Пн бойынша ПМПИ кітапханасыны оу жне оу-дістемелік дебиетпен амтамасыз етілу картасы
Геоморфология
| р/с № | Негізгі жне осымша дебиетті тізімі (атауы, баспа орны, шыару жылы) | Семестр | Дана саны | |||||||
| Кітапхана | Кафедра | ажеттілік | ||||||||
| Негізгі дебиет | ||||||||||
| осымша дебиет | ||||||||||
Дрістер кешені
Дріс №1. Кіріспе. Гидрология пні, масаты, баса зерттеу тсілдері. Гидрологиялы тсініктер.
Гидрология пні география абыты маызды бліктеріні бірі – гидросфера болып келеді. Жалпы гидрология курсы Жер шары су абыыны негізгі бліктерін, су объектілеріні негізгі задылытарын, географиялы абыты баса да бліктерімен байланысын зерттейді. Сонымен оса, су объектілеріні сипаттамаларын, ондаы тіп жатан алуан трлі процестерді, оларды азіргі экологиялы жадайларын анытайды.
Жалпы гидрология масаттары мен тсілдерін зерттеу; Су объектілеріндегі процестер мен былыстар зандылытарын, оларды морфометриялы, гидрофизикалы, гидрохимиялы, гидробиологиялы сипаттарын оып, танып білу ажет.
Жалпы гидрология пні ылым ретінде – Жер шарындаы табии сулар мен процестер жне ондаы болып жатан атмосферадаы, литосферадаы жне биосферадаы байланыстар жне де ауыл шаруашылы серін зерттейді. Негізінен Жалпы деген термин гидрологиядаы жалпы сратарды жне де Жер шарындаы барлы объектілерін арастырады. Оны ішіне зен, клдер, су оймалар, батпатар, мздытар, жер асты суы, мхиттар мен теніздер жатады.
Жалпы гидрологияны масаты су объектілеріні негізгі жне жалпы задылытарын жне оны процестерін арастырады. Оны ішіндегі е маыздысы жер шарындаы су айналым процесі задылытарын, р трлі масштабтаы гидрологиялы торлардын орналасуы болып табылады. Су объектілеріні негізгі міндеті гидрологияда жалпы процестеріні задылытарын алыптастырады. Сонымен атар атмосферадаы, литосферадаы жне биосфералара байланыстарын крсетеді. Оны ішіндегі жер шарындаы су айналымдаы су айналымды крсетеді.
Жалпы гидрология ылымыны кешенді блімі. Гидрология е алдымен баса гидрологиялы блімдермен тыыз байланысты. Оны ішінде региональді гидрология инженерлік гидрология, гидрометрия жне т.б. Су объектілерін наты трде анытамай трып, жалпы гидрология задылыын білу ммкін емес.
Жалпы табии суды зерттейтін гидрология. Гидрология ылымы мен жне олармен байланыстарын баса да география ылымдарымен яни метерология, климатология, геоморфология, картаграфия ылымдармен байланысты. Бл байланыстар табиаттаы объектілерді тыыз байланыстырады. Сондытан да метерология, климатология кптеген гидрологиялы былыстарды тсіндіреді (жабыр, мз бен мздытарды пайда болуын, теіздік ауа аымдары) жне т.б. Ал екінші жаынан гидрология, климатология атмосфера процестеріндегі су объектілерін зерттеуге кмегін тигізеді (су алмасу, жылу) жне т.б. Сол сияты гидрология геоморфология мен тыыз байланысты. Мысалы: зен аымдары, жыралары, теіз жаалауларын зерттеуге кмектеседі.
Жалпы гидрология сонымен атар геология, биология, топыратану, геохимиямен тыыз байланысты. Гидрология физика, химия, математика ылымдарысыз дамуы ммкін емес. Гидрология мен физика ылымы тыыз байланысты: гидрофизика, гидромеханика, термодинамика кптеген гидрологиялы задылытар наты физикалы задылытарымен физика блімдерінен трады. Гидрохимия – геология гидрология ылымыны бір блігі ретінде олданылады. Ол судаы р трлі химиялы заттарды болуы мен байланысты. Гидрологияда математиканы пайдалану екі баытта крсетіледі: Біріншіден математикалы дістері ке пайдаланылады, ал екіншіден физикалы задылытарды гидрологияда олдану шін р трлі математикалы формулалар олданылады.
Гидрологиялы зерттеу дістері.
азіргі гидрология процесінде лкен ауматы алып жатыр. Гидрология е маызды орынды жерді зерттейтін дістерін алып жатыр. Жерді зерттеу дістері экспедициялы жне стационарлы (траты баылау).
1. Экспедициялы дістері деп - ыса мерзім ішінде мхит, зен, кл, мздытарды физика - географиялы сипаттамалары жнінде маызды деректер алуа, негізгі режимдік ерекшеліктерін анытауа ммкіндік береді.
2. Стационарлы діс ол су объектілеріні гидрологиялы режимі элементтеріні мерзімдік озалу динамикасын зерттеу шін ызмет етеді. Гидрологиялы режимдік жйелі трде кп жылды баылау гидрологиялы беккеттер мен станциялар жргізіледі. Бл екі баылаулар біріай бадарлама бойынша ылым мен техниканы масатына сйкестендіреді. Кейінгі кездері традиционды емес дісті ке ауымды пайдаланады. Традиционды емес діс - ол дистанционды локатор лшеу кмегімен аэрокосмосты тсіру жне баылау, автономды регистр жйесі (гидрологиялы зен бекеттерін (пост) автоматтандыру, йынды мхит станциялары ) жатады.
Гидрологияда ке ауымды олданылатын экспериментті зерттеу дісі. Мнда лоборатория экспериментімен табии экспериментті айыра білуін арастырады. Бірінші эксперимент жасаушы е алдымен баыт – бадар жасау арылы, яни ол су режиміні озалуы ондаы гидрохимиялы процестерін адаалап алу, ал екіншісі болса ол тек кіші ауымды жерді арастыру, арнайы алынан жерді зерттейді. Мндаы гидролоялы аралытарын бір - бірімен алмастыру факторлары жергілікті жерді биіктігін, жауын - шашын млшерін, жел жылдамдыын баылау, санды жне сапалы дісі математикалы статистикаа байланысты. Осы зерттеулер аяында барлыы теориялы зерттеу дісіне келіп тіреледі. Ол гидрологиялы масаттарды физиканы жалпы задары жне математикалы тсілдерді кмегімен шешуге негізделген. Теориялы дісті нтижелері материалды кмегімен тексеріліп отырады. Бл дістерді ішінде кейінгі жылдары математикалы жне имитационды моделдеу, анализ жйесі, гидро - географиялы оны ішінде гидрологиялы аудандастыру мен картаграфия дістері кеінен пайдаланылады .
дебиет: 1,3,6
Дріс №2. Гидросфера. Жер шарындаы су ресурстары жне дние жзілік таралуы. Табиаттаы су айналымы.
Жердегі энергиялы су озалысы кн радияциясы жне жылу процесіне байланысты. Сондытан да су айналым задылыын арастырмай трып жне талдау жасамай трып е алдымен Жер шарындаы жылу айналымыны негізгі жне ондаы табии суды ролін арастырамыз. Жердегі жылу энергиясыны кзі – Кн.
Кн энергиясы жер бетімен атмосферада, рлы пен мхит арасында тарайды. Сондытан табии су кн энергиясыны Жер бетінде таралу факторы болып табылады.
Кн энергиясы немі 1,36 к Ва/м2 те, атмосфераны сырты шекарасындаы Жерге жылда орта шамамен 42,8 млрд Дж/м2 те болады. Жерді шар тріздес болуына байланысты атмосфера шекерасына 10,7 млрд Дж/м2 тседі.
7,49 млрд Дж/м2 жылу энергияны жылды аыны Жер бетінде орта шамамен 4,49 млрд Дж/м2, атмосферада 2,55 млрд Дж/м2 болады. Сондытанда жер бетіндегі жне атмосферадаы радиоционды баланыс 3,31 млрд Дж/м2 те (жылында).
Жер бетіндегі жылуа 3,31 млрд Дж/м2 баытталан жылу суды булануына кетеді. Блінген жылу атмосфераа су буы ретінде барады. Бл осымша жылу атмосферадаы жылу кзі болып табылады.
Сондытан да Жер бетіне келген барлы радиоцияналды баланыс суды булануына кетеді (88%). Мхиттаы жне рлыраы процестер екі жадайда болады. рлытаы орташа родиоцияналды баланыс булануа 1,13 млрд Дж/м2 (м2кетіреді, ал мхиттар шін орташа радиоцияналы баланыс 3,81 млрд Дж/м2) те. рлы бетіндегі суды булануы шін 54% радиоцияналды баланыс кетеді, ал мхит бетінде бл процес біршама кп – 90% болады.
Жер бетіндегі жне атмосферадаы жылу алмасу жылында орта шамамен 0,55 млрд Дж/м2 райды.
Соны ішінде рлы атмосфераа 0,96 млрд Дж/м2 жылу береді, ал мхит 0,38 млрд Дж/м2 жылу береді. рлыпен мхитты атмосфераа берілген жалпы жылу млшері 13,7 * 1022 жне 14,3 * 1022 Дж те болады. Жер бетіндегі жылуды таралуына гидросфера негізгі рол ойнайды.
Жер шарындаы барлы родиционды баланыс Rай жне булану кезінде кеткен жылу жне атмосферадаы, ал р ьтрлі ендіктерде бл байалмайды. Жер плонетасыны экваторлы блімінде Rай > бл + атм, поляр маы аймаында процесс кесінше жреді.
Жоары ендіктегі суы су тмен тседі де тыыз су ретінде экватора арай жылжиды. Жоары бетінде экватордан жоары ендіке арай озалыс болады.
Егер жылуды таралуы жер бетінде р трлі нтиже берсе жне тегіс болмаса, атмосфералы ысым да р трлі байалады. Санымен атар ауа температурасы, булану жне атмосфералы жауын – шашын да р трлі болады. Арктикалы, субарктикалы, антарктикалы жне субарктикалы белдеулердегі жадай жне оыржай, экваторлы климат облыстарыны біршама блігіндегі жауын – шашын Х теориялы жзінде болады делік. Мселен – арктикалы шлде тундра, орманды тундра, орманды облыстарда жоары дегейде ылалдылы байалады. Ал субтропикалы, тпропикалы, субэкваторлы, экватор белдеуіндегі обылыстарда булану кп болады да ылалдылы аз болады. Ылал жадайы су балансы жне зендер мен клдер бассейніні гидрологиялы режимінде лкен рл ойнайды.
Жер шарындаы су айналымы – Жер шарындаы гидросфераны негізі болып табылады. Жер шарындаы Заттар мен Энергияны таралуына су айналым негізгі механизм тудырады. Ол су обьектілерін ана байланыстырып ана оймай плонетанны баса бліктерін де байланыстырады.
Жер шарындаы су айналыма табии су атысады жне байланыстарын атайды. В.И.Вернадский былай деп жазады; Табии суды р былысы – мздар, шегі жо мхит, зен, топыра ылалы, гейзер, минералды кздер – бір ттас болады, атмсоферамен жне тірі заттармен тік жне жанама байланыста болады.
Жер шарындаы су айналымыны физикалы себебі болып кн энергиясы мен ауырлы кші болып табылады. Кн энергиясы – бл жер бетіні жылу жне суды булану. Жер шарында кн энергиясыны р трлі таралуы атмосфералы ысымны р трлілігіне байланысты. ол ауа аындарын шаырады – жел, буланан ылалды тасымалдайды – су буы – мхит бетінде жел аындарын тудырады. Сонымен атар кн энергиясыны р трлі таралуы мхит суы тыыздыыны те еместігіне келеді.
Ауырлы кші атмосферадаы буды жер бетіне жауын – шашын ретінде тсуіне серін тигізеді. Суды ауырлы кші арылы озалуы Жерді жне жер ыртысыны еіс орналасуында, келесі кезекте бл тектоникалы жне гомарфологиялы процестер туызады.
Жер шарындаы су айналым заттар мен су баланысыны негізгі задылытарына байланысты келеді. Кестеде бірлік (км3)клеміндегі жылды су ауысу дегейі крсетілген.
аламды су айналымды екі трге бліп арастыруа болады: мхит трі кп айталанатын цикл болып табылады: оан мхит бетіндегі булану – мхит бетіндегі буды айналымы – мхит бетіндегі жауын – шашын – мхитты аындар – булану жне таы баса.материктік трі кп рет айталынатын цикл: рлы бетіндегі булану – су буыны ауысып келуі – рлы бетіндегі жауын – шашын – жер беті жне жер асты аыны – булану жне таы баса. Аталан екі тр де бір – бірімен тыыз байланысты. Мселен мхит бетінен буланан су рлыа келіп седі немесе керсінше жне рлытаы суды жер асты аыны арылы мхит суына
келіп йады.
Жылында мхт бетінен 505 мы км3 су буланып шыады, атмосфералы жауфн – шашын ретінде 458 мы км3 мхита айта оралады. Мхиттаы булану айтып келген жауын – шашыннан кп. Оны айырмашылыы 47 мы км3 суды райды.
рлы бетінен жылында 119 мы км3 атмосфералы жауын – шашын тседі. рлы бетінде жылын да 72 мы км3 су буланып шыады, оны 30 мы км3 сімдік жамылысыны транспирациясына кетеді.
рлытаы жне мхиттаы су алмасу жылында 47 мы км3суды райды. Жер сті аыны з кезегінде мхита ятын зен аындарыны жне мзды аындарын зіне осады. Мз аыстарыны біршама кп блігі Антарктидадан (2,3 мы км3 жылында) келеді.
Жер шарындаы су айналым шындыына келгенде те крделі процесс. рлыа ауысу 47 мы км3 Аэрологиялы лшеудегі мліметтер бойынша мхиттаы ылылды толыымен рлыа ауысуы 101 мы км3 те. Ал кері баытта – рлытан мхита арай ауысаны 54 мы км3.
Екіншіден, рлытаы гидрологиялы процестерді зерттеу кезінде оны екі трге бліп арастыруа болады. Біріншісі, сырты аын облысы, одан атмосфералы жауын – шашын Дние жзілік мхита келіп тседі. Екіншісі, ішкі аын аысы, мнда дниежзілік мхита аыстар келіп ймайды. Сырты аын обылыстарына рлы суыны 80% жатады, ішкі су аынына рлы суыны 20% жатады.
Жер шарыны негізгі суайрыы барлы рлыты екі беткейге бледі; бірінші – Атлант жне Солтстік Мзды мхиты зендеріні аыстары (рлы аумаыны 60%) жне екінші – Тыны жне нді мхит зендеріні аыстары (рлы ауданыны 40%). Негізгі суайры Отстік жне Солтстік Америкадан одан Горн, Анд мйістерімен Сегір таулары арылы Берингово базына дейін, Азияны шыыс таулы ыраттары арылы Африканы Шыыс жне Отстік шеттерін амтиды.Солтстік Мзды мхитыны бассейніне барлы рлы ауданыны 15%, Атлант мхитында 34%, Тыны мхиты - 17%, нді мхиты - 14%.
Ішкі су аындарыны біршама кп блігі: Европода – Каспий теізіні су жинау бассейні; Азияда – ке тран жазыы, оан Арал бассейні, Балхаш клі, шлдерлдерден Алашань, Гоби, Такла – Макан, Арабия бетіні бір блігі жне таыда баса. Африкада Сахарашлі, Ливийя, Нубий, Калахари, клдердне Чад, Рудольф жне таы баса. Солтстік Америкада – лкен Бассейн шлі.Отстік Америкада – Титикака клі.
Сырты аын облыстарына жылына 110 мы км3 жауын – шашын тседі, ал 63 мы км3 су буланып шыады. Ішкі аын облыстарына жылына 9 мы км3 жауын – шашын тседі біра соына арай барлыы буланып кетеді.
дебиет: 1,3,4.6
Дріс №3. Жер асты сулары
1. Жер асты сулары жніндегі тсінік жне халы шаруашылыындаы маызы.
2. Жер асты суларыны алыптасуы жне режимі.
3. Жер асты суларын аудандау.
Жер асты суларыны алыптасуы жнінде негізінен екі теория алыптасан: сорыу (инфильтрация) жне конденсациялы теориялар.
Сорыу теориясы жер асты суларыны алыптасуын атмосфералы жауын-шашындары мен жер беті суларыны жерге сіуі (топыра абатынан соруы) арылы тсіндіреді, Ірі жер жарытары жне уыстарымен сорыан сулар, су ткізбейтін абаттара жиналады да, жер асты суларын алыптастырады.
Жер асты суларыны сору жолымен оректенуі мерзімдік былмалыымен ерекшелінеді жне табиат жадайларына туелді (жер бедері, сімдік жамылысы, адамны ызметі).
Конденсациялы теория жер асты суларыны алыптасуын су буларыны жер жарытары мен уыстары арылы атмосферадан кондесациялау жолымен жинаталандыымен тсіндіреді.
Бл екі теория азіргі кезеде бір-біріне арама-арсы ойылмайды, бірін-бірі зара толытырады. Себебі кп жылдар бойы жргізілген зерттеулер нтижесінде жер ыртысына сулар сйы тамшылар трінде де (кпшілік жадайда) жне су буы трінде де (айтарлытай аз) тетіні длелденді.
Атмосфералы жауын-шашыны кп аудандарда жер бетіне жаын орналасан (=300-400м) су алмасу жылдам тетін абатта жер асты сулары негізінен сору жолымен алыптасады.
Жауын-шашыны аз рі ылал кп буланатын жер асты сулары негізінен су буларыны конденсациялануымен оректенеді.
Жер ыртысыны тере абаттарында орналасан жер асты суларыны су алмасуы те шабан . Олар те ертеде теіз шгінділеріні тыыздалуы кезінде з бойынан суды ысып, ыыстырып шыару нтижесінде алыптасан. Бл сулар детте, те тзды болып келеді.
Сонымен атар жер асты суларында ювенилді суларды да бліп арайды. Бл сулар жер ядросындаы магмадан блініп шыан су буларыны конденсацияа шырауы арылы алыптасан. Ювениль суларыны жер бетіне тікелей шыуы вулкандарды жмыс істеу кездерінде кшейеді.
Жер асты сулары жер ыртысында, тау жыныстарында сору арылы немесе сіу жолымен озалады. Сору кезінде суды озалысы жарытар мен уыстарды бір блігіні су буы немесе ауамен толтырылуы арылы жргізіледі. Сіу процесі жарытар мен уыстар суа тгел толан жадайда жреді. Бл озалыстаы суды массасы сіу аысын туызады. Жер асты суларыны озалысы алыптасан жне алыптаспаан, тегеурінді жне тегеурінсіз, ламинар жне турбулентті болып келеді.Жер асты суларыны алыптасан озалысы кезінде сіу аысыны барлы элементтері (аыс жылдамдыы , шыыны, баыты т.б.) мерзімдік згерістерге шырамайды. Егер сіу аысыны негізгі элементтері мерзімдік згерістерге шырайтын болса, онда бл аысты алыптаспаан деп атаиды. Жер асты суларыны аысы мндай сипата ртрлі табии жне жасанды факторларды (атмосфералы жауын-шашынны біркелкі сорылмауы, скважиналардаы су сору, егістіктерді суару, т.б.) серінен пайда болады.
Гидравликалы сипатына арай жер асты суларын тегеурінсіз (суткізгіш абатты клдене имасыны су толмауынан) жне тегеурінді )сулы абат суа толан) жер асты су аыстары деп бледі.
Жер асты суларыны аысы ламинар немесе турбулетті болуы ммкін. Ламинар озалысы кезінде су апалары йындалмай бір-біріне параллель аады. Ламинар озалыс уысты жер ыртысындаы жер асты суларында кездесуі ммкін. Ірі жарытары бар, уыс тау жыныстарында (сіу коэфиценті Кф >300…400м (тулік) жне жасы шайылан малта тастарда суларды озалысыны бл трі тау жыныстарында сирек байалады.
Жер асты суларыны озалысы гидравликалы тегеуріндерді айырмашылыы(дегейлерді) болан жадайда байалады. Сулар биік тегеурінді орыннан (дегей) пс тегеурінді орына (дегей) арай озалады.
Жер асты суларыны режимі дегеніміз-оларды дегейіні, химиялы рамыны, температурасыны жне шыымыны мерзімдік згеріске шырауы.
Табии жадайда жер асты сулары бзылмаан (табии) режимімен сипатталады. Бл режим метеорологиялы жне геологиялы факторларды серінен алыптасады.
Жер асты суларыны режиміні алыптасуына негізгі сер етуші метеорологиялы факторлар (жауын-шашын, булану, ауаны температурасы, ауа ысымы) болып табылады. Олар жер асты сулары дегейіні, химиялы рамыны, температурасыны жне шыымыны маусымды, жылды жне п-сттік былмалылыын алыптастырады.
Маусымды былмалылы айтарлытай амплитудамен сипатталады, себебі жауын-шашын мен булануды жыл бойы лестіріміне туелді. Яни, брыны КСРО-ны брыны аудандары шін жер асты суларыны кктемгі дегейіні ктерілуі суір-мамырдаы ар еруді артынан байалады. Солтстік аудандар шін жер асты суларыны тменгі дегейі ыс мерзіміне, тере тоны серінен жер асты суларыны оректену кездегі шорт ысаран шаа тура келетін болса, ал отстік аудандарда тменгі дегей кшті булану болатын жазы мерзімге абаттас келіп отырады.
Жер асты суларыны кпжылды былмалылыы айтарлытай задылыпен сипатталмайды. Сулы жне рашылы жылдар біріні артынан бірі кезектесіп келіп отыруы ммкін; за мерзімді сулы жне рашылы жылдары абаттасып келетін жадайлар да кездеседі, олара жер асты суларыны жоары немесе тмен дегейлері тура келіп отырады. Жауын-шашын кп жылдары жер асты суларыны оры толыып отырса, рашылы жылдары-керісінше, шыына шырайды. Бл жер асты суымен оректенетін зендерді жылды аындысыны былмалы амплитудасын азайтады.
ыса мерзімдік ысы жылымы пен жазы жауын-шашындар жер асты суларыны дегейіні ыса уаыта лкен дрежеде былуына келіп соады. Бл згерістерді амплитудасы жоары млшерге жетуі ммкін.
Жаалауда орналасан жер асты суларыны режиміне жер сті су кздері сер етеді. Мысалы, зен, кл жне бгендердегі су дегейіні былмалылыы жер асты суларыны дегейі мен химиялы рамына жаалау маыны ені 0,2...0,5 км жолаына (мда-балшыты тау жыныстары) сер етсе, ал су ткізгіштігі жоары тау жыныстары шін 2...6 км-ден астам ашытыта сер етеді. зен аарындаы немесе кл азаншырындаы жер асты суларыны былмалылыы зен немесе клдегі су дегейіні едуір мерзімге кешігікіреп айталап отырады. Сонымен бірге, жер асты суларыны зендер мен клдерді оректендіріп отыратынын атап туіміз керек, сіресе рашылы жылдары жер сті аындысы жо немесе жоты асы шамасында болан жадайда.
Теіз жаалауына жаын аудандарда жер асты суларыны дегейі теіз дегейіні згеруімен сйкес былып отырады.
Жер сті суларыны режиміне сер ететін геологиялы факторларды ішінде ерекше атауа тура келетіндері; тектоникалы озалыстар, жер сілкіністері, вулканды рекеттер жне т.б.
дебиет: 2,4,5,6
Дріс №4. зендер. зендерді пайда болуы, зендер жйесі. зендер оларды алыптасу жне оректену типтері.
Су режимі деп су объектілеріні уаыта байланысты су дегейіні, су шыыныны згеру ерекшкліктеріні бірлескен жадайын айтамыз. Бл анытаманы кеірек тсінігі-су обьектілеріні гидрологиялы режимі.
зенні гидрологиялы режимі кп жылды маусымды жне туліктік былмалылыымен ерекшеленеді:
1) су дегейі,
2) сулылыыны аынды режимі,
3) мзды крсеткіші,
4) суды температурасы,
5) аыспен тасылатын атты заттарды млшері мен рамы,
6) еріген заттарды шоырлануы мен рамы,
7) зен арнасыны згеруіні режимі.
зен арналарында оны гидрологиялы режимі сер ететін гидротехникалы имараттарды бар-жоына арай реттеліп, табии немесе трмысты режимдерге жіктеледі.
Гидрографиялы режимні сипаттамаларыны ішінде ерекше орын алатыны-зендерді аындысы. Ол су млшеріні дрежесін энергиялы су орларын жне осы айма клеміндегі су жолдарыны шамасын сипаттайды.
зендерді оректенуі. Атмасфералы жауын-шашындар аламшардаы зендерді негізгі оректену кзі болып табылады. Жабыр жне кктемдегі ар суыны бір блігі буланса, ал екінші блігі алапты бетімен зен жйесіне жиналады. Біраз блігі топыра пен грунта сіеді, жер асты суларыны орын молайтады. зен арна-аармен жерді жауып шаю арылы тередетіп, жер асты су абатын оректендіреді. Биік таулы жне полярлы аудандарда зендерді жоарыда крсетілген оректену кздерімен оса мздытар мен мгі арларды суымен де оректенеді.
Яни, ар, жабыр, жер асты сулары мен мздытар зенні оректену кздері болып табылады. Кейбір жадайларда оректену кзіні жеке трлеріні роліні айындау иын, оай жадайда аралас оректену терминін олданамыз. Мзды оректену кзі бар зенні сулылыы жазда седі.
Су режиміні фазалары. зендерді аындысыны режимінде бір атар з сипаттамасы бар мерзімімен ерекшелененді. Олар оректену жадайыны згеруіне туелді: 1) Су тасу кезеі;
2) Су сабасыны тсу кезеі (межень);
Су тасу кезеіжыл бойындаы е кп сулылыымен су дегейіні биік рі за ктерілуімен жне детте, суды жайылмаа шыуымен сипатталады. Басты оректену кзіне тікелей баынышты (жазыты зендер шін – ар еруі, биік тау зендері шін – арлар мен мздытарды еруі,муссонды жне тропикалы айматар шін – жазы за жабырлар. Бір климатты белдеуде жататын зендер шін су тасуы кезеі траты маусым сайын айталанып, тек затыы мен кші згеріп отырады.
Тасын сужыл сайын айталанбайды жне тез рі ыса мерзімде су дегейіні ктерілуімен сипатталады. Тасындар за нсер жне ыса жылмыта ар еру серінен алыптасады. Кей жадайларда (сіресе кішігірім алаптар шін) тасынны биіктігі су тасуыны биіктігінен асып тсуі ммкін.
Суды сабасына тсу кезеі– су режіміні сулылыыны аздыымен рі су дегейіні жер беті аындысыны кшті лсіреуіне немесе доарылуына байланысты тменгі алыпта за уаыт саталуымен сипатталады. Бл маусымда зен негізінен жер асты суларымен оректенеді. зендерді кпшілігінде жазы жне ысы суды сабасына тсу кезедері болады. Жазы суды сабасына тсу кезеіне су тасуы кезеіні соынан кзгі тасындара дейінгі уаыт, яни мз атана дейінгі мерзім алынады. Жазы суды сабасына тсу кезеі орныты, заа созылан, зік созы немесе трасыз болуы ммкін.