Тарауды ысаша мазмны

Далалара тиісті белгілер – ормансыз мол шптесін сімдіктермен жамылан лкен жазыты жол бойында трлерін 12-ге дейін згерте алады. Дала - Солтстік жне Отстік жарты шардаы оыржай жне субтропикалы ормансыз шптесін сімдіктер бар. Евразияда батыстан шыыса, Солтстік Америкада солтстіктен отстікке созылан. Далалар Отстік Америкада жне Австралияда да кездеседі. Тауларда жоары белдеулер типінде таулы далалар бар, жазытыта орманды дала мен жартылай шлдер арасында орналасан табии айма.

Дала Антарктидадан баса барлы континенттерде кездеседі. Евразияда дала Ресейде, азастанда, Украинада жне Монолияда кбірек таралан. Дала аймаында жауын-шашын млшері, жылына 250-400 мм аралыында.

Далаларды ерекше белгісі – шптесін сімдіктермен жамылан ормансыз лкен жазыты. здіксіз немесе дерлік здіксіз кілем тзетін шптесін сімдіктер: ау (Stipa), бетеге (Festuca), келлерия (Koeleria), оырбас (Poa), слыбас (Avenastrum) жне т.б.

Дала аймаыны ормансыз болуыны себептері туралы гипотезалар жеткілікті. Соларды ішіндегі біздіше шындыа жаыны. Ол - климат теориясы. Бл теория дала аймаында орманны болмауын климат факторларымен тсіндіріледі. Климат теориясы туралы толыыра Г.Н. Высоцкийде (1927) берілген. Г.Н. Высоцкий дала аймаында орманны болмауын жауын-шашынны аздыымен жне булануды жоары дрежеде жретіндігімен байланыстырады.

Дала аймаы флорасы негізінен плейстоцен жне голоценні екінші жартысында алыптасты, яни кршілес (Жерортатеізі, Иран, Орталы Азия) флораларымен салыстыранда жас болып есептеледі. Еуразия далаларыны флорасы кршілес елдердегі ксерофиттік флоралы облыстар есебінен алыптасан деуге болады. Басаша айтанда, кптеген авторларды (Е.М. Лавренко, И.М. Крашенинников жне т.б.) кзарастары бойынша далалар флорасы миграция нтижесінде алыптасан.

Дала аймаы сімдіктеріні тіршілік формаларына келетін болса, з уаытында далалы сімдіктер тіршілік формаларыны бірнеше классификациялары сынылан (Высоцкий, 1915; Казакеевич, 1923; Келлер, 1933; Алехин, 1936; Лавренко, 1940 жне т.б.).

Дала аймаы сімдіктері тіршілік формалары ерекшеліктеріне ысаша тоталып кетуге болады.

1. Дала аймаында негізгі ландшафты рлді дала сімдіктеріні бас эдификаторлары гемикриптофиттерге жататын ксерофильді енсіз жапыраты шымды оырбастар атарады. Бл оырбастарды ксероморфизмдік ерекшеліктеріні дрежесіне байланысты оларды бірнеше экологиялы топтара бледі.

2. оырбастардан жне ияледерден дала аймаына тамырсабаты за вегетациялы формалары тн академик Е.М. Лавренко оларды ксерофиттік асиеттеріне байланысты бірнеше экологиялы типтерге блді (негізінен криптофиттер). Ксерофиттік белгілеріні бірте-бірте азаюына арай Е.М. Лавренко оларды бірнеше экологиялы топтара блді:

1) Эуксерофиттер – Agropyron intermedium,

2) Мезоксерофиттер – Bromus riparius, Carex supina,

3) Ксеромезофиттер – Agrostis tenuifolia,

4) Эумезофиттер - Agropyron repens.

3. Кпжылды вегетациялы кезеі за осжарнаты шптесін немесе ртрлі шптер. Бл топа жататындар кпжылды жне екіжылды сімдіктер (мысалы, Verbascum жне т.б.). Кейбір гемикриптофиттер (кермектер, баажапыратар, алампырлар), криптофиттер (пияздар) жне вегетациялы кезеі ысаран кпжылды шптер, ысты біржылдытар(эфемерлер), біржылды жазды (терофиттер), шптесін тіршілік формалары. Дала аймаына онша тн емес тіршілік формаларынан бталарды (нано- жне микрофанерофиттерді) кейбір айы трлерін, шатты атап айтуа болады.

Осы жоарыда келтірілген тіршілік формаларын классификациялауды ртрлі жобалары сынылды (Г.Н. Высоцкий, 1915; Б.А. Келлер, 1933; В.В. Алехин, 1936; Е.М. Лавренко, 1940).

Тіршілік формаларымен далаларда негізгі синузияларды блу тыыз байланысты. рбір синузия белгілі экологиялы ерекшеліктерімен сипатталады. Е.М. Лавренко (1940) синузияларды 8 негізгі типтерін блді: 1) дала бталары; 2) жартылай бташалар; 3) енсіз жапыраты шым тзетін оырбастар; 4) толы сабаты оырбастар; 5) кпжылды за вегетациялы шптер; 6) эфемероидтар; 7) біржылдытар жне 8) мктер жне тменгі сатыдаы сімдіктер синузияларын блді.

В.В. Алехин з ебектерінде (1925, 1936) далаларды екі негізгі типке бледі:

I Солтстік далалары немесе ртрлі шпті жалпа жапыраты-оырбастар даласы, ары арай оларды Алехин бірнеше варианттара бледі:

а) гигрофильді вариант (е солтстік жаы солтстігінде орман аймаына теді);

б) орталы (осы типті наыз сипаттайтын алап);

в) ксерофильді вариант (е отстік жаы бірте-бірте отстігінде айма тармаы аулы далаа ауысады).

II «Отстік далалар» (аулы дала) екі тип тармаына блінеді:

1) ызыл аулы

2) ызыл емес аулы

ызыл аулы тип тармаы ш варианта блінеді:

1) солтстік

2) негізгі

3) отстік

ызыл емес аулы тип тармаы да сол жоарыдаыдай ш варианта блінеді:

1) орманды дала айма тармаына,

2) солтстік шалынды немесе ртрлі шпті-оырбасты далаа,

3) отстік оырбасты немесе оырбасты-ртрлі шпті далалара.

Н.В. Павлов (1948) далалар аймаын жай арапайым айма тарматарына блді:

1) орманды дала айма тармаына,

2) солтстік, шалынды немесе ртрлі шпті-оырбасты далаа,

3) отстік оырбасты немесе оырбасты-ртрлі шпті далалара.

 

Е.М. Лавренко (1940) дала сімдіктері топтарын классификациялауды негізі етіп тіршілік формаларыны анализін, яни оларды синузиялы рылымын алды. Кптеген тип тарматары шегінде ол эдафикалы ауысатын варианттарды бледі – галофиттік, петрофиттік, псаммофиттік, гемипсаммофиттік деп. Е.М. Лавренко классификациясы бойынша далалар шптесін сімдіктер типтері тобына жатызылады. Е.М. Лавренко (1956) «КСРО-ны геоботаникалы картасы» деген ебегінде далаларды 9 типін ажыратады: 1) наыз далалар, 2) шалынды дала, 3) шл дала, 4) бталы дала, 5) жебірлі (Thymus) дала, 6) жартылай саванналар (тау алды жне аласа таулар – Батыс Тянь-Шань, Памир-Алай), 7) тікенекті шптесін сімдіктер (Орта Азия таулары), 8) трагакантты (Кавказ жне Орта Азияны отстік блігі), 9) таыр жерлер Памир-Алай, Тянь-Шань, Жоар Алатауы тауларындаы далаларды жоары шекараларындаы криофильдік биік таулы.

Е.М. Лавренко (1956) далалар аймаын 4 айма тарматарына бледі:

1. Орманды дала айма тармаы

2. Шым тзетін-оырбасты ртрлі шпке бай айма тармаы

3. Шым тзетін-оырбасты ртрлі шпке кедей далалар

4. Жусанды-бетегелі-ау даласы деп.

Дала сімдіктеріні динамикасы туралы академик В.Н. Сукачев (1928) жне В.В. Алехин (1936) жмыстарынан кейін И.Н. Культиасов (1981) бойынша сукцессиялы 2 типін ажыратады:

1. экзодинамикалы сукцессиялар

2. эндодинамикалы сукцессиялар.

КСРО территориясындаы далаларды ботанико-географиялы аудандастыру туралы дебиетте мліметтер жеткілікті. Біз тек дала облысын провинциялара блу «КСРО геоботаникалы картасында» (1956) берілген жне Е.М. Лавренко (1970) енгізген тзетулерімен варианттарына тоталып ттік бл блімде.

Дала облысы з кезегінде 2 облыс тармаына блінеді:

1. аратеіз маы – азастан даласы.

2. Орталы Азия даласы.

 

Пысытау сратары:

1. Дала туралы жалпы тсінік, далаларды орау. Далалар типтері. Дала анытамасы.

2. Далаларды негізгі белгілері, дала аймаыны табиат жадайлары.

3. Дала аймаыны ормансыз болуыны себептері.

4. Дала аймаы флорасы, экобиоморфалары жне синузиялары ерекшеліктері.

5. Дала аймаы оырбастарыны экологиялы топтара блінуі (эуксерофиттер, мезоксерофиттер, ксеромезофиттер).

6. Дала аймаы сімдіктеріні тіршілік формаларына (экобиоморфаларына) ысаша шолу 1) ксерофильді енсіз жапыраты шымды оырбастар, 2) тамырсабаты за вегетациялы формалары, 3) вегетациялы кезеі за осжарнаты шптесін немесе ртрлі шптер, 4) вегетациялы кезеі ысаран кпжылды шптер жне т.б.

7. Дала сімдіктері тіршілік формаларын амтитын Келлер сынан классификациясы.

8. Дала сімдіктері тіршілік формаларын амтитын В.В. Алехин классификациясы (I-XV).

9. Академик Е.М. Лавренко (1940) блген дала синузиялары типтері (1-8).

10. Академик Е.М. Лавренко (1956) бойынша далалар айма тарматары (1-4).

11. Орманды дала айма тармаы сипаттамасы.

12. Шымды-оырбасты бай ртрлі шпті дала айма тармаы ерекшеліктері.

13. Шымды-оырбастар кедей ртрлі шпті дала айма тармаы ерекшеліктері.

14. Жусанды-бетегелі ау дала тармаы ерекшеліктері.

15. Дала сімдіктері динамикасы.

16. Дала облыстарын провинциялара блу.

 

 

ОРМАНТАНУ

Кіріспе

Орман шаруашылыыны теориялы негізі биологиялы, техникалы жне экономикалы болып блінеді. Биологиялы негізі экология, топыратану, геоботаника, сімдіктер физиологиясы, метеорология, зоология, фитопатология задылытарына сйеніп рылан.

Орман сімдіктерін білуді адам шін маызы те зор. Оны ормандарды ызметін білуден тсінуге болады. Орман ызметін екі топа блуге болады:

1) биосфералы,

2) леуметтік.

Биосфералыа: 1) климат згертушілік (атмосфера згертушілік, температура реттегіштік, жауын-шашын шаырушылы); 2) топыра згертушілік (эрозияа арсы, топыраты мелиорациялау, аккумуляциялау); 3) гидросфера згертушілік (су ораушы, су реттегіш, эрозияа арсы) рлдері жатады.

Бл тізімге биотозгертушілік рлін де осуа болады. Орман - флора жне фаунаны биологиялы алуантрлілігіні тратылыын амтамасыз етеді. Сонымен, орманды биосфераны тратандырушы жне тіршілігіне жадай жасаушы деуге болады.

Орманны леуметтік рлін тікелей адамдара атысты былайша бліп крсетуге болады:

1) орта жасаушы;

2) санитарлы-гигиеналы;

3) рухани;

4) шикізатты.

Орта жасаушы рлі жоарыда келтірілген биосфералы ызметіне байланысты.

Санитарлы-гигиеналы рліне атмосфераны тазалауын, фитонцидтер блуін, ауаны озондандыруын, ша-тозады, шуды сііруін, емдік су кздерін орауын жатызуа болады.

Рухани рліне эстетикалы, ылыми, мемориальды, дем алатын орын ретіндегі маыздылыын жатызуа болады.

Шикізатты ызметі детте негізгі деп саналады. Сректі (аашты) пайдаланудан баса оан шайырды ою массасын (живица) дайындау, а шаруашылытары жне шп шабу, мал жаю, саыраулатар, жидектер, жаатар жинап дайындау жне т.б. жатызуа болады.

Жер шарында ормансыз ркениетті дамуын жне адамдарды баытын елестету ммкін емес (Нестеров, 1960).

Орманны табиатын білу шаруашылыты дрыс жргізу принциптерін длелдеуге ммкіншілік береді (Морозов, 1970).

Орман дегеніміз - Г.Ф. Морозовты (1970) анытамасы бойынша, бір-біріне, топыраа жне атмосфераа сер етуіні нтижесінде сырты формасы жне ішкі рамы згерген ааш сімдіктері жиынтыы.

Орман - планетадаы сімдіктерді негізгі типтеріні бірі, ааш, бта, шптесін сімдіктеріні жиынтыынан пайда болан.

Орманда бір-біріне жне сырты ортаа сер ететін, зіні дамуында биологиялы зара байланысты жануарлар жне микроорганизмдер болады.