Шыршаны кбеюіні биологиясы жне экологиясы

Шренк шыршасыны тымдарыны нгіштігі онша жоары емес (50-70%). Тменгі белдеулердегі шыршаларды тымдарыны нгіштігі жасыра. Жоары ктерілген сайын оны нгіштігі тмендей береді 3 есеге дейін азаяды.

Біржылды шыршаларды биіктігі 16 см болады. Оларды сабатары 5-9 тымжарнатарымен (ыландарымен) жне 1 терминальды бршікпен бітеді. Мндай кішкентай сімдіктер осындай кйінде 1-3 жыл саталады (инфант – жасты стадиясы).

Жас шыршалар инфанкт стадиясынан бірте-бірте ювенильдік фазаа ауысады. Шамамен 10 жасында оларда осалы тамырлар дамиды. Ювенильдік индивидтер те баяу седі. 30-40 жылы шыршаларды биіктігі 0,5-3 м болады. Теіз дегейінен биіктеген сайын оларды жылды суі азая береді. Тек те олайлы жадайда белдеуді тменгі блігінде биіктігі 10 немесе 20 м 40 жылды шыршаларды кездестіруге болады (Родионов, 1967).

Аашты суіне арай ыландар артайып алмасады. Шренк шыршасыны ыландары орман белдеуіні тменгі блігінде 8-11 жыл, ал жоары блігінде 22-27 жыл саталады (Серебряков, 1945).

Ааш скен сайын ескі ыландар кронаны клекелілеу жерлерінде орналасады, ол рине оны фотосинтезге жне транспирацияа атысуын тмендетеді. Мысалы, ыланны трнаспирацияа атысу арындылыы 1 жылы 131 мг/г/ч болса, 10 жылы ыланда – 29 мг/г/ч, яни 4 есе аз (Кочергина, Кожевникова, 1976).

Ювенильдік кезе виргинильдікпен ауысады, ол кезде шырша биік (абысан орманда оны кронасы ассимиляциялы биоабатына жетеді), біра ааш лі глдемейді жне тымдар бермейді. Генеративтік кезе мекен жайыны жадайына байланысты. Теіз дегейінен биіктігі 2000-2400 м биіктікте кшті сиреген (0,5-0,6), орманды шырша глдеп, пісіп жетіліп жеміс бере бастайды 45 жасында (Серебряков, 1945), ал абысан (здіксіз) орманда – 60-100 жылда Шренк шыршасыны генеративтік кезеі за тере крілікке дейін жаласады, дегенмен кезені 125-150 жылдарынан бастап оны тым німділігі бірте-бірте тмендейді.

Дамуыны генеративтік кезеінде шырша ртрлі биіктікте арындылыы ралай болып седі. Биік тауда жылулыты жетіспегендігіне байланысты те жай седі. Е арынды су 1400-2200 м биіктікте байалады. Біра бір биіктікті зінде шырша ртрлі жылдамдыпен суі ммкін. Е дрыс суін солтстік беткейлер экспозициясында байауа болады. 2800 м-ден жоары жерлерде жылы отстік беткейлерде жылдамыра седі.

 

Кбеюі

Аталы брлер (шишки) немесе микростробилалары жас ркендерде бйірлік генеративтік бршік трінде негізі аланады.

Аналы брлері немесе макростробилалары ркендерді тбе бршіктері трінде алыптасады.

Аталы брлер - негізінен кроналарды тменгі бліктерінде, аналы брлер – жоары блігінде.

рытану шін бірінші болып кронаны отстік жаындаы жоарылары пісіп жетіледі. Глдеу біткенше брлер тік жадайда болады, ол оларды тозадану ммкіншілігін арттырады. Бр 10-12 тулік глдейді. Тозадану жне рытанудан кейін брді абыршатары жабылады, ал брді зі арынды суді жаластыра береді, біра бгіледі.

Тянь-Шань шыршасыны тымы 90-100 тулікте пісіп жетіледі (Серебряков, 1945). Бірінші болып е ірі жне толы баалы тымдар шашылады. Оларды німділігі жне ну энергиясы те жоары.

Шыршаны тым німділігі біркелкі траты емес. Аашты тсімі 0-ден 450 брге дейін болуы ммкін. Егер біз оны орташа 200 брден алса, онда 1 га жердегі орманда (абысуы 0,6-0,8) 300 шырша болса, онда 1 гектарды тсімі 60 мы бр болады. Бір брде орташа 100 тым деп есептесек, онда 1 гектарда 6 млн тым болады. нгіштігі орташа 60% боланда оны 3,6 млн жасы нгіштік крсетеді. Белдеуді жоары жаында ол рине бірнеше есе азаяды.

 

Шырша экологиясы

В.Р. Заленский тапан жаалы, задылы жасы белгілі. Ол задылы бойынша сімдік кронасында жапыратар жоары орналасан сайын ксероморфтылы белгілері арта береді. В.Р. Заленский оны жоары жапыратарды сумен амтамасыз етуді иындыымен тсіндірді.

В.Р. Заленский анытаан задылы жапыратарда ана емес бкіл ркенге атысты екендігін 25 кестеде келтірілген мліметтер длелдейді.

 

25 кесте

Жас ркендерді жне ыландарды орташа зындыы, устьица саны, ткізгіш шотар бетіні Шренк шыршасы ыланыны клдене кесіндісіні жалпы бетіне атынасы