Тау аралы-ойпаттардаы шлдер
Тау аралы ойпаттарда (Іле, Зайсан) крделі климатты инверсия пайда болады.
детте ойпатты орталы е тменде орналасан блігінде шлдерді аридтік ра типі орналасады. сімдіктер жабыныны орта жолаы ойпатты айматы орналасуына сйкес болады.
Шлдерді ботанико-географиялы жне негізгі экология-физиономикалы типтері
Шл аймаыны шекарасында сімдіктер ауымдарыны географиялы ртрлілігін байауа болады. Оларды ендіктегі жне бойлытаыбаыттарда ауысанында байауа болады (Рачковская, 2003).
Шлдерді негізгі ботаникалы-географиялы типтері болып 1) Жоар Солтстік Транды жне 2) Отстік Транды болып табылады.
Ботаникалы-географиялы типтер негізгі сімдіктер ауымдарыны таралуына байланысты регионды категориялара блінеді:
А. Жоар-Солтстік Тран типіне мынадай регионды варианттар кіреді:
1.Солтстік Тран,
2. Солтстік-батыс Тран,
3. Каспий маы,
4. Орал маы-Арал маы,
5. Арал маы,
6. Солтстік-Орталы Тран,
7. Солтстік-Шыыс Тран,
8. Зайсан,
9. Іле-Алакл,
В. Отстік Тран типіне жататындар:
1.Отстік Тран,
2. Отстік-батыс Тран,
3. Отстік-шыыс Тран.
Тау етегіндегі шлдер 4 ірі ботаникалы-географиялы типтерге жне 13 регионды варианттара блінеді:
I Орталы Азиялы (Іле варианты).
II Солтстік Тянь-Шань маы 2) Тарбаатай маы, 3) Солтстік Тянь-Шань маы, 4) аратау-Шу маы варианттары.
III Орта Азиялы 5) Батыс Тянь-Шань маы, 6) Аласа таулы ызылм, 7) Арал маы, 8) Ферганалы, 9) Бадхыз-Карабаль маы, 10) Балхаш маы, 11) Копетдаг маы варианттары.
IV Отстік Орта Азиялы 12) Гиссар-дарвазды варианттар, 13) Отстік-батыс Тркмения.
Шлдерді негізгі эколого-физиономикалы типтері
Е.И. Рачковскаяны (2003) тсінігінде эколого-физиономикалы категория доминанттары бір экобиоморфаа жататын жне экологиясы сас трлер тобынан тратын ауымдарды біріктіреді. Біріктіргенде биоморфоларды даму ритмикасы есепке алынады. Шл сімдіктері ауымыны физиономикасы, крінісі доминант жне содоминант тіршілік формаларымен аныталады.
Осы критерийлерді негізге алып, Е.И. Рачковская жне т.б. (2003) шл сімдіктеріні мынадай эколого-физиономикалы типтерін айын крсетті: Олар мыналар:
1. жусанды шлдер
2. кпжылды сорады шлдер
3. псаммофитті-жусанды шлдер
4. псаммофитті-оырбасты шлдер
5. псаммофитті терескенді шлдер
6. псаммофитті-бталы шлдер
7. сексеуілді шлдер
7.1 ара сексеуілді шлдер
7.2 а сексеуілді шлдер
7.3 аралас сексеуілді шлдер
7.4 Зайсан сексеуілді шлдер
8. астрагалды жне шырмауыты шлдер
8.1 астрагалды шлдер
8.2 шырмауыты шлдер
9. ыса мірлі шлдер
10. талломды шлдер
азастандаы жне Орта Азиядаы шлдер сімдіктері жабындарындаы эколого-физиономиялы типтеріні атысы № 16 кестеде келтірілген.
Онда келтірілген шлдерді кейбір негізгілеріні ерекшеліктеріне ысаша тоталып тейік.
Жусанды шлдер
Жусанды шлдерді эколого-физиономиялы типі Artemisia (Seripidium туыс тармаыны) туысы трлері басым болатын ауымдарды біріктіреді. Бл трлер биіктіктері орташа 20-45см шамасындаы ксерофитті жартылай бташалар. Олар ртрлі топыра типтерінде яни механикалы рамы ртрлі жне тздану млшері ртрлі топыратарда кездеседі.
16 кесте
азастан жне Орта Азия шлдері сімдіктер жабындарындаы эколого-физиономиялы типтерді атысуы (Рачковская жне т.б. 2003)
| Рельеф типі | Экология-физиономиялы типтер жне фитоценохорлар | ауданы | ||
| мы км2 | айматаы ауданыны млшері % | айма тармаындаы аудан млшері % | ||
| Жазытытар жне са шоылар | Солтстік шлдері | 389,1 | 20,6 | 100,1 |
| жусанды | 167,4 | 8,9 | 43,0 | |
| Кпжылды сорады | 133,9 | 7,1 | 34,4 | |
| Псаммофитті –жусанды жне псаммофитті оырбасты | 70,0 | 3,7 | 18,0 | |
| Псаммофитті жартылай бталы | 5,9 | 0,3 | 1,5 | |
| Псаммофитті бталы | 7,4 | 0,4 | 1,9 | |
| ара сексеуілді | 4,5 | 0,2 | 1,2 | |
| Ортадаы шлдер | 534,3 | 28,3 | 100,0 | |
| Жусанды | 62,5 | 3,3 | 11,7 | |
| Кпжылды сорадар | 330,6 | 17,5 | 61,9 | |
| Псаммофитті-жусанды жне Псаммофитті-оырбасты | 19,4 | 1,0 | 3,6 | |
| Псаммофитті жартылай бталар | 16,0 | 0,9 | 3,0 | |
| Псаммофитті бталар | 27,5 | 1,4 | 5,1 | |
| Аралас сексеуілді | 29,2 | 1,5 | 5,5 | |
| А сексеуілді | 34,3 | 1,8 | 6,4 | |
| ара сексеуілді | 14,8 | 0,8 | 2,8 | |
| Отстік шлдері | 531,1 | 28,1 | 100,0 | |
| Жусанды | 68,7 | 3,6 | 12,9 | |
| Астрагальді жне шырмауыты | 3,8 | 0,2 | 0,7 | |
| Кпжылды сорадар | 53,6 | 2,8 | 10,1 | |
| Псаммофитті бталы | 45,0 | 2,4 | 8,5 | |
| А сексеуілді | 343,0 | 28,1 | 64,6 | |
| ара сексеуілді | 17,1 | 0,9 | 3,2 | |
| Жазытытаы жне са шоылардаы барлыы | 1454,4 | 76,9 | ||
| Тау аралы ойпаттар | Жусанды | 5,2 | 0,3 | 38,0 |
| Кпжылды сорады | 6,7 | 0,4 | 49,2 | |
| Псаммофитті-бталар жне Псаммофитті-оырбастар | 1,8 | 0,1 | 12,8 | |
| Барлыы | 13,7 | 0,7 | ||
| Тау алды жазытытар жне аласа таулар | Жусанды | 143,7 | 7,7 | 63,0 |
| Кпжылды сорады | 16,7 | 0,9 | 7,2 | |
| Псаммофитті-жусанды жне псаммофитті оырбасты | 9,6 | 0,5 | 4,2 | |
| Псаммофитті бталы | 24,8 | 1,7 | 10,8 | |
| А сексеуілді | 20,0 | 1,0 | 8,3 | |
| ыста кк ыса мірлілер | 7,6 | 0,4 | 3,3 | |
| Талломды | 7,4 | 0,4 | 3,2 | |
| Барлыы | 229,8 | 12,2 | 100,0 | |
| Сорлы депрессиялы | Біржылды сорады, галофитті жартылай бташыты,галофитті оырбасты | 92,8 | 4,1 | - |
| Аарлар, зен авандельтылар | Ааш, бта, шптесін сімдіктер | 99,5 | 5,3 | |
| Барлыы | 1890,2 | 100,0 |
Мысалы механикалы рамы ауыр саз топыраа дейін. Seriphidium туыс тармаыны жусандары шлдену дуірінде (плиоцен) Тран шлі кеістігінде пайда болан деп аралады (Рачковская жне т.б. 2003). Олара полиморфизмдік асиет тн. Яни белсенді трлер пайда болу процестері тн.
Жусанды ауымдар азастан жне Орта Азияны шлдеріні барлы тарматарына тн. Олар айматы жалпы ауданыны 24% алып жатыр. сіресе Солтстік шлдерде жусандар 43% (167,4 мы шаршы км) алып жатыр (№ 16 кесте). Бл ауымдарда батысында (Каспий маы, Маыстау).
Artemisia Lerchinum шыысында - A. Semiarida, A. terrae-albae басым. Ортадаы шлдерде жусандар рлі тмендейді 12% дейін (62,5 мы шаршы км) бл шлдерде Artemisia terrae-albae басым.
Отстік шлдерде жусандар рлі аз деуге болады 13% (68,7 мы шаршы км). Отстік шлдеріні батысында Artemisia Kemrudica, ал шыысында A. diffusa басым. Отстік Тран жне Солтстік Тран шлдерінде Artemisia turanica трі кеінен таралан.
Тау алды шлдерде жусандарды ролі таыда артатынын круге болады 63% (143,7 мы шаршы км).
Жоар жне Іле Алатаулары алдында Artemisia heptapotamica, Батыс Тянь-Шанда жне Памир Алайда A.diffusa, Копегдат тауы алдында A. badhysi сімдіктер ауымдары кездеседі. Сирек кездесетін жусанды сімдіктер ауымына A. Koshgarica сімдігін Алакл жне Зайсан ойпаттарында жне A. gurganica сімдігін Маыстауда жатызуа болады.
Жусанды шлдер айматаы е жасы жайлымдытар типіне жатады. Кейде жусандарды отын ретінде де пайдалануа болады. Жусандар терпендер, фенолдар, камфора майлары, сантонин алуа пайдаланылады. Олар медицинада,парфюмерияда олданылады. Жусанды шлдерді экологиялы жне фитоценотикалы ерекшеліктері жне негізгі ауым рушылары толыыра семинар сабатарында жне магистранттарды здігінен жмысы барысында аралады. Сондытан бл жерде тек ысаша тоталамыз.
1. Лерхов жусанды (Artemisia Lercheana - полынь Лерховская) шлдер.
Лерхов жусаны Шыыс аратау маы - батыс азастанды далалы шлдік тр (Лавренко 1970,Филатова 1970).
Лерхов жусаны ареалы 3 блектенген учаскеден трады:
1. Батысты- Румынияда
2. Орталы-ырымда
3. Шыысты-Дон зеніні ортаы аысы, Каспий маы ойпатында, Орал маы ыраты, Солтстік Арал маы, стірт ыратыны Солтстігі, Маыстауды Солтстік блігі учаскелерінде кездестіруге болады. Лерхов жусаны-биіктігі 20-25 см жартылай бта-ксерофит.
2. ра жусанды шлдер (Artemisiа Semiarida - Полынь полусухая). ра жусан - Солтстік Транда азастанды тр. Шлді далалы, биіктігі 35 см дейін жартылай бташа. Бл трді ареалы - Батысында Подуральск ыраты шыысында Тарбаатайа дейін, Солтстігінде Солтстік азастанны ра далаларынан (500 солтстік ендігі) отстігінде ырыз жотасыны тау етегіндегі жазытыа дейін алып жатыр. ра жусан ауымдары солтстік шлі алабында шыыса Каспий маы ойпатынан тау алды шлдері алабында Сырдария аратауынан Тарбаатай жотасына дейін алып жатыр. ра жусан сазда (суглинистая), майт (супесчаная) топыратарда, те жиі са тасты топыратарда таралан. мдарда кездеспейді.
3. Тамыр жусанды (Artemisia terrae-albae - Полынь белоземельная) шлдер. Тамыр жусан-солтстік транды шл трі, отстік батыс Монолияа дейін таралан. Тамыр жусан ареалы батысында Каспий теізі шыысында Жоар тбесіне дейін.
Тамыр жусан-биіктігі 25 см дейін жартылай бта - ртрлі жадайларда механикалы рамы ртрлі топыратарда кездеседі.
4. Майара жусанды (Artemisia sublessingiana - Полынь Лессинговидная) шлдер. Майара жусан – Солтстік-шыыс транды-жоарлы трі. Орталы азастандаы са шоыларды (дала аймаыны отстік блігі шекарасында), Бетпадала, Балаш маы шлдерінде жне аратаудан Тарбаатайа дейін (тау етегі жне тауалды жазытытарында) Зайсан жне Іле ойпаттарында кездеседі. A. sublessingiana - ксерофит, биіктігі 20-45 см жартылай бта.
5. Жетісу жусанды (Artemisia heptopatamica - Полынь Семиреченская) шлдер. Жетісу жусаны - Отстік Шыыс азастанда таралан. Ол Іле, Кнгей, Жоар тау алды жне Алтынемел, Кетпен, Сгеті,Торайыр аласа тау не жоталары алды жазытытарында жне Іле ойпатында таралан. Жетісу жусаны - ксерофилді жартылай бташа, биіктігі 20-45 см.
6.Тран жусанды (Artemisia turanica - Полынь Туранская) шлдер. Тран жусаны - Иран-Транды тр. Оны ареалы Арал теізіні Солтстік Шыыс блігін, Торай ыраты отстігін, Бетпадаланы, Мойынмды, Солтстік Иранды, Солтстік Афганистанды амтиды. Локальді-Копегдагты Шыыс тау алдында, Обручев еістігінде (ойпатында) Тркменияда Келифск Узбой ауданында. Солтстік Балаш маыны Солтстігінде тарыл жартылай аралыны шыысында жне Іле зені аарында (Отстік Балаш маы) кездеседі. Тран жусаны – ксерофилдік биіктігі 20-35 см, жартылай бта.
7. Кемруд жусанды (Artemisia Kemrudica - Полынь Кемрудская) шлдер. Кемруд жусаны – Батыс Отстік Транды тр, биіктігі 20-30см болатын жартылай бташа.
Кемруд жусанды сімдіктер ауымдары: Маыстау жартылай тбегінде, стірт ыратыны отстігінде жне Батыс Тркменияда таралан. Олар ртрлі дрежеде са тасты, тзды сазда жне майт топыратарда, таырларда бекінген мдарда алыптасады.
8. Басты жусанды (Artemisia diffusa - Полынь развесистая) шлдер. Басты жусан - Шыыс Отстік Транды тр. Оны ареалы ызылм шлін, Каршын даласын, Сундуклі мдарын, Сырдария аратауыны Памир-Алайды Отстік Тжікістан тауларыны Отстік-батыс беткейі тау етегі жазытыын амтиды. Фергана, Сурхан жне Ширабад аарларына кіреді. Басты жусан - биіктігі 20-40 см жартылай бташа.
9. Жусандарды сирек ауымдары (Artemisia gurganica, A. Kaschgarica). Artemisia gurganica (Krasch) Filat жне Artemisia Kaschgarica Krasch трлері басым шлдер туралы семинар сабатарында дебиеттегі мліметтері толыыра талыланады.