Шл туралы жалпы тсінік. Шлдер классификациясы. Шлдерді пайдаланылуы

алыптасуы жне дамуы жер бетінде ылалдылы пен жылуды таралуыны біркелкі еместігіне баынатын температура жне атмосфера ысымыны айматы таралуы желді баытын, атмосфераны жалпы айналымын анытайды.

М.П. Петров (1975) бойынша шлге климаты те ра территориялар жатады. Жауын-шашын млшері жылына 250 мм-ден аз, булану млшері жауын-шашын млшерінен арты, егін шаруашылыы олдан суарылмаса ммкін емес.

1977 жылы ЮНЕСКО жасаан картада трт биоклиматты айма крсетілген. Египет экологы М. Кассас континенттердегі шлдерді (аридті жне жартылай аридті) климат ерекшеліктеріне байланысты аудандарын есептеген. Біра та дебиеттердегі мліметтер ртрлі боландытан біз оны келтірмедік.

 

1. Аса ра (экстра-арид) айма

Жауын-шашын млшері № 13 кестеде келтірілген, сімдік жабыны жо, тек су аатын жыла бойларында эфемерлер жне кейбір бталар болуы ммкін. Егін жне мал шаруашылыымен айналысу ммкін емес. Тек оазистерде (мдени алап) болмаса.

Экстра-арид аймаы бір жыл немесе бірнеше жыл рашылы болатын шл. Африкадаы Орталы Сахара, Азиядаы Такла-макан.

 

Ра айма Такла-макан шлі Батыс ытайда Синьцзян-йыр автономиялы ауданында

Жауын-шашын млшері жылына 50-75 мм. сімдіктер жабыны те сирек, кедей. Негізінен кпжылды жне біржылды суккуленттер. Суарусыз егін шаруашылыы ммкін емес. Бл аймата кшпенді мал шаруашылыымен айналысуа болады.

 

3. Жартылай ра айма

Жауын-шашын млшері 150-250 мм. сімдік жабыны бталардан оларды араларында кейде шптер болуы ммкін. Суарылмайтын ауыл шаруашылыы даылдарымен жне мал шаруашылыымен айналысуа болады.

 

4. Субгумидті (ылал жеткіліксіз) айма

Жауын-шашын млшері жылына 250-400 мм. Бл аймаа кейбір тропикалы Саванналар, Жерорта теізіндегі кейбір ауымдар (Маквис жне Чапарал), ара топыраты далаларды жатызуа болады.

Бл картадаы мліметтер бойынша ра территориялар клемі 48 млн. шаршы км яни рылыты 1/3 блігін алып жатыр. Шлдерді блай блу рине шартты трде ана.

Шлдер классификациясы

А. Топыра типіне байланысты шлдерді бірнеше типтерге бледі:

1. мды (песчаные) - борпылда шгінділерде

2. Сары топыраты (лессовые) - сары топыраты шгінділерде

3. Сазды топыраты

4. Саз балшыты (глинистые) - таырлар

5. Саз балшыты

6. Майда тасты жне мды

7. Майда тасты гипстенген

8. Тасты

9. Кебірлі

Б. Жауын-шашынны динамикалыына байланысты:

1. Жаалаулы-ысты жаалауларды суы теізбен шекаралас жерлері (Намиб, Атакама) жауын-шашыны млде жо, тіршілік те жо деуге болады.

2. Орталы Азиялы типтес (Гоби, Бетпадала) жыл бойында аз да болса жауын-шашын траты болады. Сондытан тіршілік бар.

3. Жерорта теіздік типтес (Сахара, арам, Австралиядаы лкен мды шл).

Жауын-шашын млшері алашыдаыдай, біра та жауын-шашын жыл бойы емес, бір-екі апта ішінде жауып теді. Сол кезде ртрлі эфемерлер ыса уаыт болса да арынды седі. Сосын келесі жыла дейін латенттік кйге ауысады.

 

13 кесте

Шлдерді негізгі географиялы сипаттамасы (117)