Дала аймаы флорасы, экобиоморфалары жне синузиялары ерекшеліктері

Дала аймаы флорасы негізінен Плейстоцен жне Голоценні екінші жартысында алыптасты, яни кршілес (Жерортатеізі, Иран, Орталы Азия) флораларымен салыстыранда жас болып есептеледі.

Евразия далаларыны флорасы кршілес ертедегі ксерофиттік флоралы облыстар есебінен алыптасан деуге болады. Басаша айтанда кптеген авторларды (И.М. Крашенниников, Е.М. Лавренко, Ю.Д. Клеопова) кзарастары бойынша далалар флорасы миграция нтижесінде алыптасан. Бл жас флораны шыу тегі: оршаан биік тау алаптары, ксерофиттік флораны орталы «Ертедегі Жерорта» жне кршілес ормандар флорасы.

Дала аймаыны Европалы блігіні флорасы шін Шыыс Жерортатеізі жне Иран орталытарыны лкен маызы болды, ал Азиялы блігіні флорасы шін Иран орталыыны шыыс анатыны жне Орталы Азиядаы ксерофиттік орталыты ролі зор болды. Кршілес облыстардан келген мигранттар дала аймаында здеріні ары дамуына («далалы» дамуына) ртрлі формаларды пайда болуына олайлы жадай тапты. Соны нтижесінде дала аймаыны зі флоралар алыптастыру орталыына айналды. «Далалы деуден» жетекші туыстар тті, сіресе ау туысы жне т.б. туыстар жне трлер циклдары.

Дала аймаы сімдіктеріні тіршілік формаларына келетін болса, з уаытында далалы сімдіктер тіршілік формаларыны бірнеше классификациялары сынылан (Г.Н. Высоцкий, 1915; П.И. Казакевич, 1922; Б.А. Келлер, 1933; В.В. Алехин, 1936; Е.М. Лавренко, 1940 жне т.б.).

Алдымен дала аймаы сімдіктері тіршілік формаларына (экобиоморфаларына) ысаша шолу жасайы, сосын оларды классификациясына тоталамыз:

I. Дала аймаында негізгі ландшафты рлді дала сімдіктеріні жетекші эдификаторлары гемикриптофиттерге жататын ксерофильді жіішке жапыраты шымды оырбастар атарады. Бл топты барлы кілдері тыыз кпсабаты шымды ішкі ынапты жылды ркендерімен (ау, бетеге, келлерия жне т.б.). Шым формасында блай су дала жадайына бейімделуді типі болып саналады. Шым барлы уаытта топыра бетінен ктерікі. Сондытан ол еріген сулар астында алмайды.

Шымды оырбастарды жапыратарыны ксерофиттерге тн ерекшеліктері бар, ал ауларды жемістеріні таралуыны ерекше тсілдері бар.

Бл оырбастарды ксероморфизмдік ерекшеліктеріні дрежесіне байланысты оларды бірнеше экологиялы (Культиасов, 1981) топтара бледі:

1) Эуксерофиттер: Stipa Lessingiana, S. ucrainica, S. rubens, S. stenophyles (S. teres), S. dasyphyles, S. sareptana, S. capillata, Helictotrichon desertorum, Diplachne squarrosum, Koeleria gracilis, Agropyron cristatum, A. pectiniforme, Festuca sulcata.

2) Мезоксерофиттер: Stipa joannis, Carex humilis.

3) Ксеромезофиттер: Helictotrichon schellianum

II. оырбастар жне ияледерден дала аймаына тамырсабаты за вегетациялы формалары тн. Е.М. Лавренко оларды ксерофиттік асиетіне байланысты бірнеше экологиялы типтерге бледі (негізінен криптофиттер). Ксерофиттік белгілеріні бірте-бірте азаюына арай Е.М. Лавренко оларды экологиялы топтара бледі:

1)Эуксерофиттер: Leymus chinensis (Aneurolepidium pseudoagropyrum), Agropyron intermedium, A. trichophorum, A. tansiticum, Carex uralensis;

2)Мезоксерофиттер – Bromus riparius, Carex supina.

3)Ксеромезофиттер: Agrostis tenuifolia, Helictotrichon pubescens;

4)Эумезофиттер (тыайан жерлерде седі): Agropyron repens, Bromus inermis, Calamagrostis epigeios жне т.б.

III. Кпжылды (кейде екі жылды) вегетациялы кезеі за осжарнаты шптесін сімдіктер немесе ртрлі шптер. Бл топа жататындар кпжылды жне екі жылды сімдіктер (Verbascum, Carduus), кейбір гемикриптофиттер (алампырлар, сттігендер, кермектер, баажапыратар) жне криптофиттер (пияздар). Физиологиялы трыдан блар жапыраты немесе жертаан (дегелекті) (баажапыратар, бабатар). ртрлі шптесін сімдіктерге отстік далалара тн сімдіктер тобын жатызуа болады. Мысалы, аба (перекати-поле) трізді. аба - формасы шар трізді, жел уалайтын сімдіктер, мысалы, а аба (Gypsophila) туысы трлеріБл топты экологиясымен жне биологиясымен В.В. Алехин кп айналысты. Оларды ішінде бірнеше типтерді бліп крсетті: ол сімдіктерді дала аймаына бейімделген арнайы белгілері бар. Мысалы, жемістерін жне тымдарын дала жадайында таратуа ерекше ммкіншіліктері бар. Жемістері пісіп жетілген кезде ол сімдіктерді кепкен сабатары жел не жануарларды серінен тамырларынан ажырайды. Тегіс жер бетімен домалайды. Домалаанда здеріні жемістерін жне тымдарын шашыратып таратады. Мысалы, Centaurea diffusa, Nepeta ucrainica, Gypsophila paniculata, Seseli tortuosum, Eryngium campestre, Crumbe tatarica, Goniolimon tataricum, Limonium latifolium, Ceratocarpus arenarius жне т.б.

IV. Вегетациялы кезеі ысаран кпжылды шптер – эфемероидтар. Бл топты сімдіктерін наыз ксерофиттерге жатызу иын, йткені оларды вегетациясы салын ылал кезеде, яни кктемде немесе жазды басында теді.

Бл топа негізінен пиязшыты немесе тйнекті геофиттер азжуа (Gagea), ызалда (Tulipa) жатады. оырбастардан эфемероидтара жуашыты оырбасты (Poa bulbosa) жатызуа болады.

V. ысты біржылдытар – эфемерлер (гемикриптофиттер, терофиттерге ауысады). Г.Н. Высоцкий (1915) бл топты екі топ тармаына бледі:

а) кктемгі-ысы біржылдытар – кзде сіп, ыстап, кктемде вегетациялы дуірден тіп жазды басында жеміс беретін сімдіктер – Eremopyron triticeum, Droba verna, Alyssum desertorum, Bromus tectorum, B. squarrosus, Arenaria serpyllifelia;

б) жазы ысы біржылдытар – кзде сіп, ыстайтын біра жазды екінші жартысында жеміс беретін сімдіктер – Lepidium perfoliatum, Gypsophila muralis, G. stepposa, Lappula patula жне т.б.

VI. Біржылды жазды (терофиттер) – кктемде сіп, жазды екінші жартысында немесе кзде вегетациясын бітіретін сімдіктер: Ceratocarpus arenarius, Polygonum patulum паразиттер (арам сояу – повилики - Cuscuta) жне жартылай паразиттер (Euphorbia tatarica, Odontitea serotina жне т.б.).

VII. Шптесін тіршілік формаларынан:

1) Жасты трізді (подушкообразные), хамефиттер, мысалы Schivereckia podolica, Androsace villesa болады;

2) Жапыра суккуленттер (Sempervivum ruthenicum, Cetyledon spinosa жне т.б.).

3) Ксерофит бташаларды – Ephedra distachya, Genisza seythica жне т.б.

4) Жартылай бташаларды – Kochia prostrata, Artemisia australia, A. sacrorum, A. frigida, A. maritima атап крсетуге болады.

Дала аймаына онша тн емес тіршілік формаларынан бталарды (нано- жне микрофанерофиттерді) мезофит типтерін тобылы (Spiraea), кейбір айы (Betula) трлерін, шатты (Lonicera) атап айтуа болады.

Жоарыда айтыландара осымша ретінде дала аймаында мктер (Abietinella abietina, Tortula rurulis), ыналар (Cladonia, Parmelia), кк-жасыл балдырлар (Stratenstes) кейбір саыраулатар кездесетіндігін мытпау керек.

Енді осы жоарыда аталан тіршілік формаларын классификациялауды кейбір жобаларымен танысайы.

Г.Н. Высоцкий (1915) дала аймаы сімдіктеріні биологиясын зерттеп, зіні классификациясыны жобасын сынды.

Г.Н. Высоцкийді жобасын негізге ала отырып, оны шкірті Л.И. Казакевич (1922) з жобасын сынды.

Б.А. Келлер (1933) дала сімдіктері тіршілік формаларын классификациялауды жинаталан жобасын сынды. Авторды ойынша бл жоба далада кездесетін сімдіктерді тіршілік формаларын тгел амтиды:

1) кпжылды осжарнаты шптер;

2) бос тпті жне тамырсабаты оырбастар;

3) шым тзетін жапыратары жіішке аланды оырбастар;

4) жатаан кшті тктіленген жартылай бталар;

5) кктемгі жне кзгі-кктемгі эфемерлер;

6) топыра бетіндегі тменгі сатыдаы сімдіктер

1936 жылы В.В. Алехин (1951) дала сімдіктері тіршілік формаларын амтитын з жобасын сынды:

А) Бталар жне жартылай бталар, оларды ішінде:

I. Далалы бталар

II. Жартылай бталар

Б) Екі жылды жне кпжылды шптесін сімдіктер:

III – тік сабаы мыты болатын, жапыраты сімдіктер;

IV - Сабаы нзік бірте-бірте ктерілетін немесе ілініп, жабысатын сімдіктер;

V - Жертаан (розеточные) сімдіктер;

VI - аба сімдіктер;

VII - Пиязшыты жне тйнекті эфемероидтар;

VIII - Жазды циклды пиязшыты эфемероидтар;

IX - Енсіз жапыраты шым тзетін оырбастар жне ияледер;

X – Шым тзбейтін жалпа жапыраты оырбастар;

В) Біржылдытар:

XI - Кктемдік эфемерлер;

XII - Жазды-кздік біржылдытар;

XIII - Мктер;

XIV - ыналар;

XV - Балдырлар.

Алехин ары арай рбір топты жеке тарматара бледі:

Академик Е.М. Лавренко да (1940) дала тіршілік формаларыны классификациясын сынды.

Тіршілік формаларын блу шін Лавренко Раункиер классификациясын кеінен пайдаланды, оны дала сімдіктеріне бейімдеді.

Е.М. Лавренконы классификациясы «Растительность СССР» (1940) кітабыны екінші томында берілген.

В.Н. Голубев (1965) шалынды дала шптесін сімдіктері флорасына анализ жасады. Ол жер беті мшелері рылымыны негізгі типтерін, ркендерді алпына келу тсілдерін сімдіктерді жер беті блігіні ай яруса жататындыын, вегетация затыын, ыстап шыу тсілдерін, вегетация кезеінде жапыратар жне ркендерді генерация (рпа) санын, глдену ритмін, негізгі генеративтік ркендердегі жапыратарды лу уаытын жне ркендерді толы урап алуын есепке алды.

Тіршілік формаларымен далаларда негізгі синузияларды болу тыыз байланысты. Синузияны ауымны биоэкологиялы жне рылымды блігі ретінде тсіну керек. рбір синузия белгілі экологиялы ерекшеліктерімен сипатталады. Е.М. Лавренко (1940) синузияларды 8 негізгі типтерін бледі:

1. Дала бталары синузиялары (орманды далаа жне отстік далалара да тн). детте диффузиялы седі, кейбір бталар мысалы, араандар (Caragana) ттасан топтар руы ммкін.

2. Жартылай бташалар синузиялары, негізінен отстік далаларда сіресе шлдерде жасы крінеді. Кеінен тараландары – Artemisia austriaca, оны отстік жаында Pyrethrum achillifolium. Жартылай бташалар синузиялары негізінен сортадарда зіні рлін жайылымдарда жне тыайан жерлерде кшейтеді.

3. Тар жапыраты шымды оырбастар синузиялары – бетеге (Festuca), келлерия (Koelleria), ау (Stipa), тарлан (Cleistogenes).

4. Толы сабаты оырбастар (жне ияледер) синузиялары.

5. Кпжылды за вегетациялы шптер (ртрлі шптер) синузиялары негізінен осжарнатылар.

6. Эфемероидтар синузиялары блар екіге блінеді:

а) Ерте кктемгі пиязды жне тйнекті эфемероидтар. Солтстік далаларда аз кездеседі, ал бетегелі-аулы далаларда маызды рл атарады (ызалдатар, азжуалар).

б) Балашатайтын оырбастар синузиясы – ртрлі шпті-бетегелі-ау даласында пайда болады. Шалынды-далаларда крінбейді, те мол бетегелі-ау даласында дамыан сосын шл аймаында.

7. Біржылдытар синузиялары. Олар ртрлі шпті-бетегелі-ау жне бетегелі-ау далаларында жасы крінеді. Бл жерлерде жекелеген синузияларды ажыратуа болады:

а) Бетегелі - ау далаларында ерте кктемгі ысты біржылдытар (эфемерлер) жасы дамыан.

б) Кеш кктемгі ысты біржылдытар ртрлі шпті - бетегелі - ау жне бетегелі - ау далаларында нашар крінеді.

в) Кеш кктемгі (жазды) біржылдытар синузиясы мдени сімдіктерден босаан егістіктерде жасы дамыан.

8. Мктер жне тменгі сатыдаы сімдіктер синузиясы. Мктер синузиялары солтстік шалынды-дала рамында жасы дамыан.

Солтстіктегі шалынды далаларда топыра бетінде Abietinella abietina, ал отстіктегі далаларда Tortula rutalis мгін кездестіруге болады.

ыналар жне балдырлар солтстік далаларда синузяилар рамйды, ал отстік далаларда бетегелі-ау жне жусанды-бетегелі-ау далалары рамдарында олар синузиялар рады. ыналар синузиялары жиірек кездеседі.