегі жне азіргі кездегі крделі экологиялы жне географиялы байланыстары туралы орытынды жасап жне келешекте алай згеретіндігі туралы болжам айтуа ммкіншілік береді. Сонымен атар, рбір картаа берілген тсініктер /легендалар/ жалпы классификация проблемасына осылан лес болып табылады.

Геоботаникалы карталар геоботаникалы аудандастыруды ылыми негізі болып табылады. Геоботаникалы аудандастыруды дамыту жне мейлінше жетілдіру геоботаникалы картаа тсірумен тікелей тыыз байланысты.

Геоботаникалы универсал карталар сімдіктер жабыныны арнайы карталарын /азы, орман, сімдіктер шикізаты жне т.б./ жне табиатты кейбір арнайы карталарын /медико-географиялы, зоогеографиялы жне т.б./ жасауа ылыми негіз болады. Сонымен атар, геоботаникалы карталар халы шаруашылыыны ртрлі саласында /ртрлі жоспарлау жмыстарында, ауыл шаруашылыында, орман шаруашылыында, медицина жне денсаулы сатау жмыстарында, геологияда, ндірісті кейбір салаларында жне т.б./ жне де табиатты орау жмыстарын йымдастыруда ке олданылады.

Барлы ботаникалы карталар екі топа блінеді: флоралы жне сімдіктер жабыныны картасы. сімдіктер жабыныны карталары з кезегінде геоботаникалы аудандар жне геоботаникалы немесе сімдіктер ауымдарыны карталары болып блінеді.

Геоботаникалы карталар масатына жне жасалу принциптеріне байланысты екі категорияа блінеді: 1/ универсалды жне 2/ арнайы, универсалды геоботаникалы карталар сімдіктер жабыныны блшектеріні табии алыптасу процесі кезінде рылып, жер бетінде таралуын крсетеді. Сонымен бірге, бл карталарда сімдіктер жабыныны блшектеріні адам тіршілігі жне баса да сырты факторларды сері нтижесінде згеруінде круге болады. Соан байланысты универсалды геоботаникалы карталарды 1) алпына келген сімдіктер жабыны карталары жне 2) азіргі кездегі сімдіктер жабыны карталары деп екіге бледі. азіргі кездегі сімдіктер жабыны туралы карталар сімдіктер жабынын пайдалануа байланысты проблемаларды шешуге пайдаланылады. Ал алпына келген сімдіктер жабыны туралы карталар экологиялы жадайды баалауа жне ртрлі палеогеографиялы мселелерді шешуге ажет.

Универсал карталар синтетикалы жне аналитикалы деп блінуі де ммкін. Синтетикалы геоботаникалы карталар жасау шін сімдіктер жабыны толы картаа тсіріледі. Оларды масаты ртрлі. Аналитикалы карталарды осымша /осалы/ маызы бар, ол карталар кейбір жеке сімдіктер ауымдарын, оларды топтарын крсетеді. Бл карталар мліметтер жне монографиялар шін жасалып, ртрлі салыстырмалы жмыстар шін пайдаланылады.

Арнайы геоботаникалы карталарды универсал карталардан айырмашылыы, оларда шаруашылытаы маыздылыы туралы тсініктемелер беріледі. Бл карталарда сімдіктерді шаруашылыта пайдалану ерекшеліктері крсетіледі.

 

11 кесте

Ірі масштабты жне толы картаа тсіргендегі длдік жне маршруттар арасындаы ашыты

 

Тсіру	Масштабы	Маршруттар жне азытар арасындаы ашыты	Контурды клемі
Картаа тсіруге міндетті	Е аз клемі	Е аз ені
Ірі масштабты	1: 300000 немесе 3 км/см	7,5 км	500,0 га	225,0 га	7,5 км
	1: 200000 немесе 2км/см	5,0 км	200,0 га	100, 0 га	5,0 км
	1: 100000 немесе 1км/см	2,0 км	50,0 га	25, 0 га	250 м
	1: 50000немесе 500 м/см	1,0 км	12,5 га	6,25
	1: 25000 немесе 250 м/см	0,5 км	3,0 га	1,50га	62, 5 м
	1: 10000 немесе 100м/см	0,2 км	0,5 га	0,25 га	25,0 м
Толы	1: 5000 немесе 50м/см	100 м	1250 м2	625,0 м2	12,50 м
	1: 2500 немесе 25 м/см	50 м	300,0 м2	150,0 м2	6,25 м
	1: 1000 немесе 10 м/см	20 м	50,0 м2	25,0 м2	2,50
	1: 500 немесе 5 м/см	10 м	12,5 м2	6,25 м2	21,5 м
	1: 250 немесе 2,5 м/см	5 м	3,0 м2	1,5 см2	0,50 м

 

Арнайы геоботаникалы карталар универсал карталарды негізінде оларды белгілі бір баытта толытыру нтижесінде жасалынады. Оларда біратар маызды крсеткіштер болады, мысалы мал азыы туралы карталарда -німділігі, орылу уаыты жне отап жеп оюы жне т.б. орман туралы карталарда – ааштарды оры, орман шаруашылыы туралы, дайындау пунктері, аашты тасуа болатын жолдары туралы жне т.б.

Арнайы геоботаникалы карталар оларды шаруашылыта пайдалану баытына байланысты бірнеше типтерге блінеді: 1/ Мал азыы карталары, 2/ Индикациялы карталар; 3/ Ормандар картасы; 4/ сімдіктер оры туралы карталар; 5/ Медико-географиялы карталар жне т.б.

Мал азыы туралы карталар мал азыы шін пайдаланылатын жерлерді сімдіктер жабыныны практикалы маызы бар структуралы биологиялы жне экологиялы ерекшеліктерін бейнелейді, оларды німділігін сипаттайды.

Индикациялы карталар жасауды масаты - сімдіктер жабыныны ортаны кейбір факторларымен немесе табиат былыстарымен /жер астындаы су, пайдалы азбалар, топыраты физико-химиялы асиеттері жне с.с./ ерекше байланыстарын анытап, крсетіп, келешекте сімдіктер жабындары арылы оларды іздеуге ммкіншілік беру.

Орман туралы карталар ртрлі ааш сімдігі тымдарыны /порода/ орналасу ерекшеліктері туралы тсінік береді. Бл карталар ормандаы ртрлі ааш сімдігі трлерін дрыс пайдалану шін инвентаризация жасап, орман шаруашылыын дрыс жоспарлауа те ажет. Соы жылдары пайдалы сімдік орларын дрыс пайдаланып, дайындау шін ртрлі сімдіктер орларыны карталарын жасау ке ріс алып, рі арай дамуда.

Медициналы география проблемаларын шешуде /мысалы, кейбір ауруларды табии ошатарын зерттегенде, курорттарды орналастыру жмыстарында/ медико-географиялы карталар жасалады. сімдіктер жабындарын картаа тсіруді териясын жне тсілдерін жетілдіру - геоботаникалы жалпы ылым проблемаларыны дамуына, жаа аиат зерттеу дістерін кіргізуге, аэро- жне космо-дістерді жетістіктерін ке пайдалануа байланысты.

сімдіктер жабындарыны классификациясын негізге алып карталара легенда жасалады. Сондытан геоботаникалы карталарды ылыми жне практикалы маыздылыы едуір дрежеде сімдіктер жабындарын классификациялау принциптерімен аныталады.

 

7.6.1 сімдіктер жабыны картасын жасауды маызы жне міндеттері

 

Биосфераны маызды компоненттеріні бірі туралы іргелі ілімні кзі ретінде сімдіктер картасыны лкен ылыми маызы бар. йткені ол оамны тіршілігін амтамасыз ету проблемаларын шешуде жне азіргі замандаы оамны табии оршаан ортамен арым-атынасын ндестіруде апаратты негіз болып саналады. Оны практика жзіндегі рлі де те маызды. Кп уаыт бойы майда масштабты шолу карталарыны рлі жеткілікті бааланбай келді. сімдіктерді майда масштабты карталарын тікелей практикада пайдалануды болашаы туралы алаш рет академик В.Б. Сочава 1960 жылдары айтты. Антропогендік факторларды серіні кшеюімен регионды экологиялы проблемалар жаhандыа айналуымен атар жретін заманда сімдіктерді майда масштабты шолу карталарыны рлі арта тседі.