Орта Азия жне азастан шлдері
Орта Азияны жне азастанны жартылай шлдері Тран жазытыында орналасан.Шлдер Отстігінде Копетдаг жне Парапомиза тауларыны, шыысында Жоар Алатауы, Тянь-Шань жне Памир Алайа дейін созылады.
Бл аталан территорияларда геологиялы жне ландшафты трыдан ртрлі типті шлдер кездеседі:
1. мды (арам, ызылм, Мойынм, Арал маындаы арам, лкен жне кіші Барсуктар, Еділ-Жайыты);
2. Тасты Бетпадала;
3. иыршы тасты стірт;
4. Саз топыраты – Бетпа дала;
5. Кебірлі – Келькор (ара-мда), лі култук (азастанда Каспий теізі жаалауында) жне т.б.
арам Орта Азияны отстігіндегі мды шл. Жалпы ауданы 350 мы шаршы км, климаты ра. атал континентальді. Жылды жауын-шашын млшері 200 мм дейін. Булану жылды жауын-шашын млшерінен 7-10 есе арты. ысты кні арамда солтстік-шыыс, ал жазда отстік-батыс желдері басым.
мды шлдерді сімдіктеріні арнайы осы жерде тіршілік етуге бейімделген ерекшеліктері бар. мдар жылжымалы, сусымалы боландытан жай сімдіктерді м басып алан болар еді.
Ал мды шлдерде арнайы бейімделген псаммофиттер (м сйгіштер) тобыны сімдіктері тіршілік етеді. Псаммофиттерді ркендері арынды пайда болып, тез сіп, м басып алудан тылуа абілетті болады. Псамофиттер мдарды жаа абаттары пайда боланда брыны абаттардаы ылал тез пайдаланылып кеткенмен псаммофиттер лмейді, йткені оларды жасы дамыан, осалы тамырлары пайда болып м абаттарынан ажетті ылалды алады.
Псаммофиттерді тымдары жне жемістері арнайы шатын скіншелерімен амтамасыз етілген (аэроаппараттармен). Ондай аппараттар шар трізді тостааншаларында немесе коробкаларында жасырылан (мысалы астрагалдар жне мдаы акацияларда, кейбір псаммофиттерді серпінді ылшытары болады (жзгіндер), кейбіреулерінде ол скіншелер пропеллер сияты бралан, (мысалы оянсйек – Ammodendron). Кптеген сімдіктерде ол аэроаппараттар анат трізді, немесе парашют трізді (селеу – Aristida).
Осындай аэроаппараттарды кмегімен псаммофиттерді жемістері немесе тымдары ма кмілмей аман алады.
Сусымалы мдара алаш пайда болатын пионерлік сімдіктерге селеу (триостница) жатады. Селеуді негізінен екі трі Aristida karelina жне A. pennata деген трлерді жатызуа болады. Селеу лкен кпжылды асты тымдасына жатады. Оны тез сетін осалы тамырлары бар.
Типтік псаммофиттерге - жзгінді (Calligonum), оянсйекті (Ammodendron Conolly) жатызуа болады. Ал сексеуіл (Haloxylon persicum), черкез (Salsola richteri), астрагалдар (Astragalus), ылша (Ephedra) жне т.б. сімдіктер де мдарда кездеседі.
Бекінген мдар кктемде шптесін сімдіктермен жамылады. Оларды ішінде сіресе рмежеміс ияле (Carex physodes). Оларды арасында оырбас (Bromus tectorum) жне баса да эфемерлерді круге болады.
мды шлдер жайылым ретінде кеінен пайдаланылады. Кктемде,жазда негізгі мал азыты сімдік, ол м ияле (Carex sabuloza). Кзде негізгі мал азыты сімдіктер-жартылай бталар, бталар (астрагалдар, ылша, жзгін, сексеуіл, сорадар). ыста - сорадар жне ртрлі бталар, жыл бойы - селеу.
Профессор Е.П. Коровин (1961) зіні монографиясында ртрлі шлдердегі трлер санына байланысты мынадай мліметтер келтіреді:
Батыс арам – 1141 тр (Родин,1958),
Бетпадала – 931 тр (Кубанская,1956),
Отстік Батыс ызылм – 533 тр (Гранитов, 1950),
Отстік стірт – 295 тр (Коган,1951).
А.В. Прозоровский (1940) мліметі бойынша, шлдерде 83 тымдастарды кілдері кездеседі.
Шлдер флорасындаы ртрлі тымдастара жататын трлер саны 14 кестеде келтірілген.
14 кесте
Шлдер флорасындаы ртрлі тымдастара жататын трлер саны
| Тымдас | Трлер саны % | |
| А.В. Прозоровский бойынша % | Е.П. Коровин бойынша % | |
| Алабталар (Chenopodiaceae) | 126 9,5 | 256 16,0 |
| Астралар (Asteraceae) | 250 14,7 | 160 12,0 |
| Бршатар (Fabaceae) | 167 9 ,8 | 148 9,0 |
| Крестглділер (Cruciferae) | 123 7,5 | 96 6,0 |
| Лалаглдер (Liliaceae) | 68 4,0 | 72 4,5 |
| оырбастар (Poaceae) | - | 63 4,0 |
| орасыншптер (Plumbaginaceae) | 12 0,8 | 27 1,7 |
| Шатыршаглдер (Apiaceae) | 76 4,5 | 46 3,0 |
Егер де кейбір тымдастарды ара атынасын айматар бойынша салыстыратын болса (15 кесте).
15 кесте
Айматар бойынша негізгі тымдастарды араатынасы (%)
| Тымдастар | шл | дала | орман |
| Астралар | 14,7 | 11,5 | 9,9 |
| Алабталар | 9,5 | 3,9 | 1,2 |
| Крестглділер | 7,2 | 6,4 | 4,6 |
| Бршатар | 9,8 | 5,6 | 3,0 |
| ияледер | 1,4 | 4,0 | 6,4 |
| Орхидиялар | 0,1 | 1,5 | 2,8 |
3 кестедегі мліметтерден шл аймаында жас жне арынды дамып келе жатан тымдастар (астралар, алабталар, бршатар) рлі артып, ал гигрофиттер (ияледер, орхидиялар) рлі кемігенін креміз.
Шл флорасында алабталар (сорадар) басым екендігін круге болады.Бл тымдас кілдері шін шлдер негізгі дниежзілік формалары пайда болатын орталы екендігіне кіл аудару керек.
Шл аймаында негізгі факторлар ылалды тапшылыы, ауа температурасыны туліктік жне жылды амплитудасы, топыраты су-физикалы жне химиялы асиеттеріні олайсыздыы. Осындай те олайсыз ортаа сімдіктерді бейімделуі ртрлі, мысалы, анатомиялы-морфологиялы бейімделуі.
Жапыратарды млшеріні азайып немесе тіпті редукциялануы (ондай жадайда фотосинтез ызметін жас ркендер атарады) алы кутикула, устьицелерді клеміні жне саныны азаюы жне т.б. мндай белгілер ерекше экологиялы тип - ксерофиттерге тн.
Біра та кейбір шл сімдіктерін «Ксерофиттерді» топ тарматарына жатызу физиологиялы жне биологиялы трыдан длелденбейді.
Шл сімдігі -эремофитті спецификалы эколого-физиологиялы ерекшеліктері туралы айтуа болады. Ол ерекшеліктер рине ысты жне ра климата, арынды инсоляцияа, желге, субстрат ерекшеліктеріне тікелей байланысты.
Ааш-бталара жататын Эремофиттерді (грек. eremos - шл). Эколого-физиологиялы ерекшеліктеріне толыыра талдауды С.А. Никитин (1966) жасады.
1. Эремофиттерз тіршілігіндегі процестерді жне зат алмасуды баса айма сімдіктерімен салыстыранда кеірек диапазонда реттеуге абілетті. Оларды зат алмасуы ылалды тропика жне тайга сімдіктеріне араанда арынды жреді. Эремофиттерді зат алмасуына кенеттен айын крінетін маусымды, кндізгі жне туліктік ритмикалы тн. Олар ортаны маусымды кенет згеруіне жасы бейімделген.
Эремофиттерді энергетикалы балансында негізгі рлді жылу беру жне транспирация атарады, фотосинтезге боланы 5% энергия ана жмсалады.
2. Ылалды маусымдарда эремофиттерді транспирациясыны арындылыы гумидті райондардаы сімдіктермен салыстыранда анарлым жоары. Сумен жеткілікті амтамасыз етілгенде оларды суды жмсауы физикалы булануа жаындайды. Біра та ысты, ра маусымдарда транспирация те тмендейді. Оларда устьицелік транспирация басым кутикулалы транспирация млшері 10% тмен. Соан байланысты эромофиттерде устьицелер саны те кп болады. Эромофиттерді ыстыа жне рашылыа беймделуіні мысалы ретінде оларды жапыратарыны рылысын келтіруге болады. Шл сімдіктері жапыратарына жоалып кету – редукциялану тн кптеген бталарды жне аласа ааштарды жапыратары абыршатара дейін редукцияланан, олар ассимиляциялы маызын жоалтан деуге болады (лан йры –Эремоспартон), ылша - Хвойник- Ephedra, Жыыл – Гребенщик - Tamarix жне т.б.).
Жапыратарды редукциялануы сімдікті тіршілік рекетіні, ассимиляциялы жйесіні айта рылуына байланысты. Аэрофильді шл сімдіктерінде ассимиляция жне транспирация ызметтерін жасыл жылды ркендер орындайды. Ол ркендер жапыра абыршатарыны олты бршіктерінен пайда болады.
Жапыратарды ызметін жасыл ркендерді атаруы оларда хлорофилді лпаларды дамуымен, устьицелерді болуымен, ткізгіш шотарды болуымен амтамасыз етіледі. Жапыратар жалпы аудандарын азайтуды баса жолмен де іске асыруы ммкін, мысалы, оларды тікенектерге айналуы жне т.б. Эремофиттер трансформациясы шлдердегі жарыты те мол болуына жне кн радиациясыны арындылыына байланысты жоарылайды.
3. Эремофиттер бейімделушілік абілеттілігі нтижесінде су жеткіліксіз болан жадайда оны реттей алады, сусыздану 40-50% боланша шыдайды. Морфологиялы трыдан бейімделу типтік «ксерофиттік» белгілермен крінген. Соан байланысты кейбір алымдар эремофиттерді ксерофиттерге жатызады.
4. Эремофиттер вегетациясы ысты жне ра кезедерде ыстыа, жоары температураа тзімді болып лпаларды шектен тыс ызып кетуіне шыдайды. Эремофиттерді мндай абілеттілігі жасы лайан сайын кшейеді.
Эремофиттерді мндай абілеттілігі оларды ысты кезедерде тіршілік ызметін минимума дейін тмендете алатындыымен тсіндіріледі, яни ыстытаы толас кйге кшеді деуге болады.
Ыстытаы толас кйі сімдікті сумен амтамасыз етілетін е иын кезімен сйкес келеді. Ыстытаы толас кйіні алдында жапыратар, сабатар зіліп тседі. Ыстытаы толас кйі кезінде сімдікті барлы тіршілік ызметтері нашарлайды сіресе транспирация, бл кезені ысты толас кйіне састыы бар.
Ысты толас кйіні бейімделушілік мні ол - сол жоары температуралы за рашылыты басынан ткізу. Отстік шлдерде сол ысты толас кейде тікелей ысты толаса ауысады.
ртрлі зерттеу жмыстары ысты толас кезеіні табиаты сімдіктерде ртрлі екендігін крсетті. Кейбір сімдік трлері осы ысты толаса кшуге мжбр болады, йткені оларды ылалды жадайа ауыстыранда олар ысты толастыын жоалтады. Ал баса трлер шін бл ысты толас кй ажет. Мысалы, геофиттер (ызалдатар, пияздар) жне кптеген монокарпиктер (мысалы ферулалар) мдени жадайдаы ботаникалы батарда ылал жеткілікті болса да, олар толас кйіне кшеді.
5. Эремофиттерді кбісі галофиллдер, яни оларды тзы кп топыратарда суге бейімделген морфо-физиологиялы ерекшеліктері бар. Галофиттер (грек. hals - тз жне phyton - сімдік) тза тзімді сімдіктер. Галофиттер тзды топыратарда 5% кейде одан да арты суда еритін тздары бар топыратарда сіп тіршілік ете алады.
Тздарды сімдік организміне спецификалы сері оларды ртрлі згерістерге шыратады. Галлофилиялы хлорофилді млшеріні кп болуына байланысты. Соны нтижесінде фотосинтез энергиясы кбейеді нтижесінде жоары молекулалы кмірсулар-гидрофильді биоколлоидтар, гигроскопиялы илеуші заттар, пектиндер жне суды байланыстыратын оймалжы заттар жинаталады.Клеткада мндай заттарды жне минералды тздарды кп болуы онда жоары осмосты ысымны жне клетка шырыны концентрациясыны жоары болуын амтамасыз етеді.
Соны нтижесінде тамыр жйесіні сорушы кші тзды топыраты суды стаушы кшінен арты болады. Галофиттерде тзды жинаталуы оларды кбісінде структуралы згерістерді болып сабата жне жапыратарда суккуленттік асиеттер пайда болады. Ол рине сімдікті ол мшелерінде суды млшері 85-90% болатын су жиналатын паренхималар пайда болуымен байланысты. Бл ерекшеліктерге байланысты галофиттер рашылыа тзімді сімдіктер тобына жатызылады.
6. Эремофиттер галофиттер тобына жатады. Оларды жары сйгіштігі олара кн сулесі тікелей тсіп транда сіп дамуына ммкіншілік береді. Эремофиттер аналы сімдіктер аласынан тыс жерде жасыра сіп жетіледі.
7. Эремофиттерді солтстікке таралуы оларды суыа тзімсіздігімен шектеледі. Оларды шыымы кктеуі кктемдегі суыа тзімсіз.
8. Эремофиттерді тіршілігі заа созылмайды жне оларды су жне даму кезедері ыса. Шлдегі кейбір ааш жне бталарды (эремофиттер) жыныс кмелеттілігі 2-5 жыл, ал оларды тіршілігіні жалпы затыы 40-50 жылдан аспайды.
9. Суды жеткіліксіздігіне байланысты эремофиттерді фитомассасы негізінен жер асты мшелерінде жинаталады (80-90%), оларды жалпы массасынан ааштарда (50-65%).
Эремофиттерді тамырлары 4 типтен трады:
1) аа тамырлар (млшері жне диаметрі те лкен);
2) суші (олар сорушы тамырларды топыратарды жаа абаттарына жеткізеді);
3) Сііруші немесе оректендіруші (вегетациялы кезеде бірнеше рет жаарады);
4) осалы, діні тменгі блігін м басып аланда немесе жалааштанып немесе жарааттанып аланда дамиды;
10. Ааш эремофиттерді жер бетіндегі массасы ркендерді 3 типімен алыптасады:
1) кпжылды суші-ааа немесе тікенекке айналады,
2) ассимиляциялы,
3) біржылды ысаран генеративтік.
С.А. Никитин (1966) эремофиттерді сумен оректенуіне жне тамыр жйелеріні рылысына байланысты 5 топа блді:
1.Топыра- ризинния (ыналар, балдырлар, мктер)
2. Саяз-тамырлы (эфемерлер жне эфемероидтар)
3. Тамырлары шамалы болса да тередеген
4. Тамырлары жер асты суларымен амтамасыз етілген
5. Тамырлары суа жеткен
Эремофиттерді блайша топтара блу онша тсінікті емес.
Топыратаы ылалды пайдалануына байланысты сімдіктерді Е. Варминг (1901) гидрофиттерге, ксерофиттерге жне мезофиттерге блген. И.Н. Бейдеман (1948, 1953, 1962) сімдіктерді ылалды пайдаланылуына байланысты 4 топа блді:
1. Омброфиттер - тамыр жйелері топыраты жоары абаттарында таралан жер асты сулары тереде орналасан. Негізінен топырата жиналан жабыр сулары, гравитациялы жне капиллярлы суларды пайдаланады.
2. Трихогидрофиттер - тамыр жйесі омброфиттермен салыстыранда тереірек. Жер асты сулары салыстырмалы онша тереде емес. Трихогидрофиттер сол жер асты суларынан капиллярлы ктеріліп келе жатан топыра ылалын пайдаланады.
3. Фреатофиттер – тамырлары топыраа те тереге дейін еніп, жер асты суларын пайдаланады.
4. Гидрофиттер - тамыр жйелері топыраты жоары абаттарында орналасан жне беткі немесе жоары жатан жер асты суларын пайдаланады.
С.А. Бедеревті (1963) мліметтері бойынша, азастан флорасынан омброфиттерге - Salsola Laricifolia
Artemisia terrae-albae H. Krasch - Полынь серая
Artemisia turanica H. Krasch - Полынь Туранская
Artemisia sublessingiana H. Krach - Полынь Лессинговская
Salsola rigida Pall - Соленка жесткая - Кйреуік
Eurotia cerotoides (L) C. A. M. - Терескен
Caragana balchaschensis Pojurk - Карагана жатады
Трихогидрофиттерге:
Artemisia pauciflora Web - Полынь черная
Atriplex cana C. A. M. - Ккпек
Anabasis salsa (C. A. M.) Benth - Биюргун
Nanophyton erinaceum (Pull) Bgb – Тасбиюргун
Aeluropus littoralis (Gonun) Purl - Ажрек
Kalidium caspicum (L) Ung Sterub - Поташник
Petrosimonia sibirica – Петросимония сибирская
Haloxylon aphullum - Саксаул безлистный или черный жатады.
Фреатофиттерге:
Halochemum strobilaceum (Pall) M. B. - Сарсазан
Suaeda physophora Pall - Шведа вздутоплодная
Alhagi pseudoalhagi (M. B.) Desv – Верблюжья колючка
Glycyrrhiza aspera Pall – Солодка шереховатая жатады.