Тарауды ысаша мазмны

ЮНЕСКО (1977) жасаан картада континенттердегі шлдер 4 биоклиматты аймаа блінген: 1. Аса ра айма, 2. ра айма, 3. Жартылай ра айма, 4. Субгумидті айма. Жалпы бл картадаы мліметтер бойынша ра территориялар клемі 48 млн шаршы км, яни рылыты 1/3 блігін алып жатыр. Шлдер топыра типіне байланысты 9 типтерге блінеді (мды, сары топыраты, сазды топыраты, саз балшыты, майда тасты жне мды, майда тасты гипстенген, тасты жне кебірлі).

Жауын-шашынны динамикалылыына байланысты шлдер 3-ке блінеді: 1) жаалаулы - ысты жаалауларды суы теізбен шекаралас жерлері; 2) Орталы Азиялы типтес; 3) Жерорта теіздік типтес.

Шлдер ауданы Орта Азияда жне азастанда айтарлытай шамамен 1 млн шаршы км (2 кесте). Оны ішінде арам 350 мы шаршы км, ызылм 300 мы шаршы км, тасты шлдер (стірт, Маыстау) 200 мы шаршы км. Бетпадала 75 мы шаршы км. Шлдер Еуропадан баса барлы материктерде кездеседі. Шлдерді негізгі белгісі ол - ылалды жеткіліксіздігі (50-200 мм жылына) шлдерде жауын-шашын боланмен, топыраа сібей буланып шып кетеді.

Шлдер здеріні табиаттаы орналасуына байланысты бірнеше типке блінеді:

1) Континентальды шлдер

2) Жаалаудаы шлдер материктерді батыс жаалауларындаы шлдер

ратылыыны дрежесіне байланысты шлдер:

1) Аса ра – 75-100%

2) Аридті (ра) – 50-75%

3) Жартылай аридті – 20-40%.

Шлдерде мал шаруашылыымен айналысуа олайлы жадай бар (ой, тйе). Шлдер арылы тетін Еділ, Ахтуба, Сырдария, мудария сияты лкен зендерді алаптарында жне жайылымдарында ккніс, кріш, мата кейбір жерлерде жзім сірумен айналысады.

Шл сімдіктері эромофиттерді спецификалы эколого-физиономиялы ерекшеліктері бар. Ол ерекшеліктер туралы С.А. Никитин (1968) талдауын білу ажет.

Шл сімдіктері жне оларды классификациялау туралы ртрлі кзарастар бар Родин (1958), Курочкина (1961), Коровин (1963), Закиров (1978).

П.И. Овчинников (1957) сімдіктерді шыу тегіне байланысты з классификациясын сынды. Овчинниковты идеясын ары дамытып Р.В. Камелин (1974) азастан жне Орта Азия жазытытары сімдіктерін, бірнеше флороценотиптерге блді.

А.В. Прозоровский (1940) сректену дрежесін жне су режиміні ерекшеліктерін негізге алып з классификациясын сынды.

Шл сімдіктері жабыны гидротермиялы жадайа байланысты солтстіктен отстікке арай згереді. Соан байланысты ол 3 климатты айма тарматарына блінеді.

Солтстік, Ортаы жне Отстік шлдері болып шл аймаыны шекарасында сімдіктер ауымдарыны географиялы ртрлілігін байауа болады. Оларды ендіктегі жне бойлытаы баыттарда ауысанында байауа болады.

Шлдерді негізгі ботаникалы-географиялы типтері болып: 1) Жоар Солтстік Транды, 2) Отстік Транды болып саналады. з кезегінде Жоар Солтстік Транды типі 9 регионды варианттара, ал Отстік Тран типі 3 регионды варианттара блінеді.

Е.И. Рачковскаяны (2003) тсінігінде, эколого-физиономикалы категория доминанттары бір экобиоморфаа жататын жне экологиясы сас трлер тобынан тратын ауымдарды біріктіреді. Біріктіргенде биоморфаларды даму ритмикасы есепке алынады. Шл сімдіктері ауымыны физиономикасы, крінісі доминант жне содоминант тіршілік формасымен аныталады.

Осы категорияларды негізге алып, Е.И. Рачковская жне т.б. (2003) шл сімдіктеріні мынадай эколого-физиономикалы типтерін бліп крсетті: 1) жусанды шлдер, 2) кпжылды соралар, 3) псаммофитті-жусанды шлдер, 4) псаммофитті-оырбасты шлдер, 5) псаммофитті-терескенді шлдер, 6) псаммофитті-бталы шлдер, 7) сексеуілді шлдер, 8) астрагалды жне шырмауыты шлдер, 9) ыса мірлі шлдер.

Тарауда осы жоарыда аталан шлдерді таралуы, ауданы олардаы басым сімдік трлері берілген.

Шлдерді геоботаникалы аудандастыру толы шешілді деп айту иын. Алашыларды бірі болып А.В. Прозоровский (1940) шлдерді аудандастыру жобасын сынды.

Шлді айматы лкен кеістігі сімдіктер жабыныны флоралы рамы жаынан біркелкі емес. Эдификаторлары жне олара ілесіп жретін трлерде бір айма тармаынан екіншісіне ауысанда згеріп отырады.

Батыстан шыыса жылжыанда эдификаторлар жне олара ілесіп жретін трлер жаын трлермен ауысады, ескеретін нрсе ол трлерді таралуы айма тарматары (подзона) шекараларымен сйкес келмейді. Кейбір трлер мысалы, Stipa sareptana, S. capillata жне Festuca sulcata бірнеше айма тарматарына тн болуы ммкін. Шлдерді геоботаникалы аудандастыранда осындай ерекшеліктер ескерілуі керек.