Ыса уаытты сукцессиялар

1. Экзодинамикалы

1) Пирогендік сукцессиялар – сімдіктерді ртке байланысты алмасуы. Солтстіктегі далаларда рттер те сирек, ал отстіктегі далаларда рттер те жиі болып трады деуге болады. дебиетте ртті сімдіктер жабынына тікелей сері туралы мліметтер аз. Біра та кейбір авторлар бетегелі-аулар далалары туралы былай дейді: рттен е алдымен далаларды лі жабыны – ра тсеніш, шымды оырбастарды ра жапыратары жанып кетеді. Шымдарды зі аз жарааттанады, тек кейбіреулері (крі, бос) ана толы жануы ммкін. Сондытан рттен кейін сімдіктер жабыны тез сіп жетіледі. рт даланы жасаруына себепші болады деуге болады.

Кпжылдытар жне екіжылдытар жне де геофиттер рттен жоалмайды, біра та сіп-жетілуі кешеуілдейді. Соны нтижесінде кешігіп глдейді жне жемістері жетіледі. Біржылдытар – эфемерлер ртті серінен кбірек зиян креді. Оларды топыратаы тымдары заымданады. Сондытан бл синузия алпына те жай келеді.

ыналар, мктер топыра бетіндегілері тгел жанып кетеді деуге болады жне алпына те жай келеді.

рт дала сімдіктеріне жанама да сер етеді. Мысалы, рттен сімдіктер жабыныны лі абаты тгел жанып кетеді. Нтижесінде ондаы тымдар, жемістер, вегетативтік мшелер алдытары тгел жанып кетеді. Соны салдарынан топырата гумусты жинаталуы азаяды.

2) Климатогендік сукцессиялар

Климатогендік сукцессияны мысалы ретінде ара теіз маындаы далалардаы ра аулар далаларындаы жауын-шашын млшеріні згеруіне байланысты сукцессияларды алмасуын келтіруге болады.

3) Эдафогендік сукцессиялар.

Климата байланысты таза эдафогендік алмасулар табиатта те сирек. Оны мысалы ретінде орманды далаларда ааштарды кескеннен кейін жайылым ретінде пайдалананда ол жерлерде яни регенерацияланан ара топыратарда брыны орман орнында, кейде екінші далалар пайда болады. Біра та ондай далалар асырлы далалара жатады жне олар зерттелмеген.

4) Зоогендік сукцессиялар.

Бл сукцессиялар жабайы жануарларды (насекомдарды оса) жне адамдарды мал жаюыны серінен болады. Мндай згерістерді Г.Н. Высоцкий дигредия (лат. digredio – бзылу) деп атады, ал алмасуа арсы процестерді жануарлар сері тиыланнан кейінгі болатын демутация деп атады. сімдіктерге насекомдар лкен сер етеді.

5) Антропогендік сукцессиялар.

Антропогендік сукцессияа сімдіктер жабынында адамдарды серінен болатын згерістерді жатызады. Мысалы, шп шабу, жер жырту. Шп шабуды серін В.В. Алехин тасты далаларда жеткілікті зерттеді. Шбі шабылан жерлерді шбі шабылмаан жерлерден айырмашылыы мынада. Шбі шабылмаан учаскелерде сімдіктерді жиналан лі алдытары су режимін згертеді.

Тамырсабаты оырбастар, осжарнаты ртрлі шпті жне атпа тамырлы сімдіктер басым бола бастайды. Дала мезофиттену стадиясынан теді, яни шп абаттары шалынданады. лі алды абаттарды жиналуы шабылмаан учаскелерде кктемгі эфемерлерді жне эфемероидтарды нуіне кесірін тигізеді. Шымды оырбастар синузиясы ысым кріп тамырсабаты жне атпа тамырлы сімдіктер синузиялары басым бола бастайды. Оан осымша шабылмаан учаскелерде ар тотату процесі нтижесінде топыраты ылалдануы кшейеді.

Егер де шп шабумен мал жаюды салыстыратын болса, бл екеуі де лі абатты азаюына сер етіп, синузияларды ара-атынасын сатайды. Жылда шп шабуды баса да сері болуы ммкін. Мысалы, шп ору кездерінде дл сол кезеде вегетативтік кбеюі жо кейбір глдейтін сімдіктер орылып кетіп, оларды жалпы саны азайып кетуі ммкін.

Мысалы, осындай сімдіктер атарына Stipa stenophylla жатады. Соан байланысты оларды саны отстік орманды даласында жне ртрлі шпті-бетегелі-аулар даласында азаюда.

Бл процесте (шп шабу) кейбір сімдіктер трлерінде мерзімдік деморфизмні пайда болуына алып келеді. Мерзімдік деморфизм дегеніміз раса (нсіл) немесе трлерді пайда болуы оларды кейбіреулері ораа дейін глдеп жемістенсе екіншілері оратан кейін глдеп жемістенеді. Мысалы, В.В. Алехин Стрелецк даласында бір-біріне те жаын бірін-бірі алмастыратын трлерді бар екендігін крсетті, мысалы, ерте жазы Gentiana lingulata жне кздік G. uxillaria.

II Эндодинамикалы (ыса уаытты) сукцессиялар.

Сукцессияны бл блігіне далалардаы айдалан учаскелердегі сімдіктер жабыныны алпына келуі жататыны туралы жне ол процесті демугация деп аталатыны туралы жоарыда айтылан.

И.П. Пачоский Одесса облысында ты жерлерді сімдіктер жабыны айдаланнан кейін 30-50 жылда толы алпына келетіндігін кезінде крсеткен. Ол процесс рине кп себептерге байланысты – ара шірік абатыны алыдыына, топыраты деу характеріне, учаскені пайдалану тсіліне, ты жерлерді (тымдар келетін) жаындыына жне т.б. байланысты.