Орман морфологиясы, экологиясы жне типологиясы
Орман морфологиясы
Орман морфологиясы - орман рамы, формасы, рылысы жне ерекшеліктері туралы орман шаруашылыыны блімі. Орман фитоценоздары бірнеше компоненттерден трады, оны негізгісі - ааш сімдіктері жиынтыы. рбір аашты жне кшеттерді ерекшеліктері экологиялы факторлар июласуына, рамына, шыу тегіне, су тарихына баынышты.
Біра та барлы ааштар жиынтыына тн жалпы белгілері де бар, ол ормандаы барлы ааштар трлері, жасты рпатар ярустар арасындаы зара арым-атынастары ерекшеліктерімен тсіндіріледі. те жиі зара арым-атынастар сырты орта арылы крінеді. Оларды жанама деп атайды. Жанама серлерді ішіндегі е маыздысы бсеке болып саналады. Жанамадан баса тікелей арым-атынастар да бар, мысалы, симбиотикалы, паразиттік, физиологиялы (тамырларды бірігіп кетуі), химиялы (аллелопатия), механикалы (ысым крсету).
Аашты сырты крінісінде, оны динамикасында бсекелестік сері айыныра білінеді.
Бсекелестік ааштарды морфологиялы дифференциялануыны негізгі себептері деуге болады.
Ормандаы ааштарды дифференциялау процесін суреттеу шін детте Г. Крафты классификациясын пайдаланады.
Немісті ормантанушы алымы Г. Крафт ааштарды басымды жне ысым кргендік дрежесіне байланысты 5 класа блді:
I класс – те басым ааштар, жоары шы те ерекше жасы дамыан (таза араай кшеттерінде оларды млшері 12%)
II класс – Басым ааштар, детте жасы дамыан жоары штарымен орман шымылдыын тзеді (таза араай кшеттері 25-40%)
III класс – Бірлескен ааштар, шар бастары сирек жне кескіндері дрыс емес (араай кшеттерінде 25-35%)
IV класс – Баынышты, ысым крген ааштар, тек шар бастары бліктерімен ана кшеттерді жалпы шымылдыына кіреді. Бл класс ааштары 2 класс тарматарына блінеді:
а) штары клекеленбеген ааштар, шар бастарыны кп млшері сыылан (10-15%),
б) штары клекеленген, шар бастарыны жоары бліктері жасыл, тменгі жатары лген (2-10%).
V класс – рып біткен жне лі:
а) шар бастары бар ааштар, штары жасыл (7-10%),
б) рып біткен жне лген шар бастары бар ааштар (7-8%).
Совет ормантанушылары М.Д. Данилов, П.В. Воропанов, В.Г. Нестерев жне т.б. здеріні классификацияларын сынды.
М.Д. Данилов (1949) кшеттерді даму ерекшеліктеріне байланысты 3 жасты кезеге блді:
1) жас; 2) піскен; 3) артайан.
р кезеде даму стадиясына байланысты ааштарды 5 категориялара блді.
В.Г. Нестерев ааштарды су жне дамуына байланысты классификациясын сынды. Бл классификация бойынша барлы ааштар суіне арай 3 класа блінген. рбір класты дамуына арай екі класс тармаына блген. Ол кластар былайша сипатталады:
I класс – Кшті сетін ааштар: а) баяу дамитын, б) тез дамитын.
II класс – Баяу сетін ааштар: а) баяу дамитын, б) тез дамитын.
III класс – суі артта алан ааштар: а) дамымаан, б) кшті артта алан, ліп жне кеуіп алан.
Ааштарды рылысыны жне динамикасыны задылытарын оларды санды сипаттамаларын орман таксациясы зерттейді. Бір популяция ааштарыны жиынтыын жне жастары бірдейін орман элементі дейді. Ол зерттеуді статистикалы тсіліні объектісі болып саналады.
Ааштар екі не одан да арты породалардан трса, онда аралас, ал екі жне одан да арты ярусты болса крделі деп атайды. Аралас жне крделі ааштар жиынтыын элементтерге бледі.
Орман фитоценозы
Орман фитоценозы рамына ааштар доминант, эдификатор жне негізгі ндіруші жне шыбытар (подрост), бталар, аласа ааштар (подлесок) топыра бетіндегі тірі жабын кіреді.
Подрост дегеніміз - жас ааштар жиынтыы, олар ескі ааштар шымылдыы астында болады.
Ааштар бір жаса дейін кктеу деп аталады, 3-5 жаса дейін зі кктеп шыан дейді.
Топыра бетіндегі тірі жабын – мктерді, ыналарды, шптесін сімдіктерді жне бталарды жиынтыы.
Орман фитоценозына тн белгі – ерекше микроклимат. йткені шымылды арылы жылу жне жары те аз теді. Жел жо, жауын-шашын да тгел жетпейді. Орманны таы бір ерекшелігі – тсеніш (топыра бетіндегі абат), сімдіктер алдытарынан пайда болан. Тсенішіне байланысты оны ерекше микроклимат жадайында ыдырауына байланысты топыра процестерінде тиісті режим болады. Орман топыратары зіні морфологиясымен жне физикалы-химиялы крсеткіштерімен ерекшеленеді.
Орман фитоценозы здеріне тн тік жне клдене рылымымен сипатталады.
Тігінен ол ярустара блінеді, ол ярустар сімдіктерді ртрлі тіршілік формаларынан жне трлерінен трады. Мндай ярустар геоботаникада синузиялар деп аталады.
Егер де ааштар ртрлі породалардан жне ртрлі жастаы болса онда оларды блшектенуі (синузиялара блінуі) иындай тседі. Тменгі ярустар синузиялары рамына бталар, жартылай бталар, бташалар, шптер, мктер, ыналар кіреді.
Фитоценозды клдене рылымы да біркелкі емес, мозайкалы байалады. Оны ааштарды рамыны біркелкі еместігімен, ааштарды топтана орналасуымен, микрорельефті жне топыраты біркелкі еместігімен тсіндіруге болады. Орман мозайкасыны жеке элементтерін парцелла деп атайды (кейбір геоботаникалы дебиеттерде микротоптар, ценоэлементтер деп те атайды).
Ааштарды жастары лаюына байланысты парцелла рылымы крделіленеді. Піскен шырша ормандарында кктерек (Populus tremula - осина) немесе айы (Betula - береза) парцеллаларын кездестіруге болады.