Дала сімдіктері классификациясы
Дала аймаы сімдіктерін бір жйеге келтіріп, классификациясын жасау туралы алашы мліметтерді С.И. Коржинский (1888, 1891) ебектерінен круге болады. Ол ара топыраты облыстарда 4 далалы формацияларды ажыратады:
1) шалынды дала
2) бталы
3) аулы
4) тасты
Г.Н. Высоцкий (1908, 1915) аулы даланы:
1) Солтстік жалпа жапыраты ау жне
2) Отстік енсіз жапыраты ау деп блді.
П.Н. Крылов (1916) Батыс Сібірді дала аймаын зінше блуді сынды.
Е солтстік айма тармаын «шымды-шалын» деу ажет, отстікке арай біра та орманды дала шегінде «ртрлі шпті-шалын» деп сосын «аулы-бетеге(типчак-кипцовая) жне отстік бетегелі-ау айма тармаын блуді сынды. Бетегелі-ау даласын ол «ормансыз шалынды-дала» деп атауды сынды.
Б.А. Келлер (1916) шалынды далалар ішінде мыналарды бліп крсетті.
1) «ртрлі шпті-шалынды» (шымды оырбастарды атысуымен
2) «шымды (ау-бетегелі)-шалынды дала».
И.В. Новопокровский (1921) далаларды ш типін бледі:
1) шалынды
2) ртрлі шпті-оырбастар
3) оырбасты далалар
В.В. Алехин з ебектерінде (1925, 1936) далаларды екі негізгі типке бледі:
I. Солтстік далалары немесе ртрлішпті-жалпа жапыраты-оырбастар даласы, ары арай оларды Алехин бірнеше варианттара бледі:
а) гигрофильді вариант (е солтстік жаы солтстігінде орман аймаына теді);
б) орталы (осы типті наыз сипаттайтын алап) вариант
в) ксерофильді вариант (е отстік жаы бірте-бірте отстігінде айма тармаы аулы далаа ауысады).
II. «Отстік далалар» (аулы дала) екі тип тармаына блінеді:
1) ызыл аулы
2) ызыл емес аулы
ызыл аулы тип тармаы ш варианта блінеді:
1) солтстік
2) негізгі
3) отстік
ызыл емес аулы тип тармаы да сол жоарыдаыдай ш варианта блінеді.
Н.В. Павлов (1948) далалар аймаын жай арапайым айма тарматарына блді:
1) орманды дала аймаы тармаына
2) солтстік, шалынды немесе ртрлі шпті-оырбасты далаа
3) отстік оырбасты немесе оырбасты-ртрлі шпті далалара
Е.М. Лавренко зіні кптеген ылыми ебектерінде дала сімдіктері туралы жне оларды классификациялау туралы з варианттарын сынды.
Е.М. Лавренко (1940) дала сімдіктері топтарын классификациялауды негізі етіп тіршілік формаларыны анализін, яни оларды синузиялы рылымын алады. Батыста тип тарматары климатты алмасуылары ммкін деп санайды. Ал кптеген тип тарматары шегінде ол эдафикалы ауысатын варианттарды бледі – галофиттік, петрофиттік, псаммофиттік, гемипсаммофиттік деп. Е.М. Лавренко классификациясы бойынша далалар шптесін сімдіктер типтері тобына жатызылады. Демек, Лавренко далалар аймаын айма тарматарына емес тип тарматарына бледі.
Е.М. Лавренко (1956) «КСРО-ні геоботаникалы картасы» деген ебекке жазан тсініктемесінде далаларды 9 типін ажыратады:
1) наыз далалар;
2) шалынды дала;
3) шл дала;
4) бталы;
5) жемірлі (Thymus);
6) жартылай саванналар (тау алды жне аласа таулар – Батыс Тянь-Шань, Памиро-Алай жне т.б.);
7) тікенекті шптесін сімдіктер (Орта Азия таулары);
8) трагакантты (Кавказ жне Орта Азияны отстік блігі);
9) таыр жерлер (Памир-Алай, Тянь-Шань, Жоар Алатауы тауларындаы далаларды жоары шекараларындаы криофильдік биік таулы).
Е.М. Лавренко (1956) далалар аймаын 4 айма тарматарына блді:
1. Орманды дала айма тармаы немесе шалынды дала аймаы (солтстік ртрлі шпті далалар)
2. Шымды-оырбасты бай ртрлі шпті немесе ртрлі шпті-шымды-оырбасты немесе ртрлі шпті-бетегелі-ау немесе аулы далалар айма тармаы
3. Шымды-оырбасты кедей ртрлі шпті немесе шымды-оырбасты еуропа –азастанды немесе бетегелі-ыулы далалар
4. Жусанды-бетегелі-ау (шлді) даласы немесе жусанды-шымды-оырбасты далалар (солтстік жартылай шл)
Енді осы жеке айма тарматары ерекшеліктерімен танысайы:
1. Орманды дала айма тармаы немесе шалынды дала аймаы (солтстік ртрлі шпті далалар).
Орманды дала айма тармаы тпелі алап. Орман аймаы жне ртрлі шпті-шымды-оырбастар далаларыны арасындаы тпелі алап, бірде жалпа, бірде тар алап трінде КСРО-ны батысындаы шекарасынан, яни Днестр жне Прут бассейнінен Сібірдегі Салаирск адырлар ырасына дейін созылып жатыр.
Орманды даланы солтстік шекарасы шыршаны (ель - Picea) отстікке таралу шегіне дейін созылады. Отстік шекарасы Карпат тауларынан жне Кишиневтен Ингула-Кременчуг-Полтава-Харьков-Валуйкам-Бобровкаа ары арай отстікте Шипов орманды ораытып тасты даладан тіп Новохоперсткаа, Борисоглебскаа, Волгаа (Саратовты солтстігінде), Волгамен жоары ктеріліп Самара зенін бойлап Бузулук орманына Стерлитамака жетеді. Оралда отстік шекарасы Троицкіні тменгі жаынан тіп, Петропавловскіні отстігінде Ертіс зені-Чан клі-Барнаул-Салаирск адырлар ырасына жетеді бл отстік шекарасы.
азіргі кезде орманды дала территорияларыны кп блігі тгел дерлік айдалып асты тымдастар жне кейбір техникалы даылдар сірілуде.
Бл айма тармаыны топыратары ртрлі. Солтстікте – клгін кгірт-ср жне орманны ср топыраы, біра та майлы мыты (Сібірде) сілтісізденген жне нашарланан ара топыратар басым.
Е суы айды (атар) температурасы -50 (Украинаны батысында). Предуральскіде-160. Жауын-шашын млшері отстік шегінде -450 мм шамасында. Ал Батыс Сібірде апан айында температура млшері -190-дан -210-ге дейін. Жауын-шашын млшері солтстігінде 400-450 мм, отстігінде 300 мм шамасында.
Біз мнда орман топтары еменді, араайлы теректі ормандар туралы айтпаймыз. Тікелей сімдіктерді наыз далалы типтеріне кшеміз. Солтстік далаларыны сімдіктер жабындарыны жалпы белгілері, ол:
1) Биік (80-100 см) шптесін жамылы;
2) сімдіктер біркелкі жамылы тзеді деуге болады (араларындаы бос жерлер 2-10 см аспайды);
3) сімдіктер жабыны рамында мезофильдік жалпа жапыраты ртрлі шптесін (осжарнатылар) трлер кп кездеседі, ал оырбастар лі басым емес.
Орманды дала алабыны солтстігіндегі шптесін сімдіктер блігін Е.М. Лавренко далалы жабындытар деп атады. Ал отстігінде шабынды дала орналасан.
В.В. Алехин бл орманды даланы солтстігіндегі сімдіктер типін солтстіктік ртрлі шпті (шабынды) дала деп атады жне оларды 3 варианта блді:
1) Гигрофильді, солтстікте орманды аймаа ауысатын;
2) Орталы-наыз типтік дала;
3) Ксерофильді-отстік алабы аулы далаа ауысады.
В.В. Алехин (1950) Стрелецк даласында (Курск жанында) лкен зерттеу жмыстарын жргізді оны нтижелері ылыми дебиеттерде толы берілген. В.В. Алехин жмыстары классикалы ылыми трыдан те нды жмыстар. Олара толы анализ жасауа ммкіншілік жо боландытан, тек мысал ретінде В.В. Алехинні сипаттаан Стрелецк даласындаы аспектілерді ауысу фазаларын келтіріп кетейік.
I. Кктем алды фаза – ар ерігеннен кейін, ккек айы соында мамырды басында, дала ткен жылы сімдіктер алдытары жне «ысты» сімдіктерді жас ркендерімен кгірт кеістік трізді крінеді.
II. ндызшп (Pulsatilla patens – прострел) жне ияле (Carex - осока) фазасы. Бірнеше жылы кндерден кейінгі кгірт-оыр дала лкен Pulsatilla patens (ашы ндызша) глдерімен жамылады, Carex humulus (кішкене ияле) сімдігі де глдейді.
III. Adonis жне Hyacinthella фазасы – мамыр айыны бірінші жартысында ндызшпті фонында Adonis vernalis жне Hyacinthella leucophaea сімдіктері глдеп дала жасылдана (кгере) бастайды.
IV. Iris aphylla – Orobus pannonicus – Anemone silvestris фазасы – майды екінші жартысында дала жасылданады, ерте кктемгі трлер глдеп бітеді, дала аспектісін Orobus pannonicus (а), Anemone silvestris (а) жне Iris aphylla (лиловый) глдері анытайды. шінші жне тртінші фазалар арасында жиі Primula officinalis фазасы болатынын байауа болады.
V. Myosotis (незабудка) жне Senecio (крестовник) фазасы – мамырды соында маусымны басында – жасыл фонды ккшіл Myosotis silvatica алтын сары, Senecio integrifolius жне Ranunculus polyathemus глдейді. Кктем мерзімі аяталып, жаз басталады.
VI. Salvia (шалфей) жне Tragopogon (козлобородник) фазасы – маусым айыны бірінші жартысы – Salvia pratensis жаппай глдеп брінен басым болады, таерте оан алтын тсті Tragopogon orientalis себеттері осылады.
VII. Trifolium montanum – Leucanthemum vulgare – Filipendula hexapetala фазасы. Маусым айыны екінші жартысы. Даланы негізгі фоны а, йткені Trifolium montanum, Leucanthemum vulgare, Filipendula hexapetala глдейді. Осы сімдіктерді а глдері фонында Campanula persicifolin, Knautis arvensis, Echium rubrum сімдіктері глдеріні кк-ашыл фрагменттерін круге болады.
VIII. Onobrychis (эспарцет) фазасы. Шілде айыны басында Onobrychis arenaria глдеп, кгірт ызылт трі болады. Бірте-бірте глдеп тран сімдіктер саны азаяды. VI, VII, VIII фазалар жазды бірінші жартысындаы аспектілерді алмасуын сипаттайды.
IX. Дельфиниум фазасы (шілде айыны екінші жартысы) Delphinium cuneutum сімдігі глдеп, далаа оыр кк тр береді, шілде айыны соында глдеп бітеді.
X. Veratrum nigrum (чемерица) фазасы. Бл сімдік биік гл шоырлары зын глдері оыр-ызыл. Дала брыныдан да баланады.
XI. Кздік фаза – тамыз-ыркйек айларында басталады. сімдіктер глдеп бітеді, жаадан глдейтіндері жо. Осы кйінде дала ар астында алады.
Бл фазалар туралы айтанда есте болуы керек. р фазада бір жетекші тр басым болады, біра та рбір фазада бірнеше, оншаты ммкін одан да кп глдеп траны глдеп біткені жне енді глдей бастаан трлер болып оларды жиынтыы шбар рнек тзеді.
В.В. Алехин Курск далаларындаы аспектілерді алмасуын жне флоралы тізімдерін орытындылай келе оларды «ртрлі шптен» екендігін жне «демі (красочный) ртрлі шпті дала» деп атады.
Е.М. Лавренко (1940) шабынды далаларды эдафикалы варианттарын сипаттады. Мысалы, галофиттік вариантын «сортады далалары» деп сипаттады жне петрофиттік (тасты) гемипсаммофиттік варианттарын сипаттады.
2. Шымды-оырбасты бай ртрлі шпті немесе ртрлі шпті-шымды-оырбасты немесе ртрлі шпті-бетегелі-аулы немесе аулы далалар айма тармаы.
Бл далалара ртрлі авторлар ралай аттар берді.
С.И. Коржинский – «аулы далалар»,
Г.Н. Высоцкий – жалпа жапыраты ауды отстік варианты,
Б.А. Келлер – «аулы ірі шымды далалар»,
В.В. Алехин – «аулы-бетегелі мол ртрлі шпті»,
Н.В. Павлов – «ртрлі шпті-оырбасты солтстік далалар»,
Е.М. Лавренко – «шымды-оырбасты мол ртрлі-шпті» біра блара таы да мынадай топтар жатады: ртрлі шпті-бетегелі (шамалы болса да ау кездеседі немесе толы болмайды), рамында Helictotrichon desertorum (Шл слыбас) бар топтар жне «Трт оырбасты далалар» (Орталы Сібір жне Забайкалье).
Бл далалар ке алапты алып Румыниядан Алтайа дейін жетеді. Бл далаларды кейбір учаскелері ткен айма тармаында да, яни орманды далада да кездесуі ммкін жне келесі айма тармаында да болуы ммкін.
Бл далаларды Солтстік шекарасы орманды даланы отстік шекарасымен сйкес келеді.
Отстік шекарасы Молдавиядан Тирасполь-Вознесенск-Кривой рог-Запорожье арылы, Азов теізіне тсіп – Ростов-Краснодар жне Кавказ шетімен Армавир арылы Пятигорскіге жетеді, Каспий ойпатын орап тіп, Сальск-Миллерово-Камышин-Саратов-Чкалов арылы тіп, Оралдан бері шекарасы Орск-останайды отстігі арылы тіп, лынды даласын амтып, Семейді солтстігі арылы тіп, скеменге одан ары азастан Алтайына жетеді.
Бл айма тармаыны рельефі негізінен тегіс, кейде батыста адыр-бдырлы, ал аратеіз маындаы Украина далалары те тегіс деуге болады. азастан далаларында тбешіктер бар (мысалы, Атбе аймаында), ал Ишим бассейнінде жне оны шыысында – са шоылар бар. Бл аймата сирек те болса ірі тбелер де бар (мысалы, лытау, Баянауыл, араралы) ртрлі шпті бетегелі-аулы далалар климаты далаа тн. Жазы жылы, ра жаз айларыны орташа температурасы +200С-тан тмен емес. Е жылы айларды орташа ылалдылыы саат 1300-те 35-45% жауын-шашын млшері солтстігінде 400 мм, ал отстігінде 250 (200) мм шамасында. Жауын-шашынны е мол болатын айлары маусым-шілде кейде за уаыт жазда жабыр болмай рашылы болады.
арды алыдыы батыста 20 см шамасында, шыыста 30 см, ал ара теіз, Азов теізі аймаында 10 см шамасында.
Бай ртрлі шпті далаларды топыраы орманды далаа араанда негізінен отстік типті ара топыратар.
Е.М. Лавренко (1949) бл айма тармаыны топыра ерекшеліктеріне сйкес эдафикалы варианттарды бледі:
- Галофитті
- Петрофитті (Донецк адырлары аза са шоылары)
- Псаммофитті (зендер алабындаы террасалар мдары).
Бл далалар рамында мысалы ара теіз бассейннінде жне Заволжьеде, Солтстік азастанда жне Батыс Сібірге жаын райондарда айтарлытай айырмашылытар болуына байланысты Е.М. Лавренко (1956) ртрлі шпті-бетегелі-аулы далаларды екіге блді: 1) ара теіздік; 2) Заволжско-азастанды деп оларды шекаралары Волга арылы теді.
ара теіздік ртрлі шпті-бетегелі-ау даласы орманды даланы отстігінде Прут алабынан Волга алабына дейінгі жерді алып жатыр.
Бл даланы тар алабы Прут жне Днепр арасында шыысында Волгаа дейін те кеейеді. Азов теізіні шыысында бл далалар «Азовты» деген атпен отстігінде Кавказ тау етегіне, Кубан бассейніне тседі. Бл даланы брі айдалып тасталан, лкен учаскелері тек орытарда (Стрелецк, Хомутовск далаларында) саталан.
Бай-ртрлі шпті аулы даланы жасы мысалы ретінде Старобельск даласын келтіруге болады. Старобельск даласы Донн зені бассейнінде. сімдіктер жабыны негізінен ксерофильді енсіз жапыраты шымды оырбастар – аулар (Stipa lessingiana, S. capillata, S. rubentiformis, S. zalesskii) жне бетегелер, кейде Koelleria gracilis атысады. Доминанттар атарына кейде Bromus riparius, субдоминант ретінде – Helictotrchon schellianum болады. ртрлі шптер трлері те кп біра олар субдоминанттар рангісінде алады. Мезофиттік солтстік ртрлі шпті даладан Myosotis silvatica, Filipendula hexapetala, Trifolium montanum, Polygala comosa жне т.б. атауа болады. Ал ксерофиттік «отстік ртрлі шпті даладан» - Salvia nemorosa, Adonis wolgensis, Jurinela Linearifolia, Sarratula radiuta жне т.б. атауа болады. те сирек Caragana frutex кездеседі.
Старобельск даласында Е.М. Лавренко, Г.И. Дохман зерттеу жмыстарын жргізіп, вегетациялы жне аспектілеріні алмасуында 7 кезедерін бліп крсетті.
1. Ерте кктемгі (наурыз айыны екінші жартысы – суір айыны бірінші жартысы). ткен жылы шптерді креденген алдытары арасында Tortula ruralis мгі жне Stratonostoc commune балдыры кгеріп кріне бастайды.
2. Орта кктемгі кезе (суір айыны екінші жартысы). Дала кгереді. Далаларда шашыраан ртрлі кк, клгін, сары Iris pumila глдерін, Adonis wolgensis, Gagea pusilla, G. Bulbifera сімдіктеріні сары глдерін круге болады - «Инградиенттерді» - эфемерлерді (Draba nemorosa, Erophila verna, Androsace elongate, Holosteum umbellatum жне т.б.) круге болады. Сорта топыратарда геофиттер Tulipa schrenkii, T. biebersteiniana – глдей бастайды. мды жерлерде ар ерігеннен кейін Pulsatilla patens сімдігіні клгін глдерін круге болады.
3. Кеш кктемгі фаза (мамыр айыны бірінші жартысы) кк майса дала фонында кптеген осжарнаты сімдіктер глдейді – а Orobus alnus, O. Pullescens, Anemone silvestris, сары - Potentilla patula, солтстік беткейінде кгірт-ызыл Poeonia tenifolia. ауларды (Stipa joannis) кміс трізді ылтанатары кріне бастайды. Глдеп тран бталар а - Prunus spinosa, ашы-ызылт - Amygdalus nana, алтын сары - Caragana frutex араларында біржылдытар лі кп.
4. Ерте жазы фаза (мамырды екінші жартысы – маусымны бірінші жартысы). Барлы оырбастар глдейді, сіресе жасы крінетін ауырсынды аулар (Stipa joannis, S. lessingiana) здеріні ылтанатарымен тербетілген а толын жасайды. Кзге онша айын крінбейтін оырбастар да глдейді (Festuca sulcata, Koelleria gracillis, Bromus ripurins). осжарнатыларда те кп ауларды а ауырсындарыны астында ашыл кк – Salvia nutans, а – Filipendula hexapetala, Trifolium montanum, Arenaria bieberateiniana, ызыл – Jurinaea arachnoids, Echium rubrum шіліктерін круге болады.
5. Орта жазы кезе (маусымны екінші жартысы – шілдені бірінші жартысы) ткен кезеде глдеген оырбастар жемістеніп урай бастайды. аулар здеріні ылталарын жоалта бастайды, оырбастардан кейін глдейтін Stipa stenophylla саталады. Дала кредене бастайды. Глдеп тран осжарнатылар аз – лі сары Galium ruthenicum, Centaurea ruthenica, а – Plantago stepposa, кк – Salvia nemorosa, ызыл-клгін – Serratula radiate, Jurinnea multiflora. Глдеп тран абатар кп Goniolimon tataricum, Phlomis pungens, Statice latifolia.
6. Кеш жазы – ерте кзгі кезе (шілдені екінші жартысы – ыркйекті бірінші жартысы). Бл кезеде Stipa capillata (тырса) сімдігіні сары-кк ылталары басым. Олардан биік ірі Apiaceae тымдасы кілдері – сары – Peucedanum ruthenicum, а – Seseli tortuosum, Liranatis sibirica сімдіктерін круге болады. Аюлатар (Verbascum lychnitis, V. orientale), Scabiosa ochroleuca, Linosyris villosa жне т.б. глдеу кезеінде. Кптеген жазды сімдіктер трлері глдеп бітуге жаын.
7. Кеш кзгі кезе (ыркйек айыны екінші жартысынан ар тскенге дейін). Дала сарайып урайды. Кзгі жабырлар серінен біржылды сімдіктер тымдарыны ніп суі байалады, кейбір оырбастарды жапыратары седі. Кгірт фонда Tortula ruralis жне балдырлар кгеруі ммкін. Дала ар жамылады.
Украинаны ртрлі шпті-бетегелі-ау далаларында Ю.Д. Клеопов жне Е.М. Лавренко (1933) 3 вариантты (ассосациялар тобы) ажыратты.
I Гигрофильді кдімгі немесе орташа ара топыраты (Донецк адырлары – Старобельск даласы) аулардан Stipa capillata, S. dasyphylla, S. stenophylla жне S. lessingiana басым. ртрлі шптерден солтстік мезофильдік элементтер басым.
II Мезофильді отстік-шыыс Украинадаы кдімгі ара топыратарда аулардан Stipa lessingiana жне S. capillata басым, Stipa ucrainica пайда болады. алан кптеген трлері шыып алады. Stipa stenophylla тек сайлау жерлерде ана. Festuca sulcata, Koelleria gracilis, Bromus riparius, Poa angustifolia саталан. ртрлі шптер кедейленген, солтстік мезофильдік элементтерді азаюына байланысты. Отстіктік ртрлі шптерден Salvia nemorosa мол кездеседі.
III Ксерофильді вариант отстіктегі кдімгі ара топырата жне отстік-батыс Украинадаы отстіктік ара топыратарда. аулардан аландары Stipa capillata, S.lessingiana, S. ucrainica баса оырбастардан Festuca sulcata, Koelleria gracilis кездеседі. Тамырсабаты Bromus riparius млшері азаяды. Солтстіктік дала ртрлі шптері кедейленеді ра жусанда далалара тн трлер пайда болады (Tulipa schrenkii, Astragalus utriger, Trinia hispida).
Жоарыда келтірілген ш варианттарда кейбір компоненттер згеріссіз алады, басалары згереді. Барлы аулы далалара тн аспект ол Stipa lessingiana, Salvia nemorosa,ал жазды соында Stipa capillata жне бкіл далаа шашылан абатар аспектілерін айын круге болады.
Солтстік азастана атысты кейбір авторлар «ызыл-аулы-шабындыты ртрлі шпті даланы» сипаттайды. Бл жерлерде негізгі аулармен (Stipa rubens, S. capillata) бірге баса да оырбастармен (Festuca pseudovina, Koeleria gracillis) бірге ірі Apiaceae (Peucedanum ruthenicum, P. alsaticum, Libanotis sibirica) кілдері лкен маызды орын алады. Солтстік жне отстік элементтері араласып ртрлі шпті сімдіктер рамы тзіледі. Бл ызыл-аулы-ртрлі шпті далалар Украинадаы далаларды мезофильді вариантына сйкес келеді. Ал ара теіз маайындаы ксерофильді вариантына отстік ара топыраындаы ызыл-аулы-ау даласы сйкес келеді деуге болады.
Бл жерлерге тн аулар Stipa rubens жне S. lessingiana. Бл далалар тікелей келесі айма тармаына тпелі рлінде деуге болады.
Е.М. Лавренко (1940) бл айма тармаында алдыыдаыдай 3 вариантын бледі:
1) Галофитті
2) Петрофитті
3) Псаммофитті
Екінші ртрлі шпті-шымды-оырбасты далалар айма тармаын орытындылай келе оларды мынадай белгілерін айтуа болады:
1) Шптер абатында эуксерофильді енсіз жапыраты шымды оырбастар басым ерекше аулар тобы басым. Олар шабу ауданыны 60-80% алады. ауларды мезофильді формалары жне баса да оырбастар орманды даламен салыстыранда баынышты рл атарады. Тамырсабаты оырбастар шптер абатында айтарлытай орын алмайды.
2) Шптер абатында лі де айтарлытай осжарнаты ртрлі шптер орын алады. Оны рамына «Солтстік далалы ртрлі шптерден» мезофильдік формалары сонымен атар «Отстік далалы ртрлі шптерден» ксерофильдік формалар кіреді. Отстік далалы ксерофиттерді болуы бл айма тармаыны бірінші айма тармаынан айырмашылыы болып табылады. Шптер абаты лі айтарлытай алы, трлік байлыы жоары.
3) Аз да болса эфемероидтар (жне геофиттер) бар.
4) ткен шабынды далалар айма тармаымен салыстыранда бл айма тармаында біржылдытар (ерекше кктемгі эфемерлер) синузиялары айыныра атысады.
5) Мктер, ыналар жне балдырлар синузиялары айтарлытай жасы крінеді.
6) Е ысты айларда (шілде, тамыз) «жартылай тынышты» кезеі байалады, бл кезде оырбастар жемістеніп дала уаытша кебеді.
Бл айма тармаында интрозональды элементтерді атауа болады:
1) лкен зендер (Днестр, Днепр, Дон, Жайы, Ертіс) алабындаы су жайлаан ормандар. Бл зен жаалауларындаы ормандарды жалпы белгісі ол типі бореальды элементтерді болуы – ааштар, бталар жне солтстік шптесін сімдіктер.
2) Далалы бталар, кейде олар жеке бталар даласы контурын жасайды.
III. Шым тзетін-оырбастар кедей ртрлі шпті немесе шымды-оырбастар еуропалы-азастанды немесе бетегелі-аулар даласы айма тармаы.
Шымды-оырбастар еуропалы-азастанды (бетегелі-аулы) далалар жалпа немесе кейде тар алап болып батысында Прут зенінен бастап, шыысында Алтай жне Тарбаатай тау етектеріне дейін созылып жатыр. Бл алап Жайы зені бассейнінде те тар. йткені бл жерде отстік шлді жусанды-бетегелі-аулар жне жусанды-бетегелер далалары солтстікке тере енеді.
Бетегелі-аулар даласы алабы тменгі Дон бассейнінде зіледі. Себебі ткендегі ртрлі шпті-бетегелі-аулар даласы отстікке арай Кавказ жотасына тседі.
Бл далаларды алымдар ртрлі атады. Г.Н. Высоцкий (1908-1923) «Енсіз жапыраты немесе оырбасты-бетегелі» деп, ал Б.А. Келлер (1916, 1923) «аулы жне аулы-бетегелі са шымды далалар» деп атады, В.В. Алехин (1936) оларды «Отстік далалар» тобына жатызды жне «аулы-бетегелі далалар ртрлі шптер оспасымен» деп атады. В.В. Алехин бларды 3 вариантын ажыратты (гидрофильді, мезофильді жне ксерофильді). Е.М. Лавренко (1940) бл далаларды «Наыз далалара» жатызады жне оларды «шым тзетін оырбасты кедей ртрлі шпті» далаларды екінші алабы деп санайды.
Н.В. Павлов (1948) оырбасты немесе оырбасты-ртрлі шпті отстік далаларды бледі жне бан келесі отстік шлді далаларды да жатызады.
ткендегі № 2 айма тармаынан яни шымды-оырбасты бай ртрлі шпті далалардан бл даланы (яни № 3) ерекшелігі бл далада шптер жабыны одан рі ксерофиттенеді. Оны белгілері:
1) Артыыра ксерофильденген ау трлері (Stipa sareptana, S. ucrainica) басым (Волгадан отстік-батыса арай) тамырсабаты оырбастар жне ияледер рлі шамалы.
2) ртрлі шптер рлі азаяды.
3) Далалы жартылай бташытар (жусан, изен) рлдері кріне бастайды.
4) Шп абаты одан рі сиреген.
5) Эфемероидтар жне сіресе эфемерлер рлі кшейеді.
6) Флора кедейленіп трлер саны азаяды.
Бл айма тармаыны солтстік шекарасы № 2 айма тармаыны отстік шекарасына сйкес келеді. Бл айма тармаыны ені 150-300 км шамасында.
Бл далаларды (№ 3) отстік шекарасын жргізу те иын, йткені оларды ттас алабы зіледі немесе шлденген далалар (опустыненные) отстігінде алмасып отырады. Румыниядаы шекарасынан бастап Волга алабына дейін ара теіз маындаы ра дала деп аталатын далаларды екі лкен массивке бледі.
1) ара теіз маындаы массив негізінен Азов-ара теіз ойпатын, ырымдаы Тарханкут жонын (ырым), Керченский жонын жне Таман жарты аралын алып жатыр.
2) Дон-Ставрополь массиві солтстіктен отстікке арай Камышинадан Моздока (Каспий ойпатын айналып) Ергенияны отстік-батыс блігін алып жатыр.
Еділді бергі жаында жне азастанда ра бетегелі-ау далалары Алтай жне Тарбаатай тау етегіне дейін созылып жатыр.
Еділ мен Жайы арасындаы бетегелі-ау даласыны кбі айдалып тасталан.
Жайыты орта аысыны отстігінде бл далалар Жайы алды жоныны солтстік жаында орналасан. Одан бері арай бл далалар Сарыараны солтстік блігін Павлодар Ертіс маы жазытыын алып жатыр, ол жерде ол зіні шыыстаы шекарасына жетеді (лынды клі – скемен).
азастандаы далаларды ішінде жеткілікті зерттелгені ол Орталы азастан территорияларындаы са шоылар шеберіндегі далалар. Сондытан солара толыыра тоталып тейік.
Орталы азастан аласа таулары арылы бетегелі-ау далалары отстікке Тарбаатайа дейін созылады. Олар Молжар тауларыны биік блігінде де кездеседі.
Бл айма тармаыны рельефі те тегіс жазы деуге болады.
Алдындаы (№ 2) айма тармаымен салыстыранда климаты аз згерген. Біра та отстікке жылжыан сайын жауын-шашын млшері азаяды 100-150 мм дейін жне булану млшеріні жауын-шашын млшерінен артытыы сімдіктерді ксерофиттенуін кшейтеді.
Бл айма тармаында ара-оыр жне оыр топыратар басым. Бл топыратарда арашірік абатыны алыдыы 60 см-ден аспайды, топыраты сортадылыы кштірек байалады. Бл фактор сімдіктерді ксерофиттенуіне сер етеді.
1959-1963 жылдары Орталы азастанда жргізілген жмыстарды мліметтерін В.М. Свешникова зіні «Доминанты Казахстанских степей» монографиясында сипаттаан. Бл монографияда азастан далалары доминанттарыны эколого-физиологиялы ерекшеліктері сипатталан.
азастан сімдіктеріні далалы типінде (са шоылар шекарасында) ау (Stipa) туысы кілдері басым.
Формацияны рамын анытайтын доминанттар Stipa lessingiana, S. sareptana, S. capillata, S. kirghisorum, S. rubens, S. orientalis, Festuca sulcata.
азастанны бл регионында далаларды негізгі айматы типі ызыл аулар, аулар жне тырса (S. capillata) формацияларыны болуымен сипатталады. ызылт аулар бай ртрлі шпті-аулар даласы (шабындытар даласы) алабында таралан, екіншілері яни аулар ра далалар алабында, ал шіншілері (тырса - S. capillata,) шлді дала алабында таралан.
Дала типі ауымдары негізінен шоылар арасындаы жне су айыратын жондар тегістіктерінде орналасан.
Stipeta rubentae - ызылт аулар - Stipa rubens далалы сімдіктер типтері ішіндегі аз ксерофиттенген формация. ызылт аулар отстікке арай тере енеді шл даланы солтстік алабына дейін осымша ылалданатын тіршілік орындары арылы.
ау формациялары са шоылар шеберінде жазытытармен байланысты, бл формация шлді далаларды солтстік блігінде басым.
Тырса (Stipa capillata) формациясын айматы формацияларды бірі деп айтуа болады жне ол отстік шлді дала алабында лкен жазыты кеістігін алып жатыр, оны рамына шымды оырбастар жне жартылай бташытар кіреді. Бл - жазытыты е отстігіндегі дала типі.
Stipa orientalis трі басым аулы ауымдар тек ана шлді далалар алабында сіресе оны отстігінде кездеседі.
Дала аймаында шлдік ауымдар кездеседі. Дала аймаындаы шлдік ауымдарда гиперксерофильді жне галоксерофильді жартылай бташытар басым. Басым трлерге жататындар Atriplex cana жне A. verrucifera, Artemisia nitrosa, A. paculiflora, Anabasis salsa.
Дала аймаындаы шлдік сімдіктер ауымы ерекше тіршілік орындарында шлді дала алабында тзды топыратарда кездеседі.
Ол ккпек жне майара жусанды-ккпек ауымдары.
Сорта топыратарда басым (доминанттар) трлер рлінде жусанны жартылай бташа трлері.
Орталы азастандаы Жаара стационарыны сімдіктер жабыны ерекшеліктер. ылыми дебиеттерде жеткілікті крсетілген. Сондытан сол Жаара стационары сімдіктер жабынына ысаша сипаттама беріп тейік.
Жіішке жусанды (Artemisia gracilescens)-бетегелі-ау ауымы ашы-оыр, сорта-сазда топырата таралан. Доминант трлер – эвксерофил – Stipa lessingiana, эвриксерофил (экологиялы амплитудасы ке) – Festuca sulcata жне эвксерофил жартылай бташа Artemisia gracilescens траты осымша ретінде Stipa sareptana. йреншікті тиісті трлер ретінде жартылай бташа Kochia prostrate жне за вегетациялы шптесін кпжылды Linosyris tatarica кездеседі.
Бл жіішке жусанды-бетегелі-ау даласы далаларды негізгі айматы типі болып саналады, ол шлді дала алабыны солтстік блігіне тн.
Жалпы аланда бл ауданны сімдіктер жабынын шптер жне жартылай бташалар райды. Шптерден шым тзетін формалар (Stipa lessingiana, S. sareptana, Festuca sulcata), ал жартылай бташалардан – жусандар (Artemisia gracilescens жне A. sublessingiana) басым.
Ылалдылыа атысты бл ауданда эвксерофильдер (ау трлері, Artemisia gracilescens жне A. sublessingiana) жне эвриксерофильдер (Festuca sulcata, Kochia prostrata) басым.
Жааара ауданында жусанды-бетегелі-ау жне жусанды-бетегелі-тырса далалары басым.
1959-1963 жылдары мына тмендегі сімдіктерді эколого-физиологиялы ерекшеліктері зерттелген.
Шлді дала айма тармаында (1959-1961):
Stipa lessingiana Trin. et Rupr., S. sareptana A. Beck., S. kirghisorum P. Smirn., S. rubens P. Smirn., S. orientalis Trin., S. capillata L., Festuca sulcata (Hack) Nym., Achnatherum splendens (Trin) Nevski, Phragmites australis Trin., Psathyrostachys juncea (Fisch.), Agropyron desertorum (Fisch) Schult., Artemisia gracilescens Krasch. et Iljiin, A. pauciflora Web., A. sublessingiana (B. Keller) Krasch ex Poljak, A. frigida Willd., A. nitrosa Web. ex Stechm., Atriplex cana C. A. Mey., A. verrucifera M. B., Atraphaxys frutescens (L.) Eversm., Limonium gmelinii (Willd), Anabasis salsa (C. A. Mey( Benth., Ceratoides papposa (L.) C. A. Mey., Kochia prostrate (L.) Schrad., Ephedra distachia L., Caragana balchaschensis (Kom.) Poljak., Spirae hypericifolia L., Lonicera tatarica L., Ferula soongorica Pall. ex Schult., Rheum tataricum L., Thalictrum isopyroides C. A. Mey., Sedum hybridum L., Orostachys spinosa (L.) C. A. Mey., Tulipa patens L.
ра дала айма тармаында (1962):
Stipa lessingiana Trin. et Rupr., S. sareptana A. Beck., S. rubens P. Smirn., S. orientalis Trin., S. capillata L., Festuca sulcata (Hack) Nym.,Koelleria gracilis Pers., Artemisia pauciflora Web., A. frigida Willd., A. sublessingiana (B. Keller) Krasch ex Poljak, Atriplex cana C. A. Mey.,Tanacetum achillifolia (M. B.) Sch. Bip., Linosyris tatarica (L.) DC., Phlomis tuberosa L., Spirae hypericifolia L.
Шалынды дала айма тармаы (1963):
Stipa rubens P. Smirn., S. capillata L.,S. joannis (=S. pennata Celak), S. stenophylla P. Smirn., Festuca sulcata (Hack) Nym., Phlomis tuberosa L., Spirae hypericifolia L.
Сонымен бл районда 1959-1961 жылдары сімдіктерді 33 трлеріні су режиміні ртрлі крсеткіштері зерттелген.
сімдікті су режимін реттеу оны тамыр жйесіні топыра абаттарында блініп таралуына тыыз байланысты. рине сімдік жапыратарыны озалуы, жапыра татасыны ауданыны, устьица аппаратыны ерекшеліктері сияты экологиялы параметрлеріні су режимін реттеудегі рлі зор. Біра та сімдікті су режимінде яни сумен амтамасыз етілуінде негізгі рлді тамыр жйесі атарады. Сондытан сімдіктерді дала сімдіктеріні тамырларыны ерекшеліктеріне ысаша тоталып тейік.
Жааара шлді дала стационарындаы сімдіктерді тамыр жйелеріні млшерлері № 18 кестеде келтірілген.
18 кесте
сімдіктерді тамыр жйелеріні млшерлері (В.М. Свешникова, 1979)
| Тр | Тамырды таралу тередігі, см | Тамырды е кп млшеріні тередігі | Тамырларды клдене баытта таралуы, см | Тамырлар клемі, м3 |
| Stipa sareptana | 110-120-140 | - | 40-80 | 0,34 |
| S. lessingiana | 90-110-120 | 0-15 | 60-80 | 0,49 |
| S. rubens | 25-40 | - | 30-40 | 0,04 |
| S. kirghisorum | 65-70-100 | - | 30-80-120 | 0,15 |
| S. orientalis | 0-15 | 30-50 | 0,10 | |
| Festuca sulcata | 0-12-17 | 55-60 | 0,19 | |
| Agropyron desertorum | - | 50-60 | 0,28 | |
| Achnatherum splendens | 150-170 | - | 80-100 | 0,79 |
| Artemisia gracilescens | 70-100 | - | 60-80 | 0,34 |
| A. frigida | 70-80 | - | 0,58 | |
| A. sublessingiana | 100-120 | - | 50-60 | 0,30 |
| A. pauciflora | 70-90 | 0-10-15 | 35-40 | 0,10 |
| Kochia prostrata | 90-110 | 65-85 | 0,12 | |
| Atriplex cana | 120-140 | 0-25 | 1,06 | |
| Ceratoides papposa | - | 0,29 | ||
| Caragana balchaschensis | 0-20 | 0,43 | ||
| Spirae hypericifolia | 0-15-20 | 1,38 | ||
| Ferula soongorica | - | 1,50 | ||
| F. caspica | - | 20-40 | 0,14 | |
| Phleum tatarica | 8-12 | 1,74 |
№ 18 кестедегі мліметтерден Stipa sareptana, Achnatherum splendens, Atriplex cana, Ferula soongorica сімдіктеріні тамырлары топыраа 120-170 см дейін, ал Stipa lessingiana, S. kirghisorum, Agropyron desertorum, Artemisia sublessingiana, Kochia prostrata, Caragana balchaschensis, Spirae hypericifolia сімдіктері тамырлары 100-120 см дейін топыраа енетіндігін креміз.
Ал Festuca sulcata, Stipa orientalis, Artemisia pauciflora, A. frigida сімдіктері тамырлары топыраа 70-90 см, ал Stipa rubens, Ceratoides papposa, Ferula caspica, Rheum tataricum сімдіктері тамырлары топыраа боланы 40-60 см тередікке енетінін креміз.
Зерттелген сімдіктерді тамыр жйелеріні клемін салыстыра арайтын болса, мынаны креміз. Тамыр жйелеріні е лкен клемін бта Spiraea hyperocifolia (1,38 м3) сімдігінен креміз, ал шптесін сімдіктерден Ferula soongorica жне Rheum tataricum сімдіктеріні тамыр жйесіні клемі 1,50 жне 1,7 м3 екендігін креміз. Тамыр жйелеріні е аз клемін Stipa kirghisorum жне S. orientalis (0,15-0,10м3) сімдіктерінде екендігін креміз.
Бл айма тармаы сімдіктеріне тн белгілері экологиялы жадайды олайсыздыына байланысты рине негізінен ылалды жеткіліксіздігіне байланысты.
Бл айма тармаы сімдіктеріне тн белгілерін Е.М. Лавренко былайша орытындылады:
1) Бл далаларды эдификаторлары эуксерофильді шымды оырбастар (Stipa capillata, S. sareptana, S. lessingiana, S. ucrainica, Festuca sulcata). Тамырсабаты оырбастар жне ияледер аз кездеседі.
2) Алдыымен (№ 2) салыстыранда бл айма тармаында ртрлі шптер ксерофилдірек жне флоралы рамы шектелген, сімдіктер жабыны сиректеу. Трлік рамы кедейлеу. Эфемерлер жне эфемероидтар синузиялары жасыра атысан, ыналар жне балдырлар кбірек кездеседі.
3) Жаз ортасында ысты айларда (маусым-шілде) сімдіктер «жартылай тынышты» кезеінде болады дала кйіп кетеді. Бл кезе алашыа (№ 2) араанда заыра.
Бл айма тармаына отстік шлдері алабыны (ендік) ландшафтары жне трлері экстра айматы кірме ретінде енген. Айматы емес мезофильді шабындытар бл айма тармаында те сирек болса, олар тзды жерлерде. Олар негізінен оырбастар, мндай топ жайылымды жне шабынды ретінде пайдаланылады.
IV Жусанды-бетегелі-ау далалар немесе жусанды-шымды-оырбастар даласы (солтстік жартылай шлдер) айма тармаы.
Алдыы (№ 3) айма тармаыны отстік шетіндегі бетегелі-аулар даласы жусанды-бетегелі-аулар (№ 4) айма тармаыны солтстік блігінде тере еніп ке тпелі алапты тзеді. Бл тпелі алапты кейде «жартылай шл» деп атайды (Культиасов, 1977).
«Отстік жартылай шлді» кейбір алымдар шл аймаыны солтстік шлі айма тармаына жатызады (Культиасов, 1981). Ал «солтстік жартылай шлі» осы айма тармаында (№ 4) сипатталатын жусанды-бетегелі-ау даласына сйкес келеді.
Климаты бойынша бл шлді далалар оларды айматаы орнына атысты кшті рашылытыымен сипатталады, ол з кезеінде сімдіктерге жне айма тармаыны топыратарына сер етеді.
Бл айма тармаыны топыраы сортадау ашы-оыр жне ара оыр сорта (Украинаны теіз маайы).
Жусанды-шымды-оырбасты Европалы-азастанды далалар шлдік ауымдармен аралас ара теізді солтстік жаалауынан Шыыс азастандаы Зайсан жне Алакл ойпатына дейін таралан.
Ергениядан жне Тменгі Завольжеден олар батыстан шыыса бірнеше мы км созылан. Бл далаларды жеке участкелері ара жне Азов теізі жаалауларында, Каспийді батысында аза са шоыларыны солтстік шыыс шетінде кездеседі.
Бірнеше мы шаырыма созылып жатан бл айма тармаында шым тзетін оырбастарды жне жусандарды флоралы рамы згереді, соан байланысты оларды бірнеше провинциялы варианттарын блуге болады.
1. ара теіздібатыс жаалауы маындаы жусанды-бетегелі-ау жне жусанды-бетегелі комплексті шлді далалар. Ол далалар Украинаны отстік шетінде (Измаильск, Херсон облыстары) Азов-ара теіз ойпатында Stipa capillata, Festuca sulcata басым, олардан кейін нашарлау болса да Koeleria gracilis, Agropyron pectiniforme. Жартылай бташытардан – Artemisia maritime, A. austriaca, Kochia prostrata, Camphorosma monspeliacum. Олармен атар – аз да болса ксерофитті ртрлі шптер, эфемероидтар мол (Poa bulbosa). Ерте жне кеш жазды біржылдытар те мол. Tortula rutalis жне ыналар (Cladonia туысынан) синузиялары жасы крінеді.
2. ара теіз маындаы комплекстік шлді далалар. Бл далалар ара теізді солтстігі жаалауында, Сиваш жаалауында, Керченск жартылай аралы жне де Притерск жазытыында.
Бл далаларда жазытытарды жоталарында сортаданан оыр топыратарда шым тзетін оырбастар (Festuca sulcata, Agropyron pectinoforme, Stipa capillata, S. ucrainica, S. lessingiana) жартылай бташытар (Artemisia taurica, Kochia prostrata) кездеседі. Кпжылды ртрлі шптер аз, эфемероидтар мол (Poa bulbosa), ызалдатар жазды-кздік біржылдытар кп кездеседі. Топыра беттерінде ыналар, мктер болады.
3. Каспий маы-азастан далалары сімдік жабындары а жусанны - Artemisia incana (= A. lercheana) те мол атысуымен ерекшеленеді.
Мндай далаларды лкен массивтері Ергения жотасында Каспий ойпатыны Орал жаында, Молжар ыратында, Отстік Торай жазытыында болатындыы аныталан.
Айматаы орнына арай бл далаларда ашы-оыр топыратар. Шым тзетін оырбастардан Festuca sulcata, Stipa sareptana, S. lessingiana, S. capillata, Agropyron desertorum, A. sibiricum басым. Ксерофильдік жартылай бташытардан – Artemisia incana, Tanacetum achilleifolium, Kochia prostrate, Camphorosma monspeliacum жне т.б. Poa bulbosa те мол кездеседі. Tulipa bifcosa жиі кездеседі. Эфемерлер, ыналар, кк-жасыл балдырлар, мктер кездеседі.
4. Батыс азастанды жусанды-бетегелі-ау жне жусанды-бетегелі далалар негізінен (теіз дегейінен биіктігі 250-500 м) Молжар тауы етегінде иыршы тасты топыратарда таралан. Бл далалардаы негізгі ассоциациялар:
1) Stipa sareptana+Artemisia incana;
2) Stipa sareptana+Artemisia lessingiana;
3) Stipa capillata+Artemisia marschalliana
Кптеген ассосацияларда Festuca sulcata, ал кейбір ассосацияларда Spiraea hypericifolia кездеседі.
5. Шыыс азастан шлді далалары аза са шоыларыны ортаы блігімен байланысты. Бл далалар шлдік Зайсан ойпатын барлы жаынан оршайды, ал отстігінде олар Жоар Алатауы жне Солтстік Тянь-Шань таулары етегіне дейін жетеді. Бл шлдерді шымды-оырбасты негізі (сіресе аза са шоыларында) ткендегілерге жаын. Жартылай бташытардан бл жерде Artemisia semiarida, A. sublessingiana, A. incana, Ephedra distachia, Kochia prostrata, Tanacetum achilleifolum кездеседі. ртрлі шптер аз, эфемероидтар (Орта Азиялы Ixiolirion tataricum тріне дейін) те кп. р жерлерде бталы шлді далалар кездеседі.
6. Каспий маы – азастанды жусанды - м еркекті (Agropyron fragile) далалар. Олар мды массивтерде орналасан: Терск мдары (Грозненск облысы), Рын-мдары солтстік Каспий маында, Сарысу (араанды облысы), зеніні ортаы аысы маында. Бл массивтерді сімдіктері мды дала жне шл аймаы арасындаы тпелі болып саналады. Бл жерлерде – Agropyron sibiricum (fragile), Artemisia arenaria, A. astrachanica, Eurotia ceratoides кп кездеседі. Соы айма тармаы далалары осындай. Бл жердегі экстразональды топтара сортадармен байланысты жартылай шл жне шл ассосациялары жатады.
Бл жусанды-шым тзуші-оырбастар далалы топтарыны ерекшеліктері мыналар (Культиасов, 1981):
1) Бл далаларда ксерофиттік шым тзуші оырбастар басым. Бл топтарды траты мшелері болып ксерофильдік жусандар жне Kochia prostrata, Camphorosma monspeliacum жне т.б. саналады.
2) Ксерофиттік ртрлі шптер аз: Poa bulbosa синузиясы жасы крінеді. Эфемероидтар жне біржылдытар (эфемерлер) кп кездеседі.
3) Жер бетіндегі ыналар жне балдырлар айын крінеді.
4) сімдіктер жабыны жне тр саны шамалы.
Бл далалар негізінен шаруашылыта жайылымды ретінде пайдаланады.
Дала аймаын орытындылаанда Шыыс Сібірде арал трізді далалар бар екіндігін айта кету керек. Шыыс Сібір далаларына жататындар:
1. Кузнецк даласы
2. Бийск даласы
3. Барнаул даласы
4. Минусинск даласы
5. Абакан даласы
6. Красноярск орманды даласы
7. Канск орманды даласы
8. Балаганск-Иркутск орман даласы
9. Ольховск даласы
10. Баргузинск даласы
11. Еравнинск даласы
12. Верхнеудинск даласы
13. Селенгинск даласы
14. Нерчинск даласы
Шыыс Сібір аралды далаларыны ерекшеліктері:
1. Бл далалар дала аймаыны тарматарыны негізгі алмасу задылытарына баынады
2. Дала аймаыны бл Шыыс кесіндісіні дербестігі аралды далаларды флоралы жне фитоценотикалы ерекшеліктерімен длелденеді.
3. Бл далаларды сімдіктеріні пайда болуында негізгі рлді Монголияны тау жне жазытытаы далалары атарады.
4. Шыыс Сібір далаларыны рамында эфемероидтар-геофиттер, ерекше – эфемерлер біржылдытар млдем жо. сімдіктер жабыныны негізін кпжылды оырбастар жне осжарнаты ртрлі шптер райды, олар таулы жне монол трлеріне те бай.