Тянь-Шань шыршасы ормандары классификациясы

Тянь-Шанны (Нарынтау) шырша ормандары типтеріні сипаттамасын алаш рет Н.Н. Дзенс-Литовская (1933) берді. Одан кейін Л.Е. Родин (1934) Кетпентау жне Жоар Алатауы ормандарына сипаттама берді. И.Г. Серебряков, 1945 Іле Алатауында жне Кнгей Алатауында жасаан жмыстары туралы монография жариялады. Зерттеген ормандарын ол 2 топа блді:

1) абысан,

2) Парктрізді,

Оны біріншісінде 4 типті, ал екіншісінде 5 типті ажыратты.

А.Г. Головкова (1959) Орталы Тянь-Шанда шырша ормандарыны 20 типін сипаттады.

К. Исаков (1959) Кнгей Алатауыны батыс блігінде жне Іле Алатауыны отстік беткейінде шырша ормандарыны 10 типін сипаттады.

Б.А. Быков (1950) Тянь-Шань шыршасы ормандары классификациясы негізіне оларды алыптасуы тарихын алан.

Б.А. Быков ((1985) бойынша орманны е ескі типі болып аралас ормандар, ал е жасы болып биік таулы жердегі шпті, ыналы жне тселген шыршалар болып саналады. Биік таулы жердегі шпті шыршаларды салыстырмалы жас екендігіне А.Н. Краснов (1988) кезінде кіл аударан.

Н.В. Лысова жне Л.С. Чешев (1962) Теріскей Алатауды солтстік беткейіндегі шырша ормандарыны классификациясын жне оларды бонитетін сынды (I-V) (27 кесте).

27 кесте

Теріскей Алатауы ормандарыны классификациясы жне таралу типтеріні экологиялы жобасы жне бонитеті (I-V)

Д.Е. Гуриков жне О.Н. Печенкина (1971) Солтстік Тянь-Шанны ормандарыны шамалы басашалау классификациясын сынды. Бл классификацияда ормандарды байыры типтері биіктік климатты белдеулер шекарасында рельеф ерекшеліктеріне байланысты блінген. Бл авторлар орман типтеріні 3 тобын ажыратады:

А) тменгі-тау климат белдеулері шыршалары теіз дегейінен биіктігі 1550-2050 м дейін. зен жаалауындаы, жалпа беткейлердегі, тік беткейлердегі жне тастардаы.

Б) ортатау климаты белдеулеріндегі 2050+2500 м (теіз дегейінен биіктігі) дейін. зен жаалауларындаы, жалпа беткейлердегі, тік беткейлердегі, тасты субстраттаы.

В) биік тау климаты белдеуіндегі 2500-2900 м (теіз дегейінен биіктігі) (зен жаалауларындаы, тастардаы).

Б.С. Родионов (1969) Трген зені бассейніндегі (Іле Алатауы) шыршалар классификациясын жасаанда оны негізі етіп оларды белдеулік таралуы жне топыра типтерін алды.

Л.С. Чешев (1976) Солтстік жне Орталы Тянь-Шанны шыршалы ормандарыны орман шаруашылы типологиясын жариялады.

Академик Б.А. Быковты ойынша, егер де геоботаниктер жне ормантанушылар бірігіп жмыс жасаса, нтижесі те пайдалы болып, биологтарды да, экологтарды да жне орман сірушілерді де анааттандыран болар еді.

Б.А. Быков (1985) жасаан классификациясына негіз етіп мыналар алынан:

1) Орман типтеріні негізгі топтарыны генетикалы айырмашылыы (оларды алыптасуындаы лкен немесе кіші ескілік (кнелік);

2) Тип туралы тсінік – толы дамыан жне траты ценоэкожйе шырша ценопопуляциясыны азды-кпті біркелкі жасты рамы бар;

3) Биоценотикалы ортаны топыра жне гидрогеологиялы ерекшеліктері;

4) Ортаны индикаторы ролінде субдоминанттар ценопопуляциясыны ерекшеліктері алынды жне ценоэкожйені баса да ерекшеліктері (теіз дегейінен биіктігі, грунтты тастылыы, экспозиция) алынан.

Осы классификация негізінде Шренк шыршасы ценоэкожйелеріні барлы типтері 4 топа блінеді:

1) Біріншісіне зіні рылымында е кнелік (ескі) белгілері бар ормандар типтері жатады – аралас ормандар.

2) Екінші топа шырша ормандарыны е дадылы типтері (кп жадайда бореальды (грек. boreas - солтстік) рылымды оны ішінде жасыл мкті ормандар;

3) шінші топа шыршалы белдеуді (белдеулерді) жоары алаптарындаы бталы жне шпті шыршалар жатады.

4) Соылар рине те жас, оны оларды субдоминанттары популяцияларынан круге болады. Бл топ те кеш (плейстоцендік) Шренк шыршасыны жатаан (стланик) типтерін біріктіреді.

Классификацияа ормандарды е ке таралан типтері ана ендірілген.

Аралас ормандар (Mixtipiceeta). Б.А. Быков бл топа ормандарды Батыс Тянь-Шандаы екі типін жатызады, оларды рамында Торай орман флорасыны реликті трлері бар. Олар Шатал жотасыны тменгі орман белдеуінде орналасан.

1. Жаа-самырсынды шыршалар Солтстік беткейлерде клгінденген сазда батпаты орман топыратарында (Picea schrenkiana var. tianschanica + Abies semenovii – Juglans regia ). Баса ааштардан бл жерде Тркістан йекісі, Сиверс алмасы, Тркістан доланасы, ал бталардан – Lonicera rummularifolia, Aflatunia ulmifolia, Prunus divaricate, Euonymus koopmanni. Бл жерге тн сімдіктер Brachypodium sylvaticum, Melica altissima, Poa nemoralis, Phyteuma argutum Н.Н. Дзенc-Литовская (1930) сипаттап жазан.

2. йекілі-шыршалар клгінденген солтстік беткей топыратарында орман белдеуіні тменгі алаптарында (Picea schrenkiana var. tianschanica – Acer turkestanicum) рамы жаынан ткен типке жаын. Сары-Шелек орыында Х.У. Борлаков (1966) сипаттап жазан.

Дадылы ормандар (Piceeta). Бл ормандара Жоар Алатауы жне Тянь-Шань шыршасы ормандарыны кп блігі жатады. Оларды арасында Сібір шыршасы Picea obovata ормандарына сас ормандар типі кездеседі. Олар тау биіктіктерінде – ке диапазонда теіз дегейінен биіктігі 1400-2500 м аралыында, яни шырша белдеуіні тменгі жне ортаы алаптарында орналасан. зіні рылымы жаынан крделі ормандар алапты тменгі блігінде орналасан. Бл топты шыршаларын 4 топа блуге болады:

1) Крделі шыршалытар (жоарыда аралан реликті аралас ормандармен байланысы бар);

2) Мкті (бореальдылара жаын, ерекше жасыл мкті ормандар;

3) Шпті – мктер;

4) Шпті.

Крделі шыршалытар (Piceeta composita). Жапыратары тсетін ааштар немесе бталарды азды-кпті крінетін ярусымен ерекшеленеді, сиректеу мгі жасыл ааш Тркістан аршасымен. Мндай орманны 8 типін ажыратады (3-10).

3. Шалын-орман ара топыраына сас аллювиальді жа топыратаы ке тау алаптарындаы алмалы-шыршалы (Picea schrenkiana – Malus sieversii + Crataegus sp. + Acer semenovii + Armeniaca vulgaris). Орманда сонымен атар Betula tianschanica, Sorbus tianschanica, Padus avium, кптеген бталар (Cotoneaster multiflora, Rosa beggeriana, Berberis heteropoda, Atraphaxis muschketovii, Euonomus semenovii, Lonicera microphylla, Spiraea hypericifolia, Rubus idaeus жне т.б.) кездеседі. Шптесін сімдіктерден Melica altissima, Roegneria canina, Vicia tenufolia, Bunium setaceum, Eremurus robustus, Poa pratensis, Stachys sylvatica, Aegopodium podagraria, Semenovia transiliensis, Adenophora lilifolia, Poa nemoralis, Atragene sibirica кездеседі. Мк жамылысы жо.

Шырша ярустарыны абысуы - 0,3-0,4, баса ааштардікі – 0,3-0,4, бталар ярустары жамылысы - 25-30%, ал шптесін сімдіктер – 30-60%. Мндай ормандар брын лкен Алматы (Іле Алатауы) зені алабында болан. Ол ормандарды алдытарын кейбір баса шаталдардан круге болады (Кіші Алматы, Асай).

4. Солтстік беткейлердегі алы ара топыра трізді лесс сазда топыратарындаы Алмалы шыршалы (Picea schrenkiana – Malus sieversii + Crataegus songorica) шыршаларды кроналарыны абысуы 0,3-0,6. Бталардан бл орманда – Rosa acicularia, Lonicera altmannii, Berberis heteropoda кездеседі.

И.Г. Серебряков (1945) бл шыршалытарды сипаттаанда шыу тегі алашы біра та дерлік жойылып кеткен деді.

5. Орталы Тянь-Шанны биік террасаларындаы жне тау беткейлеріні тменгі бліктеріндегі айыды шыршалы (Picea schrenkiana – Betula turkestanica + B. saposshnikovii). Бталардан Cotoneaster multiflora, Lonicera hispida, L. microphylla, Berberis heteropoda, Rosa albertii, Juniperus sabina. Шптесін жамылылар нашар дамыан (10%), мктер – 25% (Dicranum scoparium, D. montanum) (Головкова, 1959).

6. ара тсті орман топыратарындаы кктеректі – шыршалы (Picea schrenkiana – Populus tremula - herbamusci). Мндай шыршалытар Жоар Алатауыны (Родин, 1934) Солтстік беткейлерінде (1400-1600 м теіз дегейінен биіктігі) жне Іле Алатауында (Быков, 1950), Кетпен тауда (Родин, 1934) сипатталан. Шыршаларды кроналарыны абысуы 0,6-0,8, кктеректікі – 0,1. Аласа ааштар жне бталардан Тянь-Шань шетені (Sorbus), Альтман шаты (Lonicera), раушан (Rosa), Семенов бересклеті (Euanymus), таурай (Rubus). Шптесін сімдіктерден Dryopteris filix mas, Phalaroides arundinaceae, Roegneria canina, Thalictrum minus, Th. flavum, Lathyrus gmelinii, Aconitum leucostomum, Bupleurum aurenum, Geum urbanum, Vicia crassa, Cicerbita asurea, Alphredia acantholepis, Senecio nemorensis, Ligularia macrophylla, Crepis sibirica жне т.б. кездеседі. Мк абаты жо.

7. Жа абатты оыр тсті шалынны аллювиальды топыраындаы теректі шыршалы (Picea schrenkiana – Popoulus talassica – Betula tianschanica) Кнгей Алатауыны Шыыс блігінде жне Тау-Шелек зені аарында седі. Шыршаларды жанасуы – 0,6, Теректікі – 0,2. Аласа ааштар бталар бар Lonicera stenentha, Ribes meyeri, Atragene sibirica. Шптесін сімдіктер жабыны (40%). ртрлі шптер кездеседі (Equisetum hyemale, Polygonatum roseum, Epipactus latifolia, Listera ovata, Neottia kamtchatica, Orchis maculate, Aegopodium alpestre, Rubus saxatilis, Geum urbanum, Stachys sylvatica, Cicerbita azurea, Milium effusum. Corallorhiza trifida) (Быков, 1950).

8. Аршалы шыршалы (Picea schrenkiana – Juniperus turkestanica – ааш трізді) Х.У. Борлаков (1966) Шаткал жотасында тапан.

9. Бталы шыршалытар Жоар Алатауыны шырша ормандарыны тменгі алаптарында, мысалы солтстік-шыыс беткейінде (30⁰) орман ара-ба топыраында (Picea schrenkiana – Rosa beggeriana, Rubus idaeus, Padus avium) кроналарыны жанасуы – 0,8, жекеленген кктеректер кездеседі. Шптер жабыны - 40-50% (Rubus saxatilis, Campanula glomerata, Bupleurum longifolium) (Родин, 1934).

10. Бталы ртрлі шпті шыршалытар мктермен орманны жоары алабында тік солтстік беткейлерінде (Picea schrenkiana – Salix fedschenkoi – Caragana jubata) 2700-2800 м теіз дегейінен биіктікте мекендейді. Шпті-бта ярусында (50-60%) Arctous alpina (толокнянка) басым, одан баса Orthilia secunda, Polygonium viviparum, Carex melanocarpa, Vicatia coniifolia, Thalictrum alpinum, Moehringia umbrosa, мктерден - Thuidium histricosum, Bryum lucustris кездеседі.

Мкті шыршалытар (Piceeta muscosa). Тянь-Шанны шырша ормандарыны орталы тобы. Бл ормандар Сібір тайгасындаы бореальды шырша ормандарынан басалара араанда е жаыны.

Бл ормандарды екі типіне тоталып тейік.

II Толокнянкалы (Arctous alpina) мкті шыршалытар – солтстік беткейлердегі оыр тсті бейтарап орман топыраында (Picea schrenkiana – Arctous alpine – Hylocomium + Rhythiadelphus) Жоар Алатауыны, Солтстік жне Орталы Тянь-Шанны шыыс блігінде кездеседі. Алаш рет Солтстік Тынь-Шанды сипаттаан Б.А. Быков (1948). Кронасыны жанасуы – 0,6-0,8. Екінші ярусында сирек болса да Sorbus tianschanica жне Salix iliensis кездеседі.

Аласа ааштар жне бталар дамымаан тек Lonicera hispida, Euonymus semenovii, Rosa albertii, Atragane sibirica сімдіктеріні жеке даналары кездеседі. Шпті бталар жабыны - 30-60%. Arctous alpina доминант рлінде. Одан баса Goodyera repens, Moneses uniflora, Orthilia secunda, Saxifraga sibirica, Vicatia coniifolia, Chysosplenium nudicaule, Parnassia Laxmannii, Corallorhiza trifida жне т.б. кездеседі. Мк абаты 60%, бл абатта Hylocomium proliferum жне Rhythiadelphus triqueter басым.

12. Мкті шыршалытар. Солтстік беткейлердегі оыр тсті орман топыратарында (Picea schrenkiana – musc (Thuidium abietinum, Rhuthidindelphus triqueter, Hyphum revolutum, Hylocomium proliferum, Entodon orthocarpus) аласа ааштар бталар дамымаан. Шпті абат - 50%. Оны рамында Pyrola media, Orthilia secunda, Moneses uniflora жне т.б. кездеседі. Мкті шыршалытарды Л.Е. Родин (1934), И.Г. Серебряков (1945), Б.А. Быков (1950), Головкова (1959) жне т.б. сипаттаан.

Шпті-мкті шыршалытар. Солтстік, солтстік-шыыс жне солтстік-батыс беткейлердегі оыр тсті орман топыратарында кездеседі. Бірдей дамыан шпті жне мкті жабындары бар. Кроналарды жанасуы - 0,5-0,7. Бонитет класы – I-III. Блара ормандарды 4 типі жатады.

13. Цицербиталы-мкті шыршалытар (ырызстанда (Дзенс-Литовская, 1930), Іле Алатауында (Рубцов, 1941), Кнгей Алатауында, Кетпентауда (Быков).

14 . Сныгты-мкті шыршалы (Picea schrenkiana – Aegopodium alpestre – musci). ткен типке сас біра Іле Алатауыны ылал топыратарында кездеседі. Мкті жабынында Thuidium abiltinum жне баса трлері кездеседі.

15. ртрлі шпті-мкті шыршалытар (Picea schrenkiana – herbae - musci) Жоар Алатауында Л.Е. Родин (1934) сипаттаан. Тасты беткейлерде орналасан.

16. ой блдіргенді-мкті шыршалытар (Picea schrenkiana – Rubus saxatilis - musci). Алаш рет Жоар Алатауында Л.Е. Родин (1934) шыысында тасты тік беткейлерінде кездесетінін сипаттаан. Солтстік жне Орталы Тянь-Шанда сирек болса да кездеседі.

Шпті шыршалытар (Piceeta herbosa). Тянь-Шанда те ке таралан шырша ормандар тобы, бірнеше типтерге жне оларды вариацияларына блінеді. Салыстырмалы аз зерттелген ормандар. Бл ормандар тобына жататын негізгі типтер мыналар (17-19):

17. Шебершпті шыршалытар – таулы жасы дамыан оыр тсті немесе ба топыратарда (Picea schrenkiana – Brachypodium pinnatum (musci). Бл орман типін Кнгей Алатауында К.И. Саков (1959), ал Іле Алатауында Б.А. Быков сипаттаан. Бл ормандар бонитеті III крондарыны жанасуы 0,5-0,6. Sorbus tianschanica кейде Salix iliensis кездеседі. Шілігінде (подлесок) Lonicera altmannii, Spiraea Lasiocarpa, Euonymus semenovii кездеседі. Шптік жабыны рамында Brachypodium pinnatum жне біратар ртрлі шптерден – Campanula glomerata, Solidago virga aurea, Galium boreale, Poa nemoralis жне Aegopodium alpestre кездеседі.

18. Беткейлердегі оыр тсті топыратардаы ртрлі шпті шыршалытар. Теіз дегейінен 1700-2900 м биіктікте. Мндай ормандар тіктігі ртрлі беткейлерде те жиі. Солтстігінде (20⁰-дан 40⁰-а дейін) солтстік-шыыста жне солтстік-батыста (15⁰-тен 30⁰-а дейін). Кроналарыны жанасуы - 0,5-0,7. Аласа ааш жне бталар абатында (25%), сирек болса да Rosa albertii, Lonicera microphylla, Ribes meyerii, Euonymus semenovii, Atragene sibirica кездеседі. Шптесін сімдіктер жабыны - 45-60%. Мнда Brachypodium pinnatum, Poa nemoralis, Trisetum sibiricum, Cystopteris fragilis, Cicerbita arurea, Aegopodium alpestre, Codonopsis clematides, Aeonitum leucostomum, A. Nemorum, Bupleurum aureum, Galium boreale, Aquilegia atrovinosa, Crepis sibirica, Cirsium polyacanthum, Adoxa moschatellina, Melissitus platycarpos жне т.б. сімдіктер кездеседі. Мктер жабыны 30%, мктерден Polytrichum junperinum, Drepanocladus uncinatus, Dicranum scoparium, Tortula rutalis жне т.б. Мндай шыршалытарды П.П. Поляков (1941), И.Г. Серебряков (1945), Б.А. Быков (1950), А.Г. Головков (1959) сипаттап жазан.

19. Тау алаптарындаы жа абатты шалын-орман аллювиальді топыратардаы ртрлі шпті шыршалытар (Picea schrenkiana - mixtoherbae) 1700-2000 м биіктікте кездеседі.

Кроналарды жанасуы - 0,4-0,7. Екінші ярус крінбейді бірлі-жарым Betula tianschanica, Sorbus tianschanica, Salix iliensis кездеседі. Аласа ааш бталар нашар дамыан (Lonicera sp., Ribes meyeri, Rubus idaeus). Шптесін сімдіктер жабыны жасы дамыан (30-80%) – Carex caucasica, Aquilegia atrovinosa, Oberna wallichiana, Dianthus holltzeri, Erysimusu croceum жне т.б. Мк жабыны нашар дамыан мндай шыршалытарды кптеген ботаниктер сипаттаан.

Биік тау ормандары (Suprapiceeta). Бл ормандара кроналары шамалы ана жанасатын шыршалытар немесе «шырша комплекстері» шптесін ауымдармен жатады (Серебряков, 1945). Бл ормандарды «парк шыршалытары» деп атайды. Оларды німділігі те аз, фитомассасыны суі нашар. Бл ормандар 2600-2750 м-ден 2900-3000 м дейін биіктікте орналасан. Бл ормандар флорасы орман трлеріне кедей, біра биік тау шалындытары флорасына бай.

20. ртрлі шпті шыршалытар субальпі биіктігіндегі орман жне шалын топыратарында (Picea schrenkiana – mixtoherbal in subalpinus) шыршалар сирек, аз да болса бталар бар (Spiraea tianschanica, Lonicera olgae, Juniperus psedosabina немесе J. turkestanica). Шптер жамылысында Alchimilla vulgaris немесе Geranium collinum басым, олардан баса Anthoxanthum odoratum, Thalictrum alpinum. Tulipa heterophylla, Coeloglossum viride, Gastrolychnis apetala, Euphorbia alatavica, Trollius dshungaricus, Adenophora himalayana, Codonopsis clematidea, Erigeron aurontiacus, Cicerbita azurea, Aster alpinus, Doronicum altaicum жне т.б. кездеседі.

21. Дала шыршалытары. Отстік беткейлердегі шалын оыр майда нтаты тасты топыратарда (Picea schrenkiana – Stepoherbalin subalpinus) 2800 м жоары орналасан. Мндай шыршалытарды Іле Алатауында Б.А. Быков (1950) сипаттаан. Кроналарыны жанасуы 0,4-0,5. Бірен-саран Sorbus tianschanica кездеседі. Аласа ааш бталардан Lonicera karelinii, L. olgae, Ribes meyerii кездеседі. Шп абатында (30-40%) Festuca sulcata, Phleum alpinum, Alphreda nivea, Hieracium echioides, Poa nemoralis, Silene graminifolia, Draba stellaris, Astragalus alpinus, Geranium collinum жне т.б. кездеседі. Мктер те аз.

22. ыналы шыршалытар. Жа абатты тасты топыратарда (проллювиальді террасаларда) (Picea schrenkiana – mixtofruticus – lichenis). Іле Алатауында 2500 м биіктікте Б.А. Быков (1950) сипаттап жазан. Кроналар жанасуы – 0,3, аласа ааштар, бталарда 0,3-0,4. Juniperus sibirica, Ribes meyeri, Atragene sibirica сімдіктері басым. Шп абатында (15-20%) Poa nemoralis, Dianthus hoeltizeri, Astragalus alpestre, Galium boreale жне т.б. бар. Биік тау трлері де кездеседі Anthoxanthum odoratum, Poa alpina, Phleum alpinum, Cobresia capilliformis, Carex stenocarpa жне т.б. ыналар абаты 70% шамасында. Басым трлері Cladonia steppae жне Centraria glauca. Мктерді жеке микроценоздары кездеседі, мысалы Politrichum juniperinum.

23. Талды шыршалытар жа абатты тасты ба топыратарда (Picea schrenkiana – Salix alatavica) Солтстік Тянь-Шанда 2700-2900 м биіктікте кездеседі. Бірінші рет Кнгей Алатауды сипаттаан К.И. Саков (1959). Кроналарыны жанасуы – 0,2-0,3. Бталар ярусында талдан баса Lonicera hispida, L. Karelinii, Ribes meieri, Cotoneaster uniflorus, Juniperus turkestanica, J. sibirica кездеседі. Шп абатында (20-30%) Phlomis oreaphila, Geranium saxatile, Thermopsis alpina, Doronicum turkestanicum, Eutrema integrifolia жне т.б. кездеседі. Мк абаты 10-20% (Entodon orthocarpus, Polytrichum juniperinum, Drepanocladas uncinatus кездеседі.

24. араанды-шыршалытар. Тау шалыныны ара оыр топыраында (Picea schrenkiana – Caragana jubata) мндай ормандарды алаш рет Н.Н. Дзенс-Литовская (1933), одан кейін Б.А. Быков (1950) жне А.Г. Головков (1959) сипаттап жазды. Бл ормандарды бонитеті те тмен (V-Va), 2900-3000 м биіктікте солтстік-батыс, солтстік-шыыс кейде отстік-шыыс жне отстік-батыс беткейлерде орналасан. Тйейры арааны (Caragana jubata - карагана гривистая) доминант рлінде (40-60%) оларды арасында Spirae tianschanica, Rosa albertii, Lonicera microphylla, Juniperus pseudosabina кездеседі.

Орталы Тянь-Шанда - Abelia Corymbosa жне Berberis oblonga шп абаты (30-40%) орман жне альпі трлерінен трады. Орман флорасынан - Poa nemoralis, Aegopodium alpestre, Pyrola minor, альпі флорасынан Allium monadelphum, Thalictrum alpinum, Euphorbia alatavica, Phlomis oreophila, Leontopodium ochroleucum, Gentiana kaufmanniana жне т.б. Мктер аз (Thuidium abitinum, Polytrichum juniperinum, Leskea catenulata) жне т.б.

25. Аршалы шыршалытар тау шалынны ара оыр топыратарында, те жиі жа абатты жне тасты топыратарда (Picea schrenkiana – Juniperus turkestanica var. fruticosa). 2600-3000 м негізінен солтстік-батыс, батыс, шыыс жне отстік-шыыс, сиректеу солтстік жне отстік беткейлерде таралан. Кроналарыны жанасуы - 0,1-0,6. Бонитеті те тмен (IV-Va). Ааштарды биіктігі 17 м дейін. Е алаш рет Н.Н. Дзенс-Литовская (1933) сипаттаан аласа ааштар-бталар абатында Тркістан аршасы басым жне Lonicera karelinii, L. micophylla, L. altmannii, Abelia corymbosa, Sorbus tianschanica кездеседі. Шп абатында шалынды жне петрофильдік (грек. petros - тас, phyton - сімдік) трлер басым. Festuca coelestis, Poa alpina, Leontopodium ochroleucum, Allium monadelphum жне т.б.

Мктер тек микроценоздармен (Thudium abietinum, Tortula ruralis, Fumaria hydrometrica) крінеді.

Мндай ормандар Іле Алатауында (батыс беткейі, 2750 м биіктікте) кроналарыны жанасуы - 0,3, шырша биіктігі - 18 м. Аласа ааштар жне бталар абатында (3-5 м биіктігі) Lonicera Karelinii, Spirae tianschanica, Caragana jubuta (70%) кездеседі. Шп абатында (30%) Cystopteris fragilis, Poa alpina, Trisetum sibiricum, Allium monadelphum, Lioydia serotina, Tulipa heterophylla, Polygonum viviparum жне т.б. кездеседі.

Ормандарды 24 жне 25 типтері бір-біріне жаын жне тпелі формалары бар (араанды-аршалы шыршалар).

Тселген шыршалар (Pumilopiceeta). Биік таулы (2800-3100 м) типтер тобы. Тселіп сетін Шренк шыршалары Солтстік жне Орталы Тянь-Шанда таралан. Оларды 5 типін ажыратады:

1. Аршалы-тселген шырша Picea schrenkiana – Juniperus turkestanica ара-ба майда топыраты-тасты топыратарда, Кнгей Алатауыны батыс блігінде К. Исаков (1959) сипаттаан. Тселіп сетін шыршаны (стланик) биіктігі 80-110 см. Бталардан бл жерде Cotoneaster uniflora, Lonicera hispida, Sorbus tianschanica, Atragene sibirica кездеседі. Шп абаты 20-30%. Cobresia capilliformis, Allium atrosanquineum, Thalictrum alpinum басым. Мктер жо деуге болады.

2. араанды-тселген шырша нашар дамыан тасты саталан тасты топырата (Picea schrenkiana var prostrate-caragana jubata). И.И. Ролдугин (1971) Теріскей Алатауды шыыс блігінде тауып сипаттаан. Доминанттармен бірге бл орманда Juniperus pseudosabina, Spirae tianschanica, Lonicera hispida, Sibiraea tianschanica, Dasiphora phyllocalyx, Arctous alpina кездеседі. Тселіп сетін шыршаларды жне араанны биіктігі 120 см шп абатында (30-40%) Carex stenocarpa, Polygonum songoricum, P. viviparum, Ptilagrostis mongholica, Gentiana kaufmanniana, Vicatia conifolia, Cerastium tianschanicum, Pedicularis rhinanthoides жне т.б. болады. Мктерден Thuidium abietinum, Drepanocladus uncinatum, Polytrichum alpinum кездеседі.

3. Талды-тселген шыршалар жа абатты майда топыраты тасты топырата (Picea schr. var. prostara – Salix alatavica) Кнгей Алатауыны шыыс блігінде тауып, И.И. Ролдугин (1971) сипаттаан. Доминанттардан баса (биіктігі 1 м) Dasiphora phyllocalyx, Spiraea tianschanica, Arctous alpina кездеседі. Шптерден Hedysarum kirghisorum, Saxifraga sibirica, Polygonum viviparum, Cicerbita azurea, Stellaria soongorica жне т.б. кездеседі.

4. Мкті-тселген шыршалар майда топыраты тасты топырата (Picea schr. var. prostrata – Thuidium abietinum). Кнгей Алатауыны батыс блігінде К. Исаков (1959) сипаттаан. Доминанттармен бірге бл жерде Salix fedtschenkoi, Juniperus sibirica, Lonicera hispida седі. Шп абатында сирек Aconitum rotundifolium, Phlomis oreaphila, Polygonum viviparum, Purhussia Laxmannii, Cortusa brotheri, Poa nemoralis жне т.б. кездеседі.

5. Кобрезиялы-тселген шыршалар майда топыраты-тасты топыратарда (Picea schr. var. prostrata – Kobresia capilliformis) Кнгей Алатауыны батыс блігінде К. Исаков (1959) сипаттаан.

Тселген шыршаларды ярусында шыршалардан баса Juniperus sibirica, J. turkestanica, Sorbus tianschanica, Cotoneaster uniflora, Lonicera hispida, Atragene sibirica кездеседі. Шп абатында (40-60%) кобрезия басым, мктер те аз.

Ормандарды аудандастыру

Академик Б.А. Быковты (1985) пікірінше Н.Н. Дзенс-Литовская (1933), И.В. Выходцева (1956) жне А.Г. Головкова (1962) жмыстарын негізге алып Шренк шыршасыны бкіл ареалдарын (Совет кіметі шекарасында) 7 аудана блуге болады:

1. Сауыр – е солтстіктегі шырша орманыны кішкентай учаскесі. Picea schrenkiana ssp. saurica басым Сауыр жотасыны Солтстік макроклининде.

2. Жоар – Жоар Алатауыны солтстік беткейлеріндегі шырша ормандары Abies sibirica атысады.

3. Солтстік Тянь-Шань – е жоары німді шырша ормандары (бонитеті II-IV). Ол ормандар Іле Алатауында жне Кнгей Алатауында жне Талас, Теріскей Алатауларында орналасан. Іле Алатауыны орталы блігінде солтстік макроклининде шыршаларды кішкентай аудан тармаы Сиверс алмасы, долана жне рікті атысуымен крделі шыршалытар бар.

4. Солтстік-шыыс Тянь-Шань (Іле Алатауыны жне Кнгей Алатауыны шыыс сілемдері Кетпентау, Иныльчек жне Куйлю). Бл ормандар Солтстік Тянь-Шань жне Орталы Тянь-Шань ормандарына те жаын ерекше Arctous alpina сімдігіні атысуымен.

5. Орталы Тянь-Шань – салыстырмалы аласа жне німділігі аз Талас Алатауы (отстік макроклин) Сусамыртау, Нарынтау, Атбашитау ормандары (бонитеті IV-V).

6. Батыс Тянь-Шань – Picea schrenkiana subsp. tianschanica доминант ормандар. Abies semenovii жне жалпа жапыраты ааштар Juglans regia жне Acer turkestanicum кездеседі. Мндай ормандар Шаткал жне Фергана жоталарында орналасан.

7. Алай – Шренк шыршасыны е отстіктегі ормандары. Алай жне Заалай жоталарындаы биік таудаы айыды шыршалытар.

Тянь-Шань шыршалы ормандары экожйелеріні кптеген ерекшеліктері лі зерттелмеген. Сондытан комплексті экожйелік зерттеулер экологтар, ботаниктер, зоологтар, топыратанушылар, климатологтар бірігіп зерттеулер жргізуі керек.