II Кпжылды сорады шлдер

Кпжылды сорады шлдер шл аймаыны барлы тарматарында таралан. Біра та оларды сімдіктер жабынындаы рлі ртрлі.

1. Бйырынды шлдер (Anabasis salsa - Ежовник солончаковый). Сорта бйырын - азастан-Жоар-Солтстік транды тр. Оны ареалы те лкен территорияны алып жатыр. Батыста Ергения биіктігінен Шыыста Жоара дейін. Солтстікте Солтстік азастан жазытыына дейін, ал отстігі Каршин даласына дейін.

Бйырын - биіктігі 5-25 см (кейде 50 см дейін) жартылай бташа. Оны тамырлары топыраа 50-80 см тередікке дейін енеді, ал топыраты беткі абаттарында кптеген эфемерлік тамырлар алыптасады.

2. Тас бйырынды (Nanophyton erinaceum - Нанофитон ежовый) шлдер. Тас бйырын - Солтстік транды (Лавренко,1962), Тран-Жоарлы (Рачковская, 1993) тр.

Трді ареалы батысында Каспий теізінен шыысында Убсу-нур ойпатына жне Жоар Гобиіне дейін, Солтстігінде Солтстік азастан жазытыына дейін, Отстігінде Зерафшан жотасыны батыс блігіне дейін алып жатыр.

Тас бйырынды ауымдар Маыстау,стірт, Бетпадала, Солтстік Балаш маы шлдерінде таралан. Отстікте тас бйырын ызылм аласа тауларына дейін таралан. Шыыста ытай Жоариясында Алтай жне Шыыс Тянь-Шань таулары етектеріндегі жазытыта тас бйырын негізгі доминант тр болып табылады. Монолияда тас бйырын Барун-Хурай Убсу-нур ойпаттарында кездеседі.

азастан жне Орта Азия территорияларында тас бйырын атысатын шлдер территориясы 168,4 мы шаршы км. А.В. Прозоровский (1940) шлдер сімдіктері классификациясында тас бйырынды жартылай ааш жне шлдік-жартылай бташа типтеріне жатызады. Р.В. Камелин флорогенетикалы классификациясында (1979) тас бйырындарды сімдіктерді Иран-Тран фриганоидтар типіне жатызады.

3. Баялыш сорады (Salsola arbusculiformis) шлдер. Баялыш сора-Солтстік транды (Лавренко, Никольская,1963) Транды (Соловьев,1981) тр. Бл трді ареалы Иран-тран облыс тармаы территориясын тгел амтиды.

Баялыш сора ареалы біртекті емес,батыста бл тр негізінен стірт ыратыныСолтстік блігінде, Маыстауды, Подуральск ыратыны алдытарында жне Солтстік Арал маында, Шыыста арсапай ыратында,Бетпадала шлінде, Солтстік Шыыс Балаш маында, Сырдария аратауыны тау етегі тегістіктерінде жне Шу-Іле тауларыны, Іле жне Зайсан ойпатында, Синьцзянда кездеседі. Ареалды Солтстік шекарасы аза са шоыларында Торай ойпатында.Ареалды Отстік блігі жеке арал трізді учаскелермен крінеді: Копегдагта лкен жне кіші Баландар тауларында е отстіктегі пункті Иранда (34 Сол. ендік).

Е.М. Лавренко кзарасы бойынша баялыш сораы - шлді патшасы. азастан жне Орта Азия шлдері шекарасында бл сімдік 250,7 мы шаршы км территорияда басым.

4. Бршікті сорады (Salsola gemmascens - солянка почечконостная) шлдер. Salsola gemmascens Pull (тетыр - туркм, титр - узб) - Отстік транды тр.

Бл тр Маыстауды Отстігінде жне стірт ыратында, Батыс Тркменияда, Ферана алабында, Ыстыкл ойпатында кездеседі. Солтстікте стірт ыратында, шыыста Ыстыкл ойпатында кездестіруге болады.

Бршікті сора - жартылай бташа биіктігі, 15-25 см галофильді эвритопты тр.

Е.П. Коровин (1961) Орта Азия сімдіктеріні классификациясында бршікті сора формацияларын сімдіктерді галофиттік типіне жатызады. Мамотов (1973) бл трді гипсофитке жатызды. Бршікті сора белсенді атысатын сімдіктер ауымдарыны жалпы ауданы 49 мы шаршы км. Оны 90% Отстік тран провинциясында негізінен бл сімдік трі Батыс траныны Отстік шлдерінде доминант болып саналады.

5. Кеуреукті шлдер Salsola orientalis (Солянка восточная). Salsola orientalis (кеуреук - туркм, кеуреук - узбек) транды тр (Ирана да кіреді). Бл сімдікті ареалы Батыста – Каспий теізіні батыс жаалауына дейін, Шыыста - Жоар апасына дейін жетеді, Солтстікте - дала аймаында кездеседі, Отстікте Бадхыза дейін жетеді.

Кеуреук - галофилді жартылай бташа биіктігі 20-40 (85) см тамыры алы гиис абатынан тіп топыраа 2 м дейін енеді.

Кеуреук сазда (суглинистый) жне мда (супесчаный) ср-ба топыратарда, таырларда, тасты-са тасты беткейлерде седі. Кеуреук белсенді атынасатын сімдіктер ауымдары ортаы жне отстік шлдерге тн.

збекстанда И.Ф. Моматов (1973) кеуреук доминант болатын 7 ассоциацияны бліп крсетті. Оларды 2 серияа топтастырды: галофитті жне гипсофитті деп.

Кеуреук экологиялы трыдан ртрлі позицияда болуы ммкін. Кеуреукті атысуымен мол территориялар Тран шліні орталы сіресе батыс бліктерінде шоырланан.

6. Ккпекті шлдер (Atriplex cana – лебеда седая) Atriplex cana C. A. Меy. – Ккпек Солтстік азастан-транды далалы шлдік тр.Ккпекті ареалы Солтстігінде - Торай ойпатына дейін, Отстігінде - Сурхандария зені алабына дейін, батыстан шыыса арай Еділ зенінен Жоар Гобиіне дейін таралады.

Ккпекті сімдіктер ауымы Солтстік Транда (Каспий маында, Арал маында, Бетпа далада, Солтстік Шыыс Балаш маында, Алакл жне Зайсан ойпаттарында) сімдіктер жамылысында лкен рл атарады. Ккпек - биіктігі 20-40 (50) см жартылай бташа, галофил. Тзды топыратарда - сорта, кебірлі сорта сімдіктер ауымдарын рушы тр.

Ккпек - шлдерді лкен территориясында сімдіктер жамылысын руа атысады. Солтстік тран провинциясы шлдерінде (101,7 мы шаршы км) белсенді рл атарады. Ккпектер солтстік шлдерде - 62% Каспий маында, Торай ойпатында, Арал маында, Бетпа далада, Ортаы шлдерде - 31% Каспий маы, стірт, Бетпадала, Балашты шыысында, Алакл жне Зайсан ойпаттарында да кездеседі.