Жер шары ормандарына ысаша шолу

Дние жзінде орманды жерлерді жалпы ауданы 4 млрд га, оны ішінде здіксіз ормандар 3 млрд га (19 кесте).

 

 


19 кесте

Жер шары ормандары

№ р/с   Барлыы жер шарындаы (1980) КСРО (1983) КСРО-сыз Еуропа (1980) Солтстік Америка (АШ, Канада, (1977) Латын Америкасы (1980) Африка (1980) КСРО-сыз Азия (1976) Австралия жне Океания (1976)
Жалпы жер ауданы, млн га
Орманды жер ауданы, млн га 4136,2 934,5 751,2 522,1 190,4
здіксіз ормандар, млн га, оны ішінде: 1) ылан жапыраты, 2) жалпа жапыраты 2985,6   1082,4   1903,2 810,9     250,9 145,2+     59,2 583+   306   277 690,5   26,3   664,2   3,8   219,2 451,2   87,8   363,4 81,8   12,5   69,3
здіксіз емес (сирек) ормандар млн га 1150,6 127,1 29,8 528,2 70,9 108,6
Азан (деградацияланан) жерлер ормандар алдытарымен млн га 408,5 - - - 169,2 73,3 -
Бталар, млн га 624,2 .... .... .... 145,9 442,8 35,5 ....
Орманды жер % 22,8 37,8 7,5 16,7 9,7

Жер шарында бір адама 0,67 га здіксіз орман келеді. Жер шарында ормандарды таралуы біркелкі емес. здіксіз ормандарды жартысынан кбі жне здіксіз емес ормандарды 17% - Еуропада, Солтстік Америкада жне ТМД елдерінде. Жер шарыны бл блігіні ормандылыы - орташа аланда 34,3%. Латын Америкасы, Африка, Азия жне Австралия (Океаниямен бірге) – 16,9%, яни екі есе аз.

Ормандар – жер шарындаы климатты жне адамдарды шаруашылыы нтижесінде згеретін за жылды эволюциялы процесті німі.

Ормандарды континенттерде, мемлекеттерде таралуы, оларды ауданы, рамы жне німділігі - адамдарды шаруашылы рекеттеріні нтижесі.

Еуропада (брыны КСРО-ны осанда) здіксіз ормандар ауданы - 145,2 млн га, жер шары ормандарыны 4,9%. Бір адама 0,3 га келеді, яни дние жзі крсеткішінен 2,2 есе аз. Континентті ормандалыы - 31% (2 кесте).

Еуропа ормандары

Еуропа ормандары туралы айтатын болса: Солтстік-батыс аудандарында адамдарды кшті шектен тыс пайдалануыны нтижесінде ормандар атты згерген. Мысалы, лыбритания, Ирландия, Нидерландияда байыры ормандар тгел кесіп алынан. Мндаы ормандар жасанды ормандар, олар негізінен жас жне орта жастаы ылан жапыраты кшеттерден трады.

ылан жапыраты ормандар солтстікте Скандинавия елдерінде саталан. Бл регион лкен ормандылыымен сипатталады жне таза ылан жапыратылар кшеттеріні басымдылыын круге болады. Негізгі орман тзуші тымдар (породалар) – кдімгі араай, кдімгі шырша, жалпа жапыратылардан – айы (Betula - береза) жне кктерек (Populus tremula - осина).

Орталы Еуропа ормандарында негізгі ылан жапыраты орман тзушілер – кдімгі араай (Pinus silvestris), кдімгі шырша (Picea abies - ель обыкновенная), самырсын (Abies alba - пихта белая) жне еуропалы балараай (Larix - лиственница), жалпа жапыратылардан – шамшат (Fagus), граб (Caprinus), емен (Quercus) трлері, кейбір жерлерде йекі (Acer – клен), шаан (Fraxinus - ясень), айы (Betula - береза), андыааш (Alnus - ольха), терек (Populus - тополь) жне тал (Salix - ива), тауларда – тисс (Taxus) жне самырсын (Abies - пихта).

Отстік Еуропа ормандары – жалпа жапыраты жне мгі жасыл атты жапыраты ааштардан жне Жерортатеіздік типті ылан жапыратылардан трады. Жапыратары тсетін тымдардан емендер - Quercus pubescens (дуб пушистый), Quercus robur (дуб черешчатый), Quercus petrapa (дуб скальный) жне баса трлері, шамшат - Fagus silvatica (бук европейский), Caprinus orientalis (граб восточный), шаандар - Fraxinus alnus (ясень белая), Fraxinus excelsior (ясень обыкновенный), йекілер - Acer campestris (клен полевой), Acer platonoides (клен остролистный), Castanea sativa (каштан посевной), жке - Tilia tomentosa (липа войлочная) жне т.б.

ылан жапыраты ормандарда шырша - Picea abies (ель обыкновенная), самырсындар - Abies alba (пихта белая), Abies cephalonica (пихта греческая), араайлар - Pinus silvestris (сосна обыкновенная), Pinus peuce (сосна румелийская), Pinus nigra (сосна черная), Pinus pinaster - сосна приморская жне т.б.

Мгі жасыл ормандарда – Myrtus (мирт), Arbutus unedo (земляничное дерево крупноплодная), арша - Juniperus (можжевельник), емен - Quercus ilex (дуб каменный), жиде - Elaegnus angustifolia (маслина дикая), Cistus (ладанник) жне т.б.

Шыыс Еуропа ормандарында ылан жапыратылар басым, мысалы араайлар (Pinus silvestris, Pinus nigra), Pinus peuce – араай, Picea abies - шырша, Abies alba – самырсын, Larix deciduus – балараай. Жалпа жапыратылардан емендер (Quercus petraea, Quercus robur), шамшат (Fagus silvatica), йекі (Acer), шаан (Fraxinus), граб (Caprinus), айы (Betula), (Alnus glutinosa), кктерек (Populus tremula), жке (Tilia) жне т.б. Бл регионда лкен территорияларды таудаы ормандар алып жатыр. сіресе, Венгрия, Болгария, Чехословакия жне Румынияда. Жалпы Еуропа ормандары № 20 кестеде келтірілген.

 


20 кесте

Еуропа ормандары

 

№ р/с Региондар жне елдер Жалпы жер ауданы, млн га Орман ауданы Ормандылыы % Сректі жалпы оры, млн м3 Жалпы сректі жылды сімі млн м3 Сректі дайындау, млн м3
      барлыы Оны ішінде орманмен жабылан   барлыы Оны ішінде ылан жапыратылар барлыы Оны ішінде ылан жапыратылар барлыы Оны ішінде ішінде ылан жапыратылар
Солтстік Еуропа (1981) 112,5 51,5 45,8 143,6 119,6 110,2 45,1
Финляндия (1981) 30,5 23,3 19,7 64,6 64,7 40,5
Швеция (1981) 41,1 26,4 24,1 58,6 63,3 53,4 46,6
Орталы Европа (1980) 162,7 37,4 35,2 21,6 101,3 60,5
Франция (1981) 54,9 14,5 13,7 41,4 30,8 14,2
ФРГ (1981) 24,3 7,3 7,2 29,6 25,8 22,7
лыбритания (1980) 24,1 1,7 7,1 5,1 4,05 2,85
Австрия (1980) 8,3 3,75 3,7 44,6 19,6 14,7 14,8 12,4
Отстік Европа (1980) 96,1 51,9 31,5 32,8 86,8 47,3 41,7 19,8
Испания (1980) 22,6 11,9 23,8 31,4 11,7 7,3
Югославия (1976) 24,4 9,1 7,4 30,3 22,4 5,7 16,7 5,7
Шыыс Европа (1982) 97,1 27,7 27,8 103,5 63,9 81,1 47,37
Чехославакия (1982) 12,6 4,6 4,58 36,3 11,6 18,4
ГДР (1981) 10,6 2,95 2,68 25,3 11,1 9,4 7,4
    *Сректі дайындау барлы региондарда жне елдерде 1980 ж. млімет бойынша алынан  

Азия ормандары

Азияда (брыны КСРО-ны осапаанда) здіксіз ормандар ауданы - 451,2 млнга, ол дние жзі ормандарыны 15%, бір адама 0,18 га келеді, ол дние жзілік крсеткіштен 3,8 есе аз, континенттік ормандылыы - 16,7% (21 кесте).

Азия континентіні 1/5 блігін ормандар алып жатыр: орманды аудандарды 58%-н тропикалы ормандар алып жатыр (негізінен отстік-шыыс Азияда), ылан жапыраты жне жалпа жапыраты кшеттер оыржай климатты лкен территорияларды алып жатыр. Азияны солтстігінде (орманды тундрада) – сректі орманды учаскелерде (тундра сректі ормандары) балараай (Larix – лиственница), айы (Betula – береза), шетен (Sorbus – рябина); Солтстік -шыыс Сібірде – тселіп сетін аласа ааштар жне бталар тоайлары бар учаскелер кездеседі. лкен территорияны тайга ормандары алып жатыр: Батысында ара-ылан Орал-Сібір (шырша, самырсын, кедр араайы, сібір араайы) жне Шыыс-Сібірлік-ашы-ыланды-балараайлы жне балараайлы-араайлар. Отстікке таман аралас жалпа жапыраты-ылан, майда жапыраты (айы, кктерек) жне жалпа жапыраты ормандар. Соылары негізінен иыр Шыыста саталан.

Жерорта теізінде ксерофильді сімдіктер таралан (шибляк, фригана, маквис). Оларда атты жапыраты бталар жне аласа ааштар Arbuscus andrachne (земляничник мелкоплодник), Ceratonia siliqua (жабайы зйтн - рожковое дерево), Elaegnus angustifolia (маслина дикая), лавр, мирт жне т.б. Муссон климатты субтропикада мгі жасыл ааштар жне бталарды Шыыс Азиялы формалары седі. Оларды типтік кілдері – мгі жасыл емен, Zelkova (дзельква), камфор аашы, Aleurites (тунг), Tsuga (тсуга), Abies firma (пихта сильная), Cryptomania japonica (криптомания японская), кипарис (печальный), Cunningamia lanceolata (кунингамия ланцетная) жне т.б. Тропикалы ендіктерде лкен территорияларда тропикалы ормандар седі. Бл жерлерде е баалы жне ке тараландары Shorea (шорея) ртрлі трлері, Tectona (тик), Casuarina (казуарина).

Тауларда таулы тайгалы, таулы ара ылан жапыраты-жалпа жапыраты, таулы субтропикалы жне тропикалы ормандар (ылал жне ра) кездеседі. Субтропикалы жне оыржай белдеулерге альпілік тау бталары тн.


Азия ормандары (КСРО-ны оспаанда) 21 кесте

Региондар жне елдер Жалпы жер ауданы, млн га здіксіз орман Орманды % здіксіз ормандар оры млрд м3 Срек дайындау млн м3
Ауданы млн га Оны ішінде німділері барлыы Оны ішінде ыланды барлыы Оны ішінде ыланды
Батыс Азия жне Таяу Шыыс (1976) 632,6 3,6 3,6 0,6 0,4 - 39,1
Шыыс Азия (1980) 1191,5 175,8 14,8 11,28 6,94 335,6
КНР (1980) 959,6 121,9 - 12,7 7,4 4,42 224,6 105,6
Жапония (1981) 37,7 24,2 - 64,2 2,19 3,22 20,2
Отстік Азия 446,7 61,6 13,8 4,4 0,9 268,4 8,58
Индия (1976) 326,8 - 15,3 3,6 0,75 214,7 7,83
Континенттік отстік-Шыыс Азия (1976) 178,1 37,1 8,8 0,15 137,9 -
Бирма (1976) 67,8 33,2 - 4,5 0,06 26,6 -
Аралдаы отстік-шыыс Азия (1976) 254,1 144,2 56,7 26,61 0,05 236,1 0,64
Индонезия (1976) 190,4 113,6 - 59,7 20,65 0,03 157,2 0,63

Африка ормандары

Африкада здіксіз ормандар ауданы - 223 млн га., дние жзілік крсеткішті 7,5%. Бір адама 0,7 га келеді. Континентті ормандылыы - 7,5%.

Африка континентінде ормандарды таралуы біркелкі емес. Негізгі ормандар массивтері Орталы жне Батыс Африкада шоырланан.

Ормандарды сипатына жне территорияларды ормандылыына байланысты 4 ірі аудандара бледі:

1) Солтстік субтропикалы;

2) Батыс тропикалы;

3) Шыыс таулы тропикалы;

4) Отстік субтропикалы.

Солтстік аудандарда (Марокко, Алжир, Тунис, Ливия жне Египет) ормандар тауларды беткейлерінде, аарларда, ыраттарда жне Жерорта теізі жаалауларында седі. Тау беткейлеріні тменгі блігінде атты жапыраты мгі жасыл ормандар жне маквис (Quercus ilex L. - дуб каменный, Quercus suber L. - дуб пробковый, Pistacia atlantica - фисташка атлантическая, Arbutus andrachne L. - земляничное дерево, Erica arborea - вереск древовидный, Elaegnus angustifolia L. - маслина дикая жне т.б.) кездеседі. Тауды жоары блігінде орман (Pinus halecensis - сосна аленская), лкен территорияларда (Алжирде, Тунисте) одан да жоары (1300-2300) те німді ормандар болады (Cedrus atlantica Manetti - кедр атласский, Pinus pinaster Ait - сосна приморская, Tetreclinis articulate Mast - сандараковое дерево жне Juniperus - можжевельник).

Е баалы – ылалды экватор ормандары батыс жне шыыс аудандарында Камерунны батыс шекарасынан континенттік ортасына дейін алып жатыр. Бл жерде ааш жне бталарды 3000-нан астам трлері седі. Оны ішінде 40 тріні срегі те баалы, мысалы – Diospiros - Эбен аашы, Santalum - Сантал жне ызыл ааштар.

Ылалды тропикалы ормандар Заирда, Конгода, Анголада жне олардан отстікке таман Африканы батысында ксерофильді ормандар (бркелі, птерокипарис, афзелия жне т.б.) тараан. Осы районнан солтстікке арай сиреген ормандар седі (акацияны трлері, баобаб, Elaegnus quineensis - масличная пальма, баугиния, кофе аашы кездеседі жне т.б.). Саванна ормандары Шыыс райондарында кездеседі. Мысалы, Суданда, Эфиопияда, Кенияда жне т.б. жерлерде.

Африканы отстігінде тауларда жне жаалауларда субтропикалы мгі жасыл ормандар кездеседі, ол ормандарда Кап флорасыны эндемдері саталан. Мысалы, Podocarpus thunbergii – подокарпус тунберги, Olea L. - маслина лавровидная жне т.б.

Африканы лкен территориясын сирек ормандар, деградацияа шыраан орманды жерлер бталар алып жатыр. Африка континентіні жартысынан арты территориясын осындай сирек деградацияа шыраан ормандар алып жатыр.