III Псаммофитті жусанды шлдер
Псаммофитті жусанды шлдерді эколого-физиономиялы тобын Dracunculus туыс тармаы трлері алыптастырады.
1. Artemisia arenaria DC
2. Artemisia albicerata Krasch
3. Artemisia tomentella C. Winne
4. Artemisia quinqueloba Traut
5. Artemisia songorica Schrenk
Artemisia arenaria, A. tomentella жне A. quinqueloba Солтстік шлі айма тармаында таралан, ал Artemisia albicerata жне A. songorica ортаы шлдер айма тармаында белсенді ауым рушылар. Псаммофитті - жусандар ішінде типтік ландшафт тзушісі Artemisia arenaria.
мды жусанды ауымдар негізінен азастанны батысында таралан. Каспий жне Арал маында оны ішінде лкен жне кіші борсы мдарында, Арал маы арамында, ал Шыыста Зайсан ойпатында кездеседі.
Солтстік Тран шекарасында Artemisia arenaria доминант немесе содоминант рлінде кездесетін территория ауданы 82,4 мы шаршы км.
Artemisia arenaria ауымдарыны флоралы рамында негізінен кпжылды шптер сімдіктер жне эфемерлер бар.
Artemisia arenaria формациясында мынадай ассосациялар топтарын круге болады (Курочкина, 1978):
1) Artemisia arenaria, Callygonum aphyllum, Ammodendron bifolium;
2) Artemisia arenaria + Callygonum aphyllum;
3) Artemisia arenaria + Leymus racemosus;
4) Artemisia arenaria + Alhagi pseudoalhagi;
5) Artemisia arenaria + Stipa pennata, S. sareptana;
6) Artemisia arenaria + Syrenia siliculosa, Hyalea pulchelia;
7) Artemisia arenaria + Euphorbia sequierana,
8) Artemisia arenaria + Acroptilon repens, Euphorbia seguierana, Artemisia scoparia
Artemisia arenaria фитоценоздары Солтстік Тран мдарыны сімдіктер жабынында маызды рл атарады. Олар ландшафт алыптастыратын жне рельефті отайландыратын ызмет атарады. Нтижесінде мдарды барлы эдафикалы варианттарында за уаыт нім бере алатын траты фитоценоздар тзіледі.
Тран мды шлдерінде Dracunculus туыс тармаы жусандарынан баса Seriphidium туыс тарматары кілдері де Artemisia terrae-alba, A. Lercheuna, сирегірек A. diffusa атысады.
IV. Псаммофитті оырбасты шлдер
Солтстіктік Транда псаммофитті оырбасты шлде Agropyron fragile эдификатор болып саналады. м еркек (Agropyron fragile-Пырей ломкий) тыыз шымды эвксерофитті оырбас, раа, суыа тзімді псаммофит.
Бидайы, м еркек (Agropyron fragile) сімдігіні фитоценотикалы белсенділігі Солтстік жне Солтстік Тянь-Шань тау алды шлдерінде байалады. м еркек фитоценоздары жеіл механикалы рамды топыратардаы псаммофитті сімдіктер серияларында жетекші рл атарады.
азастан шлдері территориясында м еркек басым болатын жне атысатын фитоценоздар ауданы 14,5 мы шаршы км. Осы крсетілген территорияда м еркек басым болатын фитоценоздар ауданы 1,8%, ал алан 98,2% территорияларында м еркек жетекші рлде емес. ауымдар руда екінші дрежедегі компонент болып табылады.
Псаммофитті оырбасы шлдер флорасыны рамы ртрлі.
Каспий маындаы Солтстік шл айма тармаында м еркек фитоценоздарында Festuca beckeri, Koeleria glauca сімдіктеріні атысуы тн. Ал кіші жне лкен Борсы жне Аралды солтстігінде м еркек фитоценоздарында Artemisia quinquelosa, A. arenaria, A. terrae-alba сімдіктері басым болады, ал Festuca beckeri, Koeleria glauca шамалы болса да атысады.
Л.Я. Курочкинаны (1978) псаммофиттер сімдіктер классификациясында Agropyron fragile сімдігі фитоценоздары псаммомезоксерофитті кпжылды шптесін оырбастар формациясына жатызылады.
V. Псаммофитті терескенді (Krascheninnikovia ceratoides (L.) Gulldenst - терескен) шлдер.
Мйіз терескен – Солтстік Тран шліні типтік кілі. Ксерофильді псаммофит.
Мйіз терескен ареалы дала аймаыны отстік блігін, азастан шлдерін, Тянь-Шань тауларын, Орталы Азияны (жазытытаы Гоби шлін, ашарияны, Жоарияны) тауларды (Уайдам, Тянь-Шань, Тибет жне Памир) амтиды.
Жазытыты мйіз терескен 126 мы шаршы км алып жатыр.
Л.Я. Курочкина (1978) псаммофиттер классификациясында мйіз терескен басым болатын фитоценоздар эвксерофильді жартылай бташа жне жартылай бта шлдер формациясына жатызылан.
Мйіз терескен формациясы ртрлі типті ауымдарды амтиды. Мысалы, Л.Я. Курочкина (1978) Таум шлінде бл сімдікті 5 ассосациясы кластарына бледі:
1) Бталы жне бташалы;
2) Жартылай бташалы;
3) оырбасты;
4) Эфемероидты;
5) Мкті
Бларды ішінде мйіз терескендер кеірек болатын типтері:
1) Krascheninnikovia ceratoides, Calligonum aphyllum;
2) Krascheninnikovia ceratoides + Calligonum aphyllum + Astragalus brachypus + Ammodendron bifolium;
3) Krascheninnikovia ceratoides + Astragalus brachypus;
4) Krascheninnikovia ceratoides + Ephedra lomotolepiss;
5) Krascheninnikovia ceratoides + Kochia prostrate;
6) Krascheninnikovia ceratoides + Artemisia terrae-alba;
7) Krascheninnikovia ceratoides + Agropyron fragile;
8) Krascheninnikovia ceratoides + Ephemeretum
Мйіз терескен ауымдарыны мды шлдерде басым болуы Солтстік жне Ортаы шлдерде байалады. Оларды басым болатын фитоценоздарыны ауданы 18,8 мы шаршы км.
VI. Псаммофитті – бталы шлдер
Псаммофитті – бталы шлдерді экология-физиологиялы типіне псаммофильді бталар басым болатын ртрлі трлері жатады. Оларды атарына Calligonum туысыны кптеген трлері, Astragalus туысыны 5 трі, Ammodendron туысыны 3 трі, Salsola туысыны псаммофильді трлері жатады.
мдардаы бталар (Calligonum, Ammodendron, Eremosparton, Dendrostellera) – стенотопты псаммофильдер. ма жасы бейімделген экобиоморфалар рашылы боланда феноритмін ауыстырып, ассимиляциялы ркендерін (жапыратарын) тастауа абілетті. Атпа тамырлары бар, горизонталь тамырлары бар, жел ашып кетуіне жне м басып алуына тзімді трлер.
Astragalus туысы трлеріні экологиялы амплитудасы ке, олар эвритопты трлер:
1) Псаммофильдер (Astragalus karakugensis, A. paucijugus)
2) Гемипсаммофильдер (Artemisia brachypus), кейде петропсаммофильдер (Нечаева жне т.б., 1973)
Salsola жне Ephedra туыстарыны трлері ксерофит эвритопты экоморфалар, ал Tamarix туысыны трлері ксерогалофиль жне галопсаммофиль.
Псаммофиль бталарды кейбір авторлар з классификацияларында сімдіктерді жеке типтеріне жатызады (Петров, 1933; Коровин, 1958, 1962; Родин, 1961 жне т.б.).
Фитоценомерлерді сипаттаанда Л.Я. Курочкина (1978) аэроксильді жапыратары жазда тсетін жне желмен тсетін псаммофиль бталарды 7 тобын блді. Оларды ішінде кеінен тараландары 1) жзгін, 2) брша тымдас бталар, 3) сорадар жне сиректеу атікен (селитрянка) жне дендростеллера.
Псаммофит бталар ауымдарыны географиясы Орта Азия жне азастан территориясында Солтстік Тран, Жоар, Отстік Тран провинцияларында жне Солтстік жне Батыс Тянь-Шань, Памир-Алай тау алды шлдерінде кеінен таралан. Псаммофит бталы ауымдар жне фитоценохорлар оларды басымдылыымен 106,5 мы шаршы км алып жатыр, бл жол Солтстік Тран шлдеріні жалпы ауданыны 5,6%.
Солтстік Тран шлдері ішінде олар Солтстік Каспий маында, Арал маында кездеседі, ал Отстік шлдерде оларды рлі анарлым артады. Олар отстік шлдерді ішінде Шыыс ызылма, Каршин даласына, Сундукли мдарына, Бадхыз жне Карабиле тау алды тегістіктеріне те тн. Псаммофитті бталы ауымдарды сімдіктер жамылысын руа атысуы 17 кестеде келтірілген.
17 кесте
Псаммофитті бталы ауымдарды сімдіктер жамылысын руа атысуы (мы, шаршы км) (Рачковская жне т.б. 2003)
| Айма жне биіктік белдеу жадайы | сімдіктер жамылысын рудаы атысу ерекшелігі | барлыы | |||
| Жазыты жне са шоылар шлдері Солтстік | 7,1 | 43,7 | 50,8 | ||
| Ортаы | 59,1 | 19,5 | 78,6 | ||
| Отстік | 25,2 | 202,7 | 15,3 | 243,2 | |
| Таулар алды шлдері Жартылай бташа жне бталар эфемероидтарды атысуымен | 4,7 | 19,2 | 23,9 | ||
| Жартылай бташа жне бталар оырбастар жне эфемероидтармен | 15,0 | 0,3 | 15,3 | ||
| Эфемероидты-жартылай бташалы жне эфемероидты бталы | 16,3 | 11,0 | 27,3 | ||
| Эфемероидты-жартылай бташалы жне эфемероидты бталы + субтропикалы трлерді атысуымен | 0,9 | 0,9 | |||
| Саванноидтар (эфемер-эфемероидтар) | 17,2 | 17,2 | |||
| Барлыы | 54,2 | 165,2 | 202,7 | 35,1 | 457,2 |
Ескерту. сімдіктер жамылысын рудаы атысу ерекшеліктері:
1. Басымдылы (доминирования).
2. Псаммофильдік бталарды хорологиялы лшемдер рамындаы артышылыы.
3. ауымдардаы псаммофильдік бталарды содоминант (содоминирование) болуы.
4. Псаммофильдік бталарды сімдіктер жамылысындаы баса хорологиялы лшемдерге атысуы.
VII. Сексеуілді (Haloxylon) шлдер
Сексеуілдер Сахара-Гоби шлдеріндегі эколого-физиономиялы, фитоценотикалы, ландшафты жне шаруашылы критерийлері бойынша з ерекшеліктері бар сімдік ауымдарыны бірі болып табылады. Кейбір мамандар оларды шл орманы деп атайды жне орман фондына жатызады.
Сексеуілді орманды статусы - оны отын ресурсы. Суды реттеуші, мелиоративтік-мды бекітуші жне жайылымдыты ораудаы маыздыдыына байланысты.
Сексеуілді ареалыны азаюы жне деградацияа шырауы - оны адамдарды кпжылдан бері пайдалануы, сексеуілді шлдердегі ерекше орауды ажет ететін объектілер атарына осуды талап етеді.
азастанда жне Орта Азияда сексеуілді 3 тріні таралуында ара сексеуіл (Haloxylon aphyllum) жне а сексеуіл (Haloxylon persicum) кеінен таралан. Ал шінші тр Зайсан сексеуілі (Haloxylon ammodendron) тек азастанны шыысында Жоар провинциясында кездеседі. Бл трді ареалыны негізі – Орталы Азиядаы Гоби шлі (Лавренко, 1962).
Сексеуілді ауымдардаы эдафикаторлы рлі жне ортаны жасаушы рлі оны экобиоморфасымен аныталады. Ааш жне бта формаларыны биіктігі 120 см кейде 400 см (800) дейін жне тамыр жйелері топыраа 10 м шамасында енеді. Сондытан сексеуіл ауымны структурасыны негізін анытайды жне аз болса да фитоценозда доминантты рл атарады.
Haloxylon aphyllum – эвритопты фреатофил, галофил пелитрофил, псаммофил;
Haloxylon persicum – стенотопты псаммофил.
Сексеуілді шлдерді 3 экология-физиономиялы типтері блінген:
1) ара сексеуілді (Haloxylon aphyllum)
2) А сексеуілді (Haloxylon persicum)
3) Аралас сексеуілді (Haloxylon aphyllum, Haloxylon persicum)
Блардан баса азастанда Зайсан сексеуіліні (Haloxylon ammodendron) формациялары кездеседі.
Сексеуілді ауымдар «азастан жне Орта Азия сімдіктеріні картасында» (1995) 36 фитохорологиялы типтерінде басым (доминант рлінде). Ондай территориялар яни сексеуілді экология-физиономиялы типтері жалпы шлдер аймаыны 24,3% алып жатыр. Сексеуілдер содоминанттар жне ингредиенттер рамында картаны 27 блігінде кездеседі.
7.1 ара сексеуілді (Haloxylon aphyllum) шлдер
ара сексеуіл + иран-транды тр, жапырасыз бта немесе жартылай ааш (Прозоровский, 1940) те олайлы экологиялы жадайда биіктігі 7-8 м дейін болуы ммкін. Ассимиляциялы ызметті жылда тсіп алатын ркендер атарады. те жиі ааш формасында, біра та траты отына кесуді нтижесінде бта формасында болады (биіктігі 1,5-2 м).
сімдікті экологиялы амплитудасы те ке ксерофил, суккулент-сабаты галофил (Акжигитова, 1973). Негізінен мды, сазды жне са тасты топыратарда седі.
А сексеуілден айырмашылыы ара сексеуілді ауымдар жартылай бталы жне жартылай бташалы (Salsola arbuscula, S. orientalis, Halothamnus subaphyllus, Krascheninnicovia ceratoides) жне Artemisia, Anabasis трлері кездеседі. ара сексеуілдіктерде шптесін сімдіктерден Salsola, Suaeda, Climacoptera, Kochia жне Londesia, Kirilowia, Ceratocarpus т.б. кездеседі.
Л.Е. Родин (1963) ара сексеуілдер формациясын эвксерофитті шлдік жартылай ааш сімдіктер типіне жатызады. Л.Я. Курочкина (1978) ара сексеуілдіктерді сімдіктерді шл-ааш эвксерофит типіне жатызады.
збекстанда Н.И. Акжигитова (1973) ара сексеуілдерді Halophyta деген сімдіктер типіне жатызады.
Р.В. Камелин (1979) ара сексеуілдерді тоай флороценотипіне жатызады.
ара сексеуілдер шамалы аудандарды алып жатыр: солтстік шлдерде – 1,2%, ортаыда – 2,8%, отстікте - 3%. азіргі заманда ара сексеуілдер ареалы шлдерді барлы тарматарында азаюда.
Солтстік шл айма тармаында ара сексеуілдер учаскелері Арал маындаы арамда жне Торай ойпатында.
Ортаы шл тармаында Арал маындаы мдарда Мойынмда жне отстік Балаш маында кездеседі. Отстік шл тармаында ара сексеуілдер Заунгуз ойпаында, орталы жне отстік-шыыс ызылмда кездеседі.
7.2. А сексеуілді (Haloxylon persicum) шлдер
А сексеуіл – иран-транды тр (Лавренко, 1965). Аласа жартылай ааш немесе бта биіктігі 2-2,5 м. олайлы жадайда 5-6 м. Афильді сімдіктерге жатады. Ауа-райы ысыанда ассимиляциялы ркендері тседі. Тамыр жйелері топыраа 6 м тередікке дейін енеді.
А сексеуіл – ксерофил, псаммофил, мдарды бекітеді. Желмен ашылып алуына байланысты ара сексеуілмен салыстыранда ма кміліп алуа шыдамдыра.
А сексеуілдер формациялары азастан жне Орта Азия мды шлдеріне тн.
Б.А. Быковты (1968) ойынша а сексеуіл ара сексеуілді генетикалы туындысы.
Л.Я. Курочкинаны (1966) ойынша а сексеуілді эпидермисі 3 абатты, устьицелері тере орналасан осмосты ысымы жоары. Сондытан ара сексеуілмен салыстыранда рашылыа тзімді. А сексеуілді отстік шлдердегі мды массивтерде кеінен тараланын осымен тсіндіруге болады.
Haloxylon persicum формацияларыны флоралы рамында 175 трлер кездеседі (Родин, 1956; Курочкина, 1966). Ол 175 трді ішінде эфемерлер жне эфемероидтар те кп – 62 тр, ааштар жне бталарды - 40 трі кпжылды шптер – 30 тр, біржылды за вегетациялы сімдіктер – 22 тр, жартылай бталар жне жартылай бташалар – 15 тр.
А сексеуілдер формацияларында Солтстік жне Отстік Транда да кездесетін жалпы трлер саны – 52.
Л.Е. Родин (1948) жне Л.Я. Курочкина (1966) а сексеуіл формацияларын шлдегі эвксерофитті ааш (жартылай ааш) сімдіктер типіне жатызады.
Р.В. Камелин (1974) а сексеуілдерді Транды псаммофитон сімдіктер типіне жатызады.
А сексеуіл формациялары туралы бірнеше регионалды классификациялар жасалан. Мысалы, Батыс Туркменияа арналан (Родин, 1963), азастан мды шлдеріне - (Гвоздева, 1960; Курочкина, 1978) збекстан шлдері шін (Гранитов, 1967).
7.3 Аралас сексеуілді (Haloxylon aphyllum, Haloxylon persicum) шлдер.
Аралас сексеуілді шлдер негізінен ортаы шлдерде, сирек те болса кейде отстік шлдерде кездеседі.
Аралас сексеуілді ауымдарда Haloxylon aphyllum жне Haloxylon persicum трлері бірге доминант болады, яни басым болады.
Аралас сексеуілді ауымдарды рамында:
1) Біржылды сорадар тобы (Kochia iranica, K. odontoptera, Salsola sp.)
2) Біржылды оырбастар тобы (Anisantha tectorum, Schismus arabicus)
3) Бталар тобы (Calligonium трлері, Pterococcus трлері, Astragalus, Ammodendron трлері, Atraphaxis replicate, A. spinosa)
4) Бташалар - Ephedra lomatolepis, E. distachya
5) Жартылай бташалар - Artemisia terrae-alba, Kochia prostrata
6) Псаммофилдер - Mausolea eriocarpa, Artemisia arenaria, A. albicerata, A. songorica, A. terrae-alba
Солтстік Тран сексеуілдіктерінде траты Agropyron fragile кездеседі.
Аралас сексеуілді ауымдарды ценотикалы ртрлілігі онша мол емес. Блар:
1) Тамыр жусанды-аралас сексеуілді (Haloxylon persicum, H. aphyllum, Artemisia terrae-alba)
2) Терескенді-аралас сексеуілді (Haloxylon persicum, H. aphyllum,Krascheninnokovia ceratoides)
3) Псаммофитті бталы-аралас сексеуілді ауымдар эфемероидтарды (Carex physoides, Catabrosella humilis) атысуымен
4) за вегетациялы біржылдытар (Ceratocarpus utriculosus, Tetracme recurvata, Horaninovia minor) жне эфемерлер.
7.4. Зайсан сексеуілді (Haloxylon ammodendron) шлдер
Зайсан сексеуілі – ареалы типі Жоар-Гоби азастанны тек отстік-шыыс блігінде кездеседі (тау аралы ойпаттарда – Зайсан ойпатында жне Жоар апасы маында). Гоби шліні негізгі доминанттарыны бірі. майт жне мды, детте са тасты топыратарда кездеседі.
Зайсан сексеуіліні екі тіршілік формасы бар:
1) Бта – биіктігі 70-150 см дейін,
2) Ааш (жартылай бта) – биіктігі 5-6 м.
Жоар апасы маында иыршы тасты тегістіктерде аласа бойлы Зайсан сексеуілі ауымдары кездеседі. Бл ауымдар негізінен кпжылды сорады-Зайсан сексеуілді (Haloxylon ammodendron, Salsola laricifolia, Arthrophytum balchaschense, Iljinia regelii) фитоценоздар тау алды жазытытарда, оырбасты-жусанды-бталармен аралас кездеседі. Соылары лай су аатын ыза бойларында болады.
Жоар апасы районында (Жалаашкл маында) псаммофитті Зайсан сексеуілді учаскелер кездеседі. Бл учаскелерде Haloxylon ammodendron, Callygonium жне баса псаммофиттер трлерімен бірге седі.
Л.Я. Курочкина (1978) классификациясында Зайсан сексеуілі эвксерофильді ааш типі сімдіктеріне жатызылан.
Е.И. Рачковская (1993) – галофитнопалеоэремофитті бталар формациясы тобына жатызан.
VIII. Астрагалды жне шырмауыты шлдер
Отстік Тран шлдерінде жусандар жне кпжылды сорадармен бірге астрагал жне шырмауы туыстары трлері кеінен таралан. Астрагал жне шырмауы трлері негізінен сазды жне майт топыратарда кбірек кездеседі. Астрагалды жне шырмауыты сімдіктер ауымдарын Е.П. Коровин (1961) жне И.Ф. Момонтов (1973) сімдіктерді гипсофитті типіне жатызады.
8.1. Астрагалды шлдер
Astragalus villosissimus - Астрагал космический (Сингрен-збекше) – Отстік Тран шліні эндемі.
Бл трді ареалы – ызылмны отстік блігін, Каршин даласын, Сундукли мдарын, арамны отстік блігін, Памир-Алайды тау етегін амтиды, локальды Ферана аарында кездеседі.
Astragalus villosissimus –биіктігі 80 см дейін. Жартылай бта. Псаммофил (Гранитов, 1964), гипсофил (Момонтов, 1973).
Сингрендер Отстік-шыыс Тран провинциясында шлдер сімдіктер жамылысында сіресе псаммофитті-бталы ауымдарда айтарлытай рл атарады.
8.2. Шырмауыты (Convolvulus hamadae) шлдер
Шлдік шырмауы (Convolvulus hamadae - вьюнок пустынный) (збекше партек) – Транды-Орта Азиялы тр.
Шлдік шырмауы ареалы – Мойынмда, ызылмда, арамда, мудария, Сырдария, Зеравшан, Сурхандария, Вахш, Кафиринган зендері аарларын, Каршин даласын, Сырдария аратауы, Шатал, Ферана, Алай, Нуратау, Зеравшан, Гиссар, Кугитанга, Бабатага жоталары етегін амтиды. Иранда да кездеседі (Виноградова, 1986).
Шлдік шырмауы - биіктігі 15-30 см. Жартылай бташа, жапыратары рашылы кезінде тсіп алуы ммкін. Бл сімдікті каудексі 5-8 см тередікте болады, олардан жыл сайын бршіктер пайда болып жне тарматануды екінші буындары пайда болады.
Кбеюі тек тымдары арылы. Полиморфты тр. Партек (Коровин, 1961) кп сабаты шптесін сімдік.
И.И. Гранитов (1967) партекті жартылай бтаа жатызады.
Гипсті топыратарда кеінен тараланына жне тамыр жйесіні ерекшеліктеріне байланысты И.Ф. Момонтов (1973) жне И.И. Гранитов (1967) бл трді гипсофилдерге жатызады.
Партек фитоценоздары Отстік ызылма тн.
Е.И. Рачковская жне т.б. (2003) мліметтері бойынша шлдік шырмауыты барлы ауымдарында Astragalus villosissimus атысады те жиі содоминант ретінде. Сингренді малдар жасы жейді.
IX. ыса мірлі (малолетники) шлдер
ыса мірлі ыста кк ауымдар Копетдаг (отстік-батыс Туркмения) тау етегі жазытытарында айтарлытай территорияны алып жатыр.
ыса мірлілерді А.В. Прозоровский (1940) «эфемерлі облыс» деп блді. Ал кейбір алымдар ыса мірлілерді субтропикалы шлге жатызды (Бердиев, 1987) климатологтарды ойынша Отстік-батыс Копетдаг ра субтропикке жатады, ысы ылалды жне жазы ра (Кувшинова, 1972).
Кз-ыс-кктемгі ылалды кезеде сазды тзданбаан топыратарда эфемерлі ауымдар дамиды. Оларда Eremopyrum orientale басым болады, Leptaleum filifolium, Strigosella africana, S. karelinii, Microcephala lamellata, Alyssum turkestanicum, Androsace maxima, Rostrata cristata сімдіктері кездеседі (Бердиев, 1987).
X. Талломды шлдер
Балдырлар жне ыналарды ртрлі топтарынан таырларда талломды сімдіктер пайда болан. Таырлар шлдер ландшафтарына тн компонент. Таырлар онша лкен емес учаскелермен шлдерді ртрлі айматарында кеінен таралан.
Таырлар жиі стіртте, Бетпадалада, арамда (мдар арасындаы ойпаттарда) Амудария, Мургаб, Теджен ескі аллювиальды жазытытарында кездеседі. Брын таырларда тіршілік жо деген ой басым болып келді. Кейінірек таырларда сімдіктер жабыны бар екендігі айындалды. Ол сімдіктер жабынын кк-жасыл балдырлар жне ыналар аз да болса эфемерлер, біржылды сорадар рады.
Балдырлы таырлар геологиялы жас континентальды жауын-шашынны жинаталатын жне жер бетінде атмосфералы жауын-шашын жасы аатын, мезгіл-мезгіл су басып алатын территорияларда кездеседі. Таырларда балдырлардан пленка пайда болады. Копетдаг тауыны етегіндегі жазытыта балдырларды 186 тр жне тршелерді болатындыы аныталан (Новичкова, 1955).
ыналы таырлар
ыналы таырлар су астында алмайтын, тек ана жауын-шашыннан ылалданатын, азіргі заманда су жиналмайтын, жер бетінде аысы нашар территорияларда таралан. ыналы шлдер Diploschistes, Squamaria, Collema, Aspicilia, Psora жне т.б. туыстары трлерінен пайда болан колониялар деуге болады.
Копетдаг етегіндегі таырларда ттікті сімдіктерден эфемерлер (Eremopyrum orientale, E. triticeum, Malcolma africana, Meniocus linifolius, Microcephala lameliata, Lepidium perfoliatum жне т.б.) жне біржылды сорадар (Climacoptera lanata, C. turcomanica, Halimocnemis malissima, H. karelinii, H. hispida, Gamanthus gamocarpus)
Шлдер аймаындаы жазытытарда таырлар учаскелерінде талломды сімдіктер басым болады, біра оларды шеттерінде кпжылды жне біржылды сорадар топтары пайда болады.
Маыстаудаы ортаы шлдердегі таырларда (Сафронова, 1996) Гурган жусанды (Artemisia gurganica), бйырынды (Anabasis salsa), итсигекті (Anabasis aphylla) топтары негізінен таырлар шеттерінде кездеседі.
Енді жоарыда айтылан шлдерден мды шлдер сімдіктері ерекшеліктеріне ысаша тоталып тейік.
И.М. Культиасов (1977) ойынша, м сімдіктері – псаммофиттерге мынадай биологиялы жне экологиялы ерекшеліктер тн:
1. Субстратты жылжымалылыына байланысты псаммофиттерде те зын (20 м дейін) тамырлар сиректеу тамырсабатар дамиды, олар жер бетіне жаын ылалды абаттарда ртрлі баыттарда дамып, сімдіктерді ылалмен амтамасыз етеді жне сімдіктерді субстрата бекітеді.
2. Псаммофиттер тамырлары алы тыыз абы лпасымен оралан, ал кейбір трлер тамырлары (мысалы, Aristida karelinii) мнан пайда болан ттіктер ішінде орналасан. Ол ттіктер мдарды цементтейтін сілемейлерден пайда болан. Бл ттіктер (чехол) тамырларды кеуіп алудан жне механикалы жарааттанудан сатайды.
3. Кміліп алумен кресу шін псаммофиттерде арынды осалы тамырлар пайда болады.
4. Кебетін бетін азайту шін псаммофиттерге микрофилия жне афилия тн. Ысты мезгіл келуіне байланысты жазы жапыра тсу болады немесе лкен жапыратар орнына майда жапыратар пайда болады. Тсіп алан жапыратарды атаратын ассимиляциялы ызметін жылды ркендер атарады. Жазда тсіп алатын алашы жапыратарды ксероморфты белгілері болмайды.
5. Субстратты жылжымалылыына псаммофиттерді жемістеріні рылыс ерекшеліктері тікелей байланысты, оларды рылысы желмен таралуа бейімделген анемохорлар тобына жатады. Ондай жемістерді бірнеше типтерін атауа болады:
1) аэростат типті – ісінген жемістер (Smirnova turkestanica, Astragalus chinensis, Carex physodes жне т.б.)
2) анатты жемістер (Ephedra strobillaceae, Rheum turkestanicum, Callygonum жне Atraphaxis туыстары трлері)
3) пропеллер трізділер (Ammodendron conollyi)
4) парашют трізділер (Aristida karelinii жне т.б.)
Баса да жемістерді жне тымдарды жеілдететін бейімделушіліктер бар мысалы, аэренхиманы дамуы. Псаммофиттерде жидек типтес жемістер болмайды.
Е.П. Коровин (1961) мліметі бойынша негізгі м массивтерінде – арамда, ызылмда, Мойынмда тіркелген сімдіктер саны – 350, оларды 56% эндемдер.
мды шлдерде ртрлі тіршілік формалары сімдіктері болады:
1) Ааш-бталы сімдіктерге флораны 30% жатады.
Ааш формасына немесе соан жаын а сексеуіл (Haloxylon persicum), оянсйек (Ammodendron conolli);
Аласа ааштар тобына (нанофанерофиттерге) Calligonium туысыны ааш трізді 67 трін жатызуа болады, жне ааш трізді сорадарды (мысалы Salsola richteri) черкезді жатызуа болады (Ammodendron секциясы).
Бталар тобына – Calligonium туысыны бта трізді кілдерін жне Eremosparton flaccidum, Ephedra strobillaceum жне Astragal туысыны кптеген кілдерін жатызуа болады.
2) мды шлдерде біржылды - терофиттерге флораны 40% жуыы жатады.
Кптеген эфемерлер мезофиттер типтес, ерте-кктемгі-эфемерлерді ксероморфозды белгілері жо, оларды барлыы бекінген топыра пайда бола бастаан мдарда кездеседі.
3) Кпжылды шптесін сімдіктер тобына (30%) эфемероидтар (10%) жне вегетациясы жазда болатындар (20%) жатады.
Бл топты мысалы ретінде рмежеміс ияледі – илакты (Carex physoides) атауа болады, бл те маызды жемшптік сімдік жазды жне кздік шптесін сімдіктер мысалы ретінде Аристида, селин немесе еркекті (Aristida karelinii, A. minor) келтіруге болады. Олар пионерлік сімдіктер, мдарды бекітушілер. Кпжылды шптерден Elymus giganteus сімдігін айтуа болады.
мды шлдерде Е.П. Коровин (1961) мына формацияларды бліп крсетеді:
I Сексеуілді-илакты, бларда а сексеуіл (Haloxylon aphyllum) жне илак немесе м ия леі (Carex physoides) басым. Бл формация барлы мдарда таралан. А сексеуілмен бірге жзгіндер, черкез, кейбір жусандар, терескен, изен траты кездеседі деуге болады. Бл формация негізінен Отстік жне Арал маы арамдары, ызылм, Мойынмда кездеседі.
II Жзгінді-илакты, жзгін туысы трлері жне илак басым. Сексеуіл жо немесе те сирек. Бл формация Отстік-шыыс арама тн.
III оянсйекті (Ammodendron conillyi) – селеулі (Aristida karelinii) жне Кандымды (Calligonium туысыны ааш трлері) – селеулі. Бл формация негізінен Мойынмда, отстік-шыыс арамда кездеседі.
IV Терескенді формация. Бл формация Мойынмда, Шу зеніні брыны террасасында кездеседі.
V Тортулалы формация. Шлдік мк Tortula desertorum басым.