Пысытау сратары
1. Шлдерді биоклиматты айматара блінуі (ЮНЕСКО, 1977)
2. Шлдерді топыра типіне байланысты типтерге блінуі
3. Шлдерді жауын-шашынны динамикалылыына байланысты блінуі
4. Шлдерді шаруашылытаы пайдаланылуы
5. Орта Азия жне азастандаы шлдер
6. Ааш-бталара жататын эромофиттерді С.А. Никитин (1966) сынан эколого-физиологиялы талдауы
7. сімдіктерді ылалды пайдаланылуына байланысты топтара блінуі (Бейдеман, 1953, 1962)
8. Шл сімдіктері жне оларды классификациялау туралы ртрлі кзарастар
9. Шл сімдіктері жабыныны гидротермиялы жадайа байланысты климатты айматара блінуі
10. Шлдерді ботанико-географиялы типтері
11.Шлдерді эколого-физиномиялы типтері (Рачковская, 2003)
12.Сексеуілді шлдер
13.Шл аймаын геоботаникалы аудандастыру
ДАЛАТАНУ
Дала туралы жалпы тсінік, далалар типтері. Негізгі белгілері
Дала – Солтстік жне Отстік жарты шардаы оыржай жне субтропикалы ормансыз шптесін сімдіктер бар алап. Евразияда батыстан шыыса, Солтстік Америкада солтстіктен отстікке созылан. Далалар отстік Америкада жне Австралияда да кездеседі. Тауларда жоары белдеулер типінде таулы далалар бар, жазытыта – орманды дала мен жартылай шлдер арасында орналасан табии айма.
Далалара тиісті белгілер – ормансыз мол шптесін сімдіктермен жамылан лкен жазыты, жыл бойында трлерін 12-ге дейін згерте алады. Ол яни сімдіктер жабыныны трлерін згертуі жауын-шашыннны аз болуына (300-500 мм жылына) байланысты. Бір-бірімен тйіскен сімдіктер жамылысы негізінен ксерофиттер: ау (Stipa), бетеге (Festuca), келлерия (Koeleria), оырбас (Poa), слыбас (Avenastum) жне т.б.
Далалар те кшті жне за уаыт антропогендік фактор серіне душар болды. Далаларды кптеген жерлері айдалып тасталды. Соан байланысты топыратар эрозияа шырады. Шады борандар жиіледі. Жер шарында типтік далалар алан жо деуге болады. Этолонды табии ландшафтар ретінде далаларды кейбір учаскелері орытарда оралады.
Далалар табиат жадайлары жне климаты жаынан адамдар тіршілігі шін олайлы деуге болады. Далалардаы адамдарды негізгі тіршілігі - суармалы егін шаруашылыы (днді даылдар мен техникалы даылдар) жне мал шаруашылыы.
Дала Антарктидадан баса барлы континенттерде кездеседі, Евразияда дала Ресейде, азастанда, Украинада жне Монолияда кбірек таралан. Тауларда да биіктікте дала (таулы дала) кездеседі, жазытыта табии айма ретінде таралан. Солтстікте орманды дала аймаымен отстікте жартылай шл аймаыны арасында. Дала аймаында жауын-шашын млшері жылына – 250 мм-ден 400 мм дейін.
Дала аймаыны климаты оыржай-континентальді мен континентальді аралыында болады. Жазы те ысты, ысы ары аз суы. Даланы кптеген блігі айдалан.
Далаларды ерекше белгісі – шптесін сімдіктермен жамылан ормансыз лкен жазыты. здіксіз немесе дерлік здіксіз кілем тзетін шптесін сімдіктер: ау (Stipa), бетеге (Festuca), келлерия (Koeleria), оырбас (Poa), слыбас (Avenastrum) жне т.б.
Далалар типтері
Асты тымдастар мен ртрлі шптерді араатынасына байланысты далаларды мынадай типтерін ажыратады:
1) Наыз кпжылды шымды асты тымдас кілдері басым, негізінен ау (аулы дала).
2) Шабынды немесе ртрлі шпті далалар (шабынды дала).
3) Шлді дала. Шлдік шптер (аба сиятылар) жартылай бталарды (негізінен жусандар, изендер) эфемерлері жне эфемероидтарды атысуымен.
Даланы кейбір типтеріні фрагменттерін орманды далада жне жартылай шлдерде кездестіруге болады. ртрлі континенттерде даланы аттары ртрлі болуы ммкін. Солтстік Америкада – прерий, Отстік Америкада – пампа немесе пампастар, ал тропикада – льянос деп аталады. Отстік Америкадаы льяноса сас жерлерді Африкада жне Австралияда – саванна деп атайды. Ал Жаа Зеландияда даланы туссоктар деп атайды.
азіргі азастан территориясыны 40%-ын далалар алып жатыр. азастан тегістігінде дала аймаыны ені 400-ден 800 км дейін.
азастанда кдімгі отстік ара топыраты жерлерде уа ртрлі шпті-асты тымдасты далалар, ою-каштанды жне каштанды топырата ра далалар, ал ашы-каштанды топырата шлді далалар болатындыы аныталан (Рачковская Е.И., Огарь Н.П., Марынич О.В., 1999).
азастан далаларыны кптеген территориялары жаппай жоалуа немесе тере антропогендік згеріске шырады. Ты жне тыайан жерлерді игеру кезінде жерді ке клемді жырту далаларды сіресе тегістіктегі далаларды типтеріні жойылуына алып келді. сіресе бай ртрлі-шпті-аулы (8,5 млн га) жне ртрлі-шпті-аулы (13,6 млн га) далалар лкен зиян шекті. Тегістіктерде жерді жырту млшері кей жерлерде 90%, ал сашоыларда 30% шамасында болды.
Тегістіктегі ра далалар 50-60%, ал са шоыларда 10-45% шамасында жыртылды. Саталып алан дала учаскелерінде малдар шамадан тыс жайылды жне баса да шаруашылы ажеттіліктеріне пайдаланылды. Далаларды кптеген типтері тек азастанда ана кездеседі. Евразияны баса территорияларында кездеспейді. Ресей жне Украина далалары адамдарды ызметі нтижесінде брыныра згеріске шыраан. Ал азастанда осы уаыта дейін Евразияны батыс далаларына сйкес учаскелер саталан.
азастан далаларыны ке байта территорияларында тек 2 ана орыы (Наурызым жне оралжын) жне 2 лтты паркі (Ккшетау мен Баянауыл) бар.
Наурызым орыы (87,7 мы га) ра дала айма тармаында орналасан. Бл орыта сімдіктерді 5 типі кездеседі:
1) орман (ылан жапыраты жне майда жапыраты ормандар);
2) бталы;
3) дала;
4) шабынды;
5) батпаты су жне су.
Дала дегеніміз не? Бл сраа жауап беру те иын. йткені алымдар оны шекарасын ртрлі тсінеді. Географ П.С. Берг «Природа СССР» (1955) деген ебегінде, далаа мынадай анытама береді: «Дала деп тегіс, ормансыз, су астында алмайтын батпасыз-ара топырата бкіл вегетациялы кезеде шптесін сімдіктер ауымдарымен жамылан кеістікті айтамыз». Бл анытамада кіл аударатын нрсе ол «ормансыз» деген сз. Демек, Берг дала аймаынан тпелі алап орманды даланы шыарып тастап, оны з алдына «орманды дала» аймаына жатызады.
В.В. Алехин (1951) анытамасы бойынша, «дала дегеніміз - раа тзімді (ра сйгіш) сімдіктері тйіскен шптесін сімдіктерді ара немесе оыр топыратарда сетін ылалды жеткіліксіздігі жадайындаы типі». Наыз далаларда шымды асты тымдастарды жне рашылыа тзімді ртрлі шптерді болуы тн.
В.В. Алехин далаларды шптесін сімдіктер типіне жатызады. Дегенмен В.В. Алехин орманды даланы дала аймаына жатызады. Дала аймаында ормандар тек зен арналары шекараларында ана кездеседі, ал баса территорияларда кездеспейді деуге болады.
Профессор В.В. Алехинні ойынша, дала аймаыны солтстік шекарасы (ТМД елдері территориясында) Киевті отстігімен теді. Киев-Конатоп-Курск-Орел-Туланы, Рязанны жне Сасованы отстік жаынан тіп ары арай Саранскіге жне Ардатова ктеріліп, Пензаа сосын Вольскіге тседі. Куйбышевтан (Самара) дала шекарасы Уфаа ары арай отстік Чкалова дейін созылады. Осы жерден крт ктеріліп, солтстікте Свердловскіге жетіп, Батыс-Сібір тегістігінен Ишимге одан Барабинскіні солтстігінен Новосибирскіге жетеді. Шыысында далаларды арал трізді учаскелері кездеседі. зіні отстік шекарасында, Еділді тменгі саасынан бкіл Азия блігінде далалар шлдермен шектеседі. Батысында ара жне Азов теізіне дейін жетіп Солтстік ырыма тіреліп, Бас Кавказ жотасына ал батыс жаында Карпат жне Буковин етегіне жетеді.