Шыршаны тарихы жне оны формацияларыны байланысы
Шырша туысы алашы юра дуірі шгінділерінен белгілі. Яни тіршілік ете бастаанына 175 млн жыл болды. Ол эпохада шырша бір ауымда мынадай ашытымдылар кілдерімен скен, мысалы, гинкго, подозамитес, замитес, араукария, самырсын жне араай.
Бор дуірі шгінділерінде шыршаны тозадары табылан. Бор дуірінде шыршаны серіктері ааштар болды (кедр, подокарпус, самырсын, таксодиум, подозамитес, араай, гомоксилон).
Палеогенде (олигоценде) шырша тек самырсын, араай, подокарпус, тсуга жне таксодиуммен ана емес, солармен бірге жабытымдылара жататын ааштармен (ликвидамбар, каштан, граб, йекі, арааш, жке, айы, тал) болды. Юра дуіріндегі сияты ормандарда папоротниктер жне плаундар болды. Осылара жаын трлер комплексі неоген шгінділерінде де болды. Мысалы, Тянь-Шанда шыршамен бірге (тоза, бр) самырсын, араай, балараай, тсуга, кедр, таксодиум, кипаристер жне ликвидамбар, платан, граб, орешник, алма жне айы табылан.
Б.А. Быковты (1985) пікірінше, ол уаыттарда шырша Орта Азияда жне азастанда кеінен таралан. лкен территорияларда аралас ыланды-жалпа жапыраты ормандар алып жатан неоген (плиоцен) соына таман жне антропогенс (плейстоцен) басында бл территорияларда пайда болу процестері дами бастады. Соны нтижесінде азіргі тау жйелері – Памир, Тянь-Шань, Жоар Алатауы жне Сауыр пайда болды. Дл сол уаытта бірте-бірте температура тмендеп, кн суыта бастады. Орта Азияны жас тау жйелерінде кшті жеткілікті мз басу басталды. Мз басан дуірде температураны тмендеп кетуіне жне климат ратыыны кшеюіне байланысты Орта Азияда кптеген ааш тымдары жойылып кетті. Мысалы, Taxodium, Taxus, Tsuga, Cedrus, Cupressus, Phellodendron, Liquidambor, Caprinus, Custanea, Pterocurya, Liridendron, Fagus, Quercus, Corylis, Tilia, Alnus. Тек отстікке таман Ауаныстан тауларында муссон климаты жадайында Pinus, Taxus, Tsugo, Quercus, Corylis саталып алды.
Аралас ормандар тгел жойылып кетті деуге болады, тек Батыс Тянь-Шанда ондай ормандардан кішкентай учаскелер алды, мысалы, Picea schrenkiana + Abies semenovii - Juglans regia, Picea schrenkiana – Acer turkestanicum, Juglans regia – Picea schrenkiana + Abies semenovii. Солтстік Тянь-Шанда аралас ормандара дерлік жоалан фитоценоздарды жатызуа болады. Мысалы, Picea schrenkiana – Malus sieversii + Armeniaca vulgaris жне Picea schrenkiana – Popoulus talassica. Одан брынырата брын болан шыршалар (Fraxinus sogdiana сімдігімен бірге) жоалып кетті. Аралас ормандарды азаюы (ысаруы) біратар монодоминантты формацияларды блінуіне алып келді. Оларда доминант трлер атарында экологиялы трыдан е созылымды (иілген) трлер болды. Дл сондай трлер рлінде шырша болды. Оны шартты трде Picea praeobovata деп атауа болады. Осы трді Орта Азиялы популяциялары біратар форма тзушілік процестерден кейін Шренк шыршасы пайда болды.
Аралас ормандарды баса атысушылары згеріп доминанттар атарына кірді. Мысалы, самырсын (1 тр), арша ааштрізді (3 тр), терек (5), алма (1), рік (1), йекі (3) жне айы (8). Бл трлерді монодоминантты формациялары теіз дегейінен биіктігіне жне рельефіне байланысты ртрлі экотоптара таралды: Сиверс алмасы бір экотопта, Зеравшан аршасы баса экотопта, Тркістан йекісі шінші экотопта. сімдіктер формацияларыны осылайша полидоминанттылардан алыптасуын ортоселекционды деп атайды (Лавренко, 1938).
Толы (е аз згерген) реликтер болып Грек жааы, платан, Тркістан йекісі жне Согдиан шааны – Fraxinus sogdiana алды. Олар здеріні экологиялы таушаларында алды.
Сонымен, Picea туысыны ашы тымдыларды ркендеу дуірінде (мезозой), алдымен дерлік кей полидоминантты формацияларымен байланысты болды. Сосын жабы тымдылар пайда боланда кптеген туыстар, оны ішінде Picea ааштардан тратын аралас ормандар (жабы жне ашы тымдылардан) рамына кірді. Одан кешірек (плиоценде) шырша трлері (жне баса біратар ашытымдылар кілдері) айтадан доминанттар болды, біра та тек жоары таудаы экстремалды жадайда (негізінен субтропикалы аймата) жне солтстіктегі жазытыта. Бл жерлерде шырша трлері орман экожйелеріндегі кшті доминанттар орнын басты.
Шренк шыршасыны алыптасуы плиоценнен бастап оны формациясыны пайда болуымен бір уаытта таулар жне биік тау жадайларындаы экотоптарда тті. Е жасы тселген (стланник) формасы болды (var. prostrata) жне оны плейстоценде пайда болан формациясы болды, яни Шренк шыршасыны алыптасуындаы е экстремалды кезеде.
Сонымен, Шренк шыршасы жне оны екі формациясыны алыптасуы жалпы плиоцен – плейстоцендегі суыту жадайында альпі таулары пайда болуымен (Памир-Алай, Тянь-Шань жне Жоар Алатауы) байланысты.
Шырша ценопопуляциясы
Ценопопуляция (белгілі бір трді индивидтеріні биоценоз шекарасындаы жиынтыы) азды-кпті траты санымен, німділігімен жне детте зіні жасты рамыны толы спектрімен сипатталады.
Шыршаны жасты рамында Б.А. Быков (1985) бойынша мыналарды ажыратып крсетуге болады:
1) Инфантты – бл топа біржылды индивидтерді жне лі жанама ркендері шотарын да жатызуа болады;
2) Ювенильдік – кронаны тменгі шекарасынан аспайтын шыбытар;
3) Имматурлы – жасы дамыан, біра та лі тымдары жо;
4) Генеративтік – тымдары бар;
5) Сенильдік - артайан.
Блардан тек инфантты индивидтер саны кшті згеруі ммкін, кейбір жылдары олар тгел ліп алады.
Ценопопуляцияны жадайын оларды жасты спектрінен білуге болады. Мысалы, алпына келетін ормана спектрі толы еместік тн. Кпжылды ормандарда инфантты индивидтерді болмауы - алпына келуде уаытша болса да проблемалар бар екендігіні крсеткіші.
Толы абыспаан (0,7) жне парцеллярлыы (микротоптыы) айын крінетін (артайан ааштарды ретімен жойылып оларды орнына парцеллаларды пайда болуынан болуы ммкін). Ормандарда шыршаны популяцияларыны алпына келуі ана емес, сонымен бірге имматурлы (жынысты пісіп-жетілмеген) индивидтерді 50-75 жаста жне кейде ювенильдік индивидтерді кронаны жоары биоабатыны серінен жне топыратаы суа бсекеде жойылуы амтамасыз етілген.
Басым популяцияны алыптасу процесі орман экожйесінде популяция жадайын сатауа немесе кшейтуге баытталан маызды задылыпен жретіндігі айын. Мны ааштарды алпына келуінде популяцияны жасты рамына талдау жасаанда айын круге болады.
Шырша ценопопуляциясыны алыптасу процесін екі негізгі кезеге блуге болады:
1) Популяцияда сырты ортаны (мысалы, кктемгі суы, жас шыршаларды луі) жне биоценотикалы ортаны баылауымен экотопты срыптау кезінде шырша индивидтеріні белгілі саныны жынысты кмелетке жетуі.
2) Екінші кезе – ол шырша популяциясыны жасты рамыны тратылыына жету уаыты. Бл уаытта экотопты срыптау минимума дейін маызы тмендейді. Екінші кезені соында ценопопуляция зіні салыстырмалы траты кйіне кшеді.