Фитоценоздаы сімдіктерді бір-біріне сер ету жолдары 17 страница
Браун-Бланке мектебінде ассоциацияны негізгі, біра е тменгі таксономиялы бірлік емес. Ол субассоциацияа, варианттара жне фациялара блінеді. Ассоциациялар одатара, сосын атарлара жне кластара біріктіріледі. Браун-Бланке таы бір бірлік енгізді, ол кластар тобы жне креистер. Оларды рамына викариат /латынша vicarius – орын басатын/ трлерімен, туыстарымен жне тымдастарымен кбінесе сас кластар кіреді. Креистерді мысалы ретінде, Браун-Бланке Солтстік Скандинавияны, Солтстік Канаданы, солтстік Сібірді жне Гренландияны тундралы сімдіктерін келтіреді.
Браун-Бланке жйесін брыны КСРО геоботаниктері тек ана 1965 жылдан бастап игере бастады. Браун-Бланке дісін КСРО-да насихат жасауда О.С. Гребенщиков, В.Д. Александрова, З.В. Карамышева, Э.Х. Ребасоо /Rebassoo 1975/ сіресе Б.М. Миркин кп ебек жасады. Брыны КСРО территориясында Браун-Бланкені флоралы классифкациясыны принциптері сатап жазылан бірінші монографияны авторы эстон алымы Э.Х. Ребассо болды. Ол монография эстонияны теіз жаалаулары сімдіктер жабыны туралы. Ал соы монографиялардан Б.М. Миркинні /1986/ редакциялауымен шыан “КСРО сімдіктеріні классификациясы” деген ебекті атауа болады. азастан Республикасында З.В. Карамышева /1967/ Солтстік азастан даласында Браун-Бланке дісін эксперименттік баалау шін жргізілген бірінші тжірибе жмыстарыны нтижесін жариялады. Соы жылдары Браун-Бланке дісін белсенді игеруде Б.М. Миркин бастаан Уфа фитоценологтары кп ебек етуде. Сол жмыстарды нтижесінде Браун-Бланке дісін бізді елімізде /брыны КСРО/ ке мойындауда.
8.3 Ординация
Ординация - сімдіктер жабыныны здіксіздігіне /континуум/ лайы келетін е табии процедура. Ординация дістері тікелей, жанама, бір лшемді жне кп лшемді болып блінеді. Тікелей ординация дісінде ретке келтіру ортаны наыз факторлары /экологиялы, кеістік, уаыт/ арылы, жанама дісінде – трлер арасындаы байланысты /немесе бейнелеу арасындаы састыты/ згеруі баыты бойында, бір лшемдіде – бір фактор бойынша немесе бір ось бойында, ал кп лшемдіде – бірнеше факторлар немесе осьтер бойында жргізіледі.
Ординация дістеріні экологиясы бір лшемдіден кп лшемдіге жне тікелейден жанамаа баытталып дамиды. Ординацияны дістеріне тікелей градиентті талдау /анализ/, факторларды талдау, басты компонент дісі, Гаусов ординациясы, Л.Г. Раменский дісі зара ординация жне басалары жатады.
Ординация фитоценоздар классификациясын алмастыра алмайды, йткені оны /ординациясыны/ нтижесі сімдіктерді инвентаризациялауды ртрлі формаларын іске асыруа жеткіліксіз. Сонымен атар, ординация трлерді, ауымдарды экологиясы жне биологиясы туралы маызды мліметтер беретін аппарат ретінде классификациялау процесін жеілдетеді. Ординациялы лгілерді керек жадайда оай классификациялы лгілерге айналдыруа болады.
сімдіктерді жне фитоценоздарды ординациялау дісін бізді елімізде жете зерттеген Л.Г. Раменский /1938/ жне оны шкірттері /Цацекин жне т.б./. Егер де табии жадайда трді молшылыы туралы кптеген сипаттап жазылан мліметтерін немесе проекциялы жабынын сырты ортаны бір факторымен мысалы, топыраты ылалдылыымен салыстырса, ылалдылыты бкіл диапазонын /шлден батпаа дейін/ бірнеше градиацияа блуге болады. Соны нтижесінде олар шін трді молшылыыны немесе проекциялы жабыныны орташа крсеткішін анытауа болады. Осылайша Л.Г. Раменский ылалдылы шкаласын жасады. Ол шкаланы мынадай ылалдылы градиенттері болады: 1-17 шл, 18-30 шлейт-дала, 31-39 ра дала, 40-46 орташа дала; 47-52 шалын дала; 53-63 жаа шалын; 64-76 дымыл-шалын, 77-88- ылал-шалын, 89-93- батпаты шалын; 94-100 батпа. Осы сияты шкалалар баса да факторлара /топыраты байлыы, топыраты сортадануы таы с.с./ байланысты жасалды. рине, ординация жрдемімен экологиялы жадайларды баалауа болады. Л.Г. Раменский экологиялы шкалаларды тзде сипаттап жазылан бланктерді бір жйеге келтіру шін, яни рбір ортаны жадайына тн сімдіктерді тізімін жасау шін пайдалануды сынды. Ол жмыс былай жасалынады. сімдіктерді жалпы тізімін жасайды, сосын оларды ш топа бледі: ке тараан /тізімні 75%-да / орташа жне аз тараан /тізімні 25%-да/. Содан кейін бланкілерді да керекті фактора /мысалы ылалдыа/ байланысты ш топа бледі. Ортаы топа негізінен ке тараан трлер саны кп бланкілерді жатызады. Сз жо, мндай ординация тсілін сімдіктер жабынын здіксіз /континуум/ деп араанда олдануа болады. Сонымен атар ол тсіл типтік ассоциацияны, сіресе полидоминантты ауымдарды, тадап блуге ммкіншілік береді.
Ординация тсілін классификациялы тсілге арсы оюды ажеті жо. Керісінше, ол тек екі тсіл бірін-бірі толытырып, зерттелген айматы сімдіктер жабындары туралы толыыра млімет береді.
Тарауды ысаша мазмны
Фитоценоздар классификациясы дегеніміз – сімдіктерді асиеттеріне, скен жеріні ерекшеліктеріне байланысты оларды ауымдарын топтастыру.
Ординация дегеніміз – сімдіктерді кейбір факторлара байланысты згерту сипатын крсететін ось бойында трлерді немесе ауымдарды ретке келтіру процедурасы.
сімдіктер жабыны туралы ілімні ала дамуына байланысты оларды классификациялы бірліктерін /флоралар жйесіндегі тр, туыс, тымдас сияты/ барлы жерге бірдей жйеге келтіру ажет болды. Біра фитоценоздар типін бліп жне жйеге келтіру - те крделі проблема. Бл жмысты крделілігі фитоценоздарды ртрлі тіршілік формаларына жататын трлерден ралатындыында. Сонымен атар, фитоценоздар - те динамикалы былыс. Кез-келген уаытта фитоценозда оны маусымды флуктуациялы немесе сукцессиялы кйлері бейнеленеді. азіргі кезде адамдарды ртрлі сер етуіні нтижесінде сімдіктер жабындарында фитоценоздарды кптеген байыры жне туынды модификациялары кездеседі.
Фитоценоздар типтерін блуді таы бір иыншылыы оларды кбісіні бір-біріне ласып жататындыында. Осыан байланысты оларды арасындаы шекараларды тек шартты трде ана жргізуге болады. Бл жадай геоботаникада брын басым болып келген баыт-фитоценоздарды дискреттігімен /зілмелілік/ атар табиатта сімдіктер жабындары здіксіз /континуум/ деген ымны шыуына алып келді.
Фитоценоздарды дискреттігін /зілмелілігін/ мойындаан геоботаниктер блінген фитоценоздар типтерін жйеге келтіру шін организмдер систематикасындаы классификациялау тсілін олданды. Ал екінші баытты, яни фитоценоздарды здіксіздігін /континуум/ мойындаан геоботаниктер оларды жйеге келтіру шін ординация тсілін олданады.
сімдіктер жабыны негізгі бліктері ретінде фитоценоздар типтерін белгілеу шін ртрлі терминдер сынылады. КСРО-да XIX асырды соында жне XX асырды басында «формация» термині пайдаланылды. Ол кезде формация деп физиономиялы /сырты крініс/ типтер аталады. Сол кезден бастап «формация» термині сімдіктер жабыныны систематикалы бірлігі ретінде ботаник-географтар арасында ке тарады.
1960 жылы Брюссельде ткен 3-ші халыаралы ботаникалы конгресте сімдіктер жабындарыны негізгі лшем бірлігі ретінде ассоциация абылданды.
Ассоциация – фитоценоздарды классификациясындаы негізгі синтаксон.
Ассоциация терминін бірінші рет 1805 жылы олданан неміс алымы А. Гумбольдт.
Брюссельдегі /1910 ж./ конгресте ассоциацияа мынадай анытама берілді: «Ассоциация – тіршілік ететін орын жадайлары біркелкі жне сырт крінісі /физиономиясы/ біркелкі, белгілі бір флоралы рамы бар сімдіктер ауымы». Сол уаыттан бері «ассоциация» термині кптеген елдерде сімдіктер жабындарыны негізгі лшем бірлігі ретінде пайдаланылып келеді.
Ассоциация зінен кіші майда блшектерге блінеді /субассоциация, ассоциациялар варианттары/. Сонымен бірге флоралы ортатыына ірі синтаксондара /одатар, атарлар, кластар тобы, дивизиондар/ біріктіріледі. КССРО-да за уаыт бойы ассоциациялар доминанттарды ортатыына байланысты блініп келеді. Содан кейін олар сырты физиономиялы белгілеріне арай топтастырылады. Мысалы, ассоциациялар тобы, ассоциациялар класы, формациялар, формациялар тобы, формациялар класы, сімдіктер жабындарыны типтері. сімдік жабынын классификациялауды Бкіл Одаты шінші Кеесінде /Ленинград, 1971/ ассоциацияны анытаанда флоралы белгіге ерекше кіл аудару керек деген арар абылданды. Бл жадайда рине, ассоциацияны атын ою шін синтаксондар номенклатурасын білу керек. Классификация принциптеріне байланысты ртрлі баыттарда синтаксондар ралай аталады. Бл проблеманы дрыс шешуде Браун-Бланке мектебі лкен табыса жетті, олар бл жмыста идиосистематика тжірибесін табыспен пайдаланды. Браун-Бланке жне оны остаушылар дамытып келе жатан баыты – фитоценоздар классификациясы флоралы сигматизм деп аталады. Бл жадайда ртрлі рангтаы бірліктер з аттарын таксондар /туыстар немесе трлер/ бойынша алады. Таксондар сіп, тіршілік ететін ортасыны жадайын немесе сырт крінісін /физиономиясын/ бейнелейді.
Синтаксондар атын растыру жніндегі нсауды «фитосоциологиялы номенклатуралар кодексі» деген атпен Баркин, Моравец жне Роше /Миркин, 1983/ дайындап сынды. Ол нсау 1979 жылды 1 атарынан кшіне енді.
Бл кодексті негізгі ережелері бар. Сол ерекшеліктерге сйкес жасалуы керек.
ТМД елдерінде ассоциацияны атауды те арапайым жйесі ке тараан. Оны екі дісі бар:
Бірінші дісінде бірнеше диагностикалы трлерді «+» /бір ярусты/ немесе «-» /ртрлі ярусты/ белгілерімен біріктіру арылы растырылады. Синтаксон атына кірген трлер атау септігінде беріледі. Мысалы, Piceae schrenkiana /Шренк шыршасы – ель Шренка/ + Quercus robur /Кдімгі емен - Дуб черешатый/ - Carex pilosa.
Егер де вегетациялы маусымда бір яруста доминанттар алмасатын болса, онда олар ............. белгісі арылы осылады. Жыл сайын доминанттар ауысып отыратын ассоциациялары ол доминанттар тобы белгісімен осылады. Мысалы, Bromus inermis + Elytrigia repens Alopecurus pratensis.
Ассоциацияны атауды екінші дісіне келетін болса, басым ярустаы доминант трді латынша атынан туыс аты алынады да, оны тбіріне etum деген жрна осылады /мысалы, Pinus – Pinetum жне с.с. жне екінші сз, детте баынышты ярустарды доминант немесе доминанттарыны туысты немесе трлік латынша аттарыны тбіріне /немесе тбірлеріне/ osum деген жрна осу арылы пайда болады (мысалы, Sphagnum – Sphagnosum vassinium myrtillus-myrtillosum жне с.с. Егер де бас яруста екі тр доминант болса, оларды екеуі де ассоциацияа ат ойанда пайдаланылады, олар сызыша белгісімен осылады: мысалы, Mixtoherbetum /алуан шптесін сімдіктер трлері басым/, Herbosum /тменгі ярусты шптесін сімдіктер басым/.
ТМД елдерінде олданылатын осы екі дісті рине жоарыда айтылып ткен біріншісі оай рі ыайлы. Бл екі дісте де ассоциацияа ат ою шін доминанттар пайдаланылады.
Бізді ойымызша жоарыда айтылып ткен Браун-Бланке мектебі – сигматизм тжірибелерін, принциптерін пайдаланан масата сйкес орынды болар еді. ТМД елдерінде таксономиялы бірліктер иерархиясында ассоциациялар тобы, формация, формациялар тобы, формациялар класы жне сімдіктер жабыны типі деп блу абылданан. Негізгі таксономиялы бірліктер болып ассоциация, формация жне сімдіктер жабыны типі болып саналады.
Формация /латынны forma – форма, тр/ - фитоценоздарды сырт крінісіне арай классификациялауды рангісі. Формацияны бір немесе бірнеше доминантты барлыына бледі.
сімдіктер жабыны типі – фитоценоздарды сырт крінісіне арай классификациялауды е жоары рангісі. сімдіктер жабыны типі – доминанттары бір тіршілік формасына жататын формациялар жиынтыы, мысалы, ормандар, шалындытар жне с.с. кейбір ерекшеліктеріне арамай маызды белгілеріні састыына байланысты особьтар бір трге жатызылады.
Фитоценоздарды жне ассоциацияларды белгілерін зерттегенде оларды аналитикалы жне синтетикалы деп ажыратады. Аналитикалы белгілер натылы фитоценоздарды сипаттайды: оларды райсысыны флоралары рамы, трлер арасындаы санды араатынасы жне баса да оларды структурасымен динамикасы туралы белгілері.
Синтетикалы белгілер ассоциацияны сипаттайды, оны осы ассоциацияа жататын ценозды салыстыру арылы анытайды. Бл белгілер, трді белгілеріне сас, оларды жиынтыы ассоциацияны диагнозын рады. Сондытан ол белгілерді ассоциацияны диагностикалы белгілері деп атаан дрыс.
Ассоциацияны сипаттайтын диагностикалы белгілер бірнеше фитоценоздарды салыстырып зерттеу нтижесінде аныталады. Ценоздарды салыстырмалы зерттеу нтижелері рамы кестеге /доминанттарды састыына байланысты бір ассоциацияа жатады деген болжаумен/ жинаталады.
сімдіктер ауымдарыны классификациясы ртрлі принциптерге негізделіп жасалады. сімдіктер ауымдарын жйеге келтіру принциптеріне байланысты оларды классификациялауды мынадай негізгі топтара біріктіреді:
1. Экологиялы - негіз етіп сімдіктерді экоморфалары алынан. Таксондар жйесі деттегідей: ассоциация, формация, формациялар класы, тип тармаы жне сімдіктер жабыны типтері;
2. Биоэкологиялы – академик Б.А. Быковты жер бетіндегі сімдіктер классификациясы мысал бола алады;
3. Динамикалы – Клементс рбір сімдіктер ауымына оларды сукцессия процесіндегі ролі, сукцессия атарындаы орны трысынан арауды сынды. Соны нтижесінде, ол сериялы жне климаксты фитоценоздарды ажыратты. рбір сукцессиялы атарды аыры стадиясы – климакс. Клементс климаксты – структурасы тратанан жне климатпен тепе-тедікке жеткен, е орныты пісіп-жетілген ауым деп тсінді. Климакс - Клементсті ойынша, осы климат жадайында сукцессиялы процесті соы этапы.
4. Генетикалы – академик Сукачевті пікірі бойынша, «Ассоциацияны шыуына жне тарихына негізделген, яни генетикалы классификация ана ылымы болып саналады». Белгілі фитоценоз типтеріні алыптасу процесін В.Н. Сукачев алашыда ассоциация филогениясы, кейінірек – филоценогенезі деп атады. Филоценогенез процесі кезеінде сімдіктер трлеріні экологиялы, биологиялы жне ценотикалы асиеттері алыптасып, оларды бір фитоценоздар жне биоценоздар рамына кіретін адбілеттілігі жетілуі нтижесінде тиісті экологиялы таушалара орналасуы ммкін болады. Фитоценоздарды генетикалы классификациясында синтаксономиялы иерархияны жоары бірліктеріні бірі болып формация фратиясы саналады.
5. Физиономиялы – бл классификацияда фитоценоздарды классификациясыны ндылыы оларды тиімділігінде, йткені олар кп ебек сііруді ажет етпейді. Сонымен атар ірі масштабты картаны жасауа фитоценоздарды физиономиялы классификациясын пайдалану нтижесінде алынан мліметтер зін-зі атамады. йткені доминанттарды негізге алып блінген фитоценоздарды физиономиялы классифкацияларыны тменгі бірліктері те кп болады, экологиялы клемі жаынан аныталмаан жне уаыта байланысты трасыз болып келеді.
6. Флоралы – бл баытты негізін салан Браун-Бланке, мнда негізгі диагностикалы белгілер /критерийлер/ ретінде барлы дрежеде флоралы белгілер алынады. азіргі кезде фитоценоздарды флоралы классификациясы дние жзінде е кп таралан.
сімдік жабыныны таксономиялы бірліктерін /бірлік лшемдерін/ блгенде негізгі критерий ретінде флоралы рамы абылданады. Браун-Бланке /1964/ бойынша, флоралы рамы негізінде фитоценоздарды географиялы трыдан сипаттауа болады.
Браун-Бланке «сенімді» трлер деген тсінік енгізді. «Сенімді» трлер - трлерді кп жадайда бір синтаксонында кездесетін асиеті. Браун-Бланке трлерді «сенімділігіні» шкаласын сынды.
Пысытау сратары
1. сімдіктерді классификациясы жне ординациясы
2. сімдіктер ассоциациясы туралы тсінік
3. сімдіктер жабынын классификациялауды негізгі тсілдері
4. Ординация
5. Фитоценоздарды экологиялы классификациясы
6. Фитоценоздарды биоэкологиялы классификациясы
7. Фитоценоздарды динамикалы классификациясы
8. Фитоценоздарды генетикалы классификациясы
9. Фитоценоздарды флоралы классификациясы
10. Фитоценоздарды физиологиялы классификациясы
II Блім арнайы ГЕОБОТАНИКА
Шлтану