Зенді оректену кзіне байланысты жіктеу.

оректену кзі жне онымен байланысты аындарды жыл бойында згеруі зенні су режимін сипаттайтын жне оны алапты геогрфиялы сипаттарымен байланысын крсететін негізгі белгілері болып табылады. Сондытан гидрология ылымында осы белгілерге негізделген жіктеу кеінен олданылады.

оректену кздеріне негізделген зендерді бірінші жіктелуін 1884 жылы А. И. Войков сынды. Онда зендерді оректену кздері мен аындарды жыл ішіндегі згеруін атмосфералы жауын шашымны сипатына, ар еруіне жне булануа байланысты талдауа негізделген. Оан ар суымен оректенетін жазыты жне тау зендері, жылды жылы кезінде жабыр суымен оректенетін шл айматарыны ра алатын жне полярлы айматы уаытша зендеріне блінген 9 типін сынады. А. И. Войков сынан, соы кезде кптеген шет ел алымдарыны ебектерінде дамытылды.

Бірінші топасу тасу кезеі кктемгі арды еруінен, жылда бір мезгілде айталанып отыратын зендер жатады. Кктемгі су тасу кезеіні сипатына жне жылды баса мезгілдегісу шыыныны режиміне арай бл топтаы зендер бес типке: азастанды, шыысевропалы, батыссібірлік, шыыссібірлік жне алтайлы болып блшектенеді.

Екінші топасу тасу кезеі жылды жылы мезгіліне тап келетін рі жауын-шашынмен немесе биік таулардаы арларды еруімен айындалатын зендер жатызылады. Бл топ екі типке блінеді: иыршыысты жне тянь-шаньды.

шінші топажылды кез келеген мерзімінде, ыса рі жиі болып тратын тасынды режимдегі зендер жатады. Бл зендерде тасынаралы уаытта аынды тмен дегейде болады. Бл топтаы зендер ш типке блшектенеді: аратеіз маы, ырым жне солтстік кавказ. Б. Д. Зайков жіктеуіні кемшілігі - зендерді типке блу нобай бойынша, рі аындыларыны генезисі ртрлі зендерді кштеп біріктіру дер едік.

Арнадаы процестер.

зен арнасымен жайылмасындаы аын су серінен тіп жататын морфологиялы згерістер арнадаы процесстерді сипаттайды. Кез келген табии былыстара тн арнадаы процесстер де зенні су алабыны табии жадайлармен крделі араатынасты болады. Су алабыны климатты жадайымен жер ыртысыны рамы сйы аынды мен атты аындыны клемін анытайды. Екінші жаынан арнадаы жуып-шаю процессі арнаны жалпы аысты жылдамдыына тікелей сер ететін алапты еістігіне жне арнамен аарды топыра рамына тікелей туелді.

Арнадаы жне жайылымдаы жуып-шаюларды (деформация) тасындылар тасымалынан блектеуге болмайды. Себебі тасымалдай процессі тасындыларды зенні рбір лескі ісінде тарату барысында жзеге асатыны ал тасындыларды тасымалдау зендегі морфологиялы згерістер – оны сырты нысаны деп тсінуіміз шарт.

Егер зен лескісінде тасындыларды тасымалдауды алыптасан режимі болса, онда арнаны жуып-шаю процессі арнаны тім имасыны ауданын лкейтіп сонымен бірге аыс жылдамдыыны лсіреуіне келіп соады. Яни аысты тасымалдау ммкіндігі лсірейді. Аырында зенні бл лескісінде арнаны жуып-шаю процессіні млдем тотауына келіп соады.

Орографиялы иреледер - зенге жергілікті кедергілер (гранит тау жынстар) кездескен жерлерде болады. Арна аарды брылыстарын айталап отырады.

Эррозиялы ирекке зенні зіні аллювиялды шгінділерінде алыптасан иректіктер жатады, олар тасындыларды аысты кшімен тез згеріске шырап отырады. Мндай ирелендерге мияндырлар жатады.

Шашыранды арналара блінген зен лескілері су арнасыны жеіл жуып-жайылатын топырапен адаса ауыны нтижесінде пайда болады. Кптеген салалармен аралдар су тасу кезеінде згеріске шырайды, яни жаа салаларды алыптасып, ескілеріні жойылуыны бітіп отырады. Жайылмада кптеген зектер мен клшіктер алады.

Табии аын суларында тетін арнадаы процесстер трлі сипатталады. Н.Е.Кондратьев пен И.В.Попов арнадаы процесстерді типтендіруге ол жеткізді. Оны негізіне арнаны тасымалдау ммкіндігімен тыыз байланысты арнаны иректілігі алынды.

Таспа тізбекті тип –арнадаы процесстер зен арнасындаы м, са малта тастарды жиналуымен байланысты алынан. Тізбектер арнаны бкіл енін алып жатады жне су режиміні барлы кезендерінде млшері мен жылжу жылдамдыы болмаса толынны сатап алады. Арнаны кеістікте деформацияа шырауы бл типте детте кездеспейді. Таспа тізбектерді жылжу жылдамдыы кейде жылына 200 ... 300 метрге жетеді.

Бірбйірлік тип –кбірек таралан арналы процесс. Бл типте де зен арнасы жайылымсыз болып келеді жне арнада иректік задылыы болмайды. Бірбйірлік типте тізбектерді жоталары арнаны кесіп тіп, арнаны зынына бойы есімен брыш ра иылса да, ол брыштард белгілері тізбектен тізбекке бір задылыпен ауысып отырады. Барлы тізбектер жйесі аыс баытында сыри жылжып отырады. Ала мтыла орналасан тізбекті биік бліктері о жне сол жаалауда задылы кезекпен орналасады.

Шектелеген меандрлсіз крінісі бар олтытарды слбасын згертпей сыри жылжуын айтамыз. Бл процесс зен арналарыны кеістікте озалыса тсуі арнаа беткейлерімен шектелген жадайда кездеседі. Мысалы, Солтстік Двина зенні тменгі аысында, Ока зенні орта аысында, Енисей зенінде.

Еркін меандр –еістікті шегіні кемділігінен жне шектуші жадайларды болмауы зен арнасыны иректігі лайады да меандр шегінде жетеді. Еркін меандр шін зенде ке жайылма болуы шарт. Мндай процесстер кптеген зендер шін атардаы жадай, (Десна, Ертіс, Тобыл жне т.б.).

Бітпеген меандр - зендегі суды дегейіні аса лкен былмалылыы жадайында жне салыстырмалы трде аланда тасындыларды шыыны аз жадайда жайылмада лсіз жа шгінді пайда болады, жайылманы дегейі біртіндеп лсіз седі жне тасын сумен кшті жабылып отырады. Суа толан жайылмада айтарлытай кшті жергілікті аыстар пайда болады жне туралаушы салалар алыптасады. Алашыда бл арналар тек су тасынында ана жмыс істесе, біра біртіндеп се келі тменгі дегейдегі аындыны зіне тартып алады. Жаадан пайда болан арна шабан, бірата траты дамуда болады, себебі лкен еістікке ие. Уаыт ткен сайын жаа арна зенні лкен аындысыны блігін тартып алады да, ескі арнаа біртіндеп шеді. Басты арнаа айналан жаа арнада меандр процессі басталады, жаа жайылмы массивтары пайда болады. Жаа салалар зектер алыптасады, брі айта басталады. Бітпеген меандр екі саланы пайда болуымен сипатталады, жаасы дамыса, ескісі лексеге айналады. Арналарды толы алмасуы ондаан жылдара созылады.

Кпарналы жайылма.Егер жаа пайда болан арна негізгі арнаа жойылмай трып дамып лгерсе жне тураланан арнаны алыптастырып лгерсе – бітпеген меандр жоарыда крсетілегн сипатынан крделірек формаа тер еді. Бл жадайда ке рі кп арналы кптеген салалармен шиырланан жайылма пайда болады. Кп арналарды ішінен негізгі арнаны табу те иын. Кп арналы жайылмалар ірі зендерді тменгі аыстарында атырауларды кездестіреді.

дебиет: 1,4

 

Дріс №5. Клдер. Жалпы тсініктер, кл азаншыр-ларыны пайда болуы, типтері. Клдерді су тедестігі. Бгендер.

 

Кл- су алмасуда баяу жретін рлытаы су, немесе рлытаы тйы су оймасы. Оны дние жзілік мхит пен байланысы жо. Жер шарындаы клдерді жалпы ауданы 2,7 млн км шаршы шаырымды алып жатыр. Бл рлыты 1,8 пайызы болып табылады.

Клдер аынды жне тйы клдер болып блінеді.

Клдерді жер бетінде жне де рлыта таралуы біркелкі болып келеді. Жалпы рлытаы клдерді территорияда орналасуы мысалы трде, солтстіктегі Европа, Канада, солтстіктегі АШ-а ылалды айматара мінезделеді.

Е негізгі лкен клемді алып жатан клдерді территориясы 100 км шаршы шаырыма тама, кп орналасан жері ол Африка материгінде жне Азия, солтстік Америка.

Жер шарындаы клдерді территориясы жаынан е лкені болып тзды Каспий теізін айтуа болады. Соны мен атар Байкал клі жниежзіні е тере клдерді бірі болып саналады.

Клді типі жне пайда болу кезеі. Клдерді лшеміне аратай, тратылыына аратай, су балансыны структурасына, термикалы режиміне аратай, суды минералдануына жне т.б. жадайларда типтеуге болады.

Клді лшеміне аратай те лкен ауматы алып жатан территориясы яни, 1000 км шаршы шаырым, лкен территориядаы клемі 101 ден 1000 км шаршы шаырым, орташа территориядаы 10- 100 км шаршы шаырым, жне де кіші территориядаы ауымды клемін амтуын 10 км шаршы шаырым.

Тратылыына арай 2 трге блуге болады. Яни, траты жне уаытша. азаншыра айналуы тек тектоникалы, вулканды, меторитты, мздыты, карсты, термокарсты, суффозиялы, зен- мхитты жне органикалы болып блінеді. Бл атаулара ысаша тоталып тсек, яни,

Тектоникалы клдер- жер ыртысыны опырынды ойыстарында зілзала жне баса да тектоникалы былыстар кезінде пайда болады. детте, бл клдер тере, созылыы жне ауданы лкен болып келеді. Бл топа Каспий, Арал, Ладога, Онеж, Байкал, Ысты кл, Севан, Виктория, Эри жне т.б. да клдер жатады.

Вуланды клдер- шкен вулкандарды ешігіне су толуы арылы алыптасан, сондытан да слбасы дгелек, воронка трізді болып келеді. Камчаткада, Курил аралдарында жне Армян тауларында кездеседі.

Метеоритті жадайда кбінесе метеоритті тсуінен деп атаймыз. Мселен, Эстониядаы каали клін айтуа болады.

Мздыты жадайда бірнеше трге блінеді. Яни, бл бліну сонау кне жадайларда алыптасан.

Карсты клдер- к тас тау жыныстары таралан ауматарда алыптасады, себебі к тастар суда тез ериді. Бл клдерді азаншырлары кішігірім, слбасы дгелек, кейде тере болып келеді. Кптеген карсты клдер Солтстік Даугава алабында, Еділ- Онега су айрыында, Башрт республикаларында территорияларында кп кездеседі.

Мгі то таралан аудандарында термокарсты клдер кездеседі. Олар мгі то абатыны немесе кмілген мзды еруінен пайда болан щыр, ойыстарда алыптасады. Мндай клдер Якут- Саха елінде кп.

Карсты жадайда бл айматарда долимитты жне гипсты, химиялы ыдырау процестері жреді. Жне де жру кезінде 2 жолмен жреді, яни. Жер сті суымен немесе жер асты суымен. Бндай клдер кбінесе Уралда жне Кавказда кп кездеседі.

Термокарсты жадайда кбінесе кп жылдар бойы аптаан грунтты айматы жерлерде тараан. Ол айматара кішігірім Тундра мен Тайгадаы клдерді айтуа болады.

Органикалы клдер- азаншырлар батпаты болоталарда кездесіп алыптасан. Клдерді пайда болуы азан шыра келіп йылан суды млшері жер сті жне жер асты жолымен одан шыатын су шыынынан сіу жне булану кп болан жадайда жзеге асады.

Кл азаншырларыны алыптасу сипатына арай бгелген немесе тоандалан, азаншырлы жне аралас сипатты клдер болып блінеді.

Бгенді клдер- зен аарларын тау кшкіндері, сырымалары, мздытар, шгінділер басып алан жадайда пайда болады. Мысалы, Памирдегі Ескендір клі мен Сарез клдері, Кавказдаы Рица клі. Бл клдер зен аарларыны слбасын толы айталаумен сипатталады. Бл топа табии бгелген клдерден зге жасанды клдер- Рыбинск, Цимлян, Бтырма бгендері жатады.

азаншырлы клдерді- пайда болуыны себептері кп. Бл топа мореналы, тектоникалы, вуланды, дифляциялы немесе эолды жне карсты клдер жатады.

Мореналы клдер- мздытарды эрозиялы жмысыны серінен, сіресе трттік дуірде пайда болан. Мздытарды шегінісі еруі кезінде кп млшерде тау жыныстарын саз балшы, малта тас, м жне ойтастар тасымалдаан жне морена трінде шгінділер алдырып отыран. Мореналы клдер мзды шгінділерді біркелкі болмауы себепті пайда болан ойыстарда алыптасан. Олар р трлі слбада кездеседі мысалы, дгелек, созылыы, сопа трізді. азаншырлы клдер сіресе ежелгі мзды дуір дамыан жерлерде кп тараан.

Аралас текті клдер- жер бетінде кптегенфакторларды серінен пайда болып отырады. Мысалы, кптеген тектоникалы азаншырлар кезінде мздытарды серінен айтарлытай згеріске шыраан. Ладога, Онега, жне Теле клдеріні тегі аралас.

Клдерді дамуы келесі кезедерден трады,

1. жасты кезеі- азашырды алашы бедері згеріссіз саталады.

2. есею кезеі- клді айналасында жаалы айра пайда болады, ал зен йандарында атыраулар алыптасады, біра азаншырларды табаныны кейбір кедір- бдырлытары саталады, су сімдіктері дамиды.

3. ескіру кезеі- кл атырау беткейлерімен жне жаалы айран шгінділерімен оршалып жатады, клді барлы блігінде аллювиалды шгінділер таралады, тередігі азаяды.

4. жойылу кезеі- бл кезеде клді саяздыы соншалыты, оны орталы табаны жаалы айрамен дгейлес жатады жне оан тікелей теді. Су сімдіктері су асты жадайынан су бетілік батпаты жадайа кшеді, яни кл батпаа айналады.

Су тедестігі мен дегейлік режимі.Клдер баса мхиттар да, зендер мен теіздер сияылды су массасыны тедестігі лкен клемде болады. Сол аыстар бойында су аыныны клемінде за уаыт алыптасан физикалы, химиялы жне биологиялы рамына тн.

Су оймаларындаы негізгі су массасыны крсеткіші яни, бір су массасын екіншісінен айырмашылыын табу шін оан атысты оны тыыздыын, температурасын, электр ткіздігішін, млдірлігі, суды тазалыыш асиетіні млдірлігін жне т.б. физикалы крсеткішін, суды минирализациялануын, рамында баса блек иондарыны болуы, суда газ рамыны болуы жне т.б. химиялы крсеткіші мен биологиялы рамына фиотоны болуы.

Бл аталандарды барлыында су оймаларындаы рамыны су массасы мен мінездемелеріні блінуі- кл жне су оймалары шін оны температурасы, млдірлігі мен электр ткізгіштігі, индикатордаы суды минираодануы, соны мен атар рамында кислородты блінуі мен бар болуы.

Су оймасыны су массалы тедестігіні негізі- оны гинетикалы рамыны бірегейленуі. Генезисі бойынша су массасыны тедестігі 2 типке блінеді, янибірінші жне негізгілері.

Су оймалар гидрологиясы. Су ойма – бл суды жинатауа оны олдануа жне аыннын реттеуге арнылан олдан жасалан су айдыны.

Су оймаларды ежелден адамдара жне ауыл шаруашылыына арнап жасала бастаан. Жер бетіндегі алашы суойма Садд эль – Кафарада ежелгі Египеттте б.э.д. 2950 – 2750 жыл брын салынды. XX асырда бгендер барлы жерлерде салына бастады. азіргі уаыта оларды саны 30 мынан аса: жылына 300 – 500 жаа суойма іске осылады. Барлы су оймаларды ауданы шамамен 400 мы км², ал жаласан клдермен – 600 мы км². Ал оларды жалпы клемі 6 мы км³. лемні кптеген зендері Волга, Днепр, Ангара, Миссури, Колорадо, Парана су ойманы каскадына айналан.

Бгендерді олдану баыты жне оларды жер шарында орналасуы.Шамамен лемдегі барлы бгендерді 95% клемі 0,1 км² аса ірі суоймаларында таралан. азіргі уаыта осындай суоймалар шамамен 2500. Кбісі Солтстік Америкада (шамамен 900, немесе 36%), Азияда (26%), Европада (21%). ТМД – да 240 немесе 10%. Аса ірі су оймалар 1 таблицада крсетілген.

Су ойма рылысы – техногендік серден су ресурстарын кеістікте сіресе уаыта біркелкі табии таралмауыны мысалы болады.

Су оймалар адамны р трлі леуметтік – экономикалы мселелерін шешеді. Ауыз сумен амтамасыз етеді немесе су зардабынан сатайды. Су ойма суын суаруа, орналасу оныстарына, нерксіпке, зен арнасыны санитарлы шаюына, суды таяз мезгілінде кеме атынасына олданады. Бген кмегімен гидро энергетикаа су аынын реттейді. Сонымен бірге су айдыны балы шаруашылыына, су транспортына, рекряциялы масата, су транспортына олданылады.

Су ойманы гидрологиялы режимін адам реттейді. Сонымен оса бгендер су айналымына атысады, табии фактор серінде болады да задылыа баынады.

Бген типтеріБгендер – олат сипатына, оны сумен толу дісіне, географиялы орнына, зен бассейініні орнына, аынды реттеу сипатына арай блінеді.

дебиет: 2,3,4

 

Дріс №6. Батпатарды пайда болуы жне типтері. Батпаты рауы.

 

Батпатар гидрологиясы.Географиялы дебиеттерде батпа термині ке немесе тар маынада айтылады. Ке маынада батпаты шамадан тыс ылалданан жерге органикалы текті заттарды жиналуынан пайда болан. Тар маынада батпа бл шымтезекті шамадан тыс ылалданудан 30 см кем емес алыдыта шым тезекпен жабылан арнайы сімдікті жер. Бны шым тезек десе. 30 см аз алыдыы бар шым тезекті жерлер батпа деп аталады.

Біра ке маынада батпа терминіне тек шым тезекті батпатар ана емес, оан батпатанан ормандар, жайылымдар, тундра учаскелері жне т.б. батпаталан жерлер жатады. Ке маынада олдануа екі себеп: суы жатарда шымдану баяу жрсе, сімдік жамылысы жта болады да, ал ысты климатта оны интенсивтілігі байалады. Екіншіден ке ауымды амтыан тропиктік аудандардаы жне теіз маындаы батпатарда (шымдануы шамалы) батпатара жатады. Бларды барлыын шамадан тыс батпатану біріктіреді.

Батпаты пайда болуы жне оны жер шарында таралуы.Батпа рлыты батпатануынан (батпатануды басты трі) жне су айдындарыны су (батпатануынан) табиат зоналарына тн. Ол ыайлы геморфологиялы шартта жерді шамадан тыс ылалданып, суды аынсыз труынан органикалы заттар жинаталып батпатарды пайда болуына жадай жасайды.

рлытаы батпатануды екі трін айтуа болады: территорияны су басуы жне оны суды астында алуы. Территорияны су басу екі себептен болады: біріншіден жауын – шашыны буланудан шамадан тыс боланда, осылай тропикалы ормандар жне тундра батпатанады. Кейде аса батпатанудан емес екі су айры арасындаы жазыта немесе теіз, кл, зен жаасы рельефіні тмен, тегіс болуынан пайда болады. Территорияны су басуы, грунт суыны ктерілуінен, олдан жасалан су ойма, шамадан тыс суарудан пайда болады.

Су айдындарыны суі немесе бгендерді батпатануы негізінен оыржай жне жылы климатта пайда болады. Ол негізінен жаалаудан басталады. Су айдыны тбіне сары лай блшектері жиналып, су организмдері шгіп (планктон, бентос) жайлап, органикалы лайа - сапропельге айналады. Су айдыны таяздалып, жоары сімдіктер пайда болып, су ішілік, кейін жапыраы су бетіне жайылып жататын мыра гл, одан со амыс, рогоз, ши сіп, шым тезек тзілуіне келеді. Судан кіші – гірім су блшектері алады. Жайлап су ойма батпаа айналады.

Жер бетінде батпатар барлы жерде, р трлі климат зоналарында таралан. Жер шарындаы шымды батпатарды жалпы ауданы 2,7 млн км² немесе рлыты 2%. Оларда суды 11,5 мы км³ немесе гидросферадаы тщы суды 0,03% жинаталан. Барлы типті батпатарды клемі Е. Я. Каца бойынша 3,5 млн км². Отстік Америка мен Евразия аса ірі батпатанан.

Батпа типтері.Е.Я.Кацуге сйене отырып барлы батпатарды лкен екі ірі топа блеміз: батпатанан жерлер (жасы крінетін батпатар, абаты крінбейді) жне шымды батпатар.

Батпаталан жерлерге кптеген батпа трлерін жатызамыз: арктикалы тундыраны шпті батпатары, трасникті дала батпатары, шл мен шлейтті тзды батпатары (соланчак), батпаталан тропиктік ормандар, тщы сулы маусымды ылалданатын шпті батпатар, теіз маы батпатары, тзды мангірлі батпатар.

Геморфологиялы, гидрологиялы, геоботаникалы белгілері бойынша шымды батпатар тундырада, орманды жне орманды дала зонасында жасы зерттелген. з кезегінде шке блінеді: тменгі, аралы, жоары.

Тменгі батпатарды негізі беті майысан не тегіс болып келеді. Тмен желерде зен жалауларында жне клдерде. Кейінгі кездерде мндай батпатар су ойма басан жерлерде пайда болуда.

Су ойпатты батпатарды басты гидрологиялы ерекшелігі. Су айдыныны немесе су аыныны жаын болуы. Грунт суыны жаын жатуы минералды, биогенді заттарды тасуда беттік жне грунтты су аыны оректенуі басым болады.

Ойпатты батпатарды сипаты белгісі минералды заттарды мол ажет ететін евтрофты сімдіктер болып табылады.

Жоарылы батпатар алы шым абатымен жне ісінген бетімен ерекшеленеді. Ерекшелігі жоарылы батпатар гидрологиялы режимінде атмосфералы жауын – шашынмен оректену жне минералды биогендік заттарды аздыымен ерекшеленеді. Бндай батпатара минералды затты аз ажет ететін олиготрофты сімдіктер тн. Блар араай, вереск, пушица, сфагналы мктер. Жоарылы батпатар суайрытарда жне т.б. жерлерде, тмендік батпатарда эволюция нтижесінде пайда болады.

Жоарылы батпатар екі подтипке: орманды, сфагналы мкті жне араайлы ааштармен апталан орман жне атарлы мочежиналы, зын атарлы шым тбелер, сфагналы мкпен жне шптесінді сімдікпен апталан.

Аралы орманды аралы батпатар – беті тегіс кейде ісінген болып (оыржай минералды оректік) мезотрофты сімдікті батпатар. Кбінесе айы (кейде араай), осоки, сфагналы мк седі.

р бір ш типті шымды батпатара зіне тн сімдік трлері (биоценоз), зіндік геморфологиялы ерекшелігі зіндік батпатарды микроландшафтысын райды.

рылымы, Морфологиясы жне шымды батпатарды гидрологиясы.Жоарылы шымды алыптасан батпатар кп абаты рылымды болады. Біртіндеп шыма жиналу жне жоарылы батпатарды дамуы. р бір абат арнайы шымды рамды болады. Себебі батпаты р бір даму фазасында р трлі сімдік рамдылыын крсетеді.

Батпатаы барлы шым массасын – шымды абат деп атайды. Шымды абатты жату тередігіне арай: инерті жне серлі абат грунт суы дегейімен шамалас. (сур)

Инертті абат минералды тпте жатандытан шым абатыны негізі осында. Инерті абат суды аз ауыстыратын жне траты суымен ерекшеленеді. Сонымен бірге суды аз ткізеін абат. Оттегілерді саылауларда болмауы аэробты бактериялармен микроорганизмдерді жотыы тн. Инерті абатты алыдыы нлден батпа шекарасынан шымды ауданы максималды тередігіне дейін жетеді (кейде 18 – 20 см дейін).

серлі абат инерті абатты бетінде болып ылал айналымына, кршілес батпапен, атмосферамен серде болады. Ауаны болуы шымды порлара оттегі жеткізіп анаэробты азаларды дамуына жадай жасап шым тзуге жрдемдеседі. серлі абатты тменгі блігі батпаты грунт суыны кпжылды орташа минералды дегейімен шамамен бірдей болады.

серлі абатты алыдыы – 40 – тан (батпаты мкті-шпті блігі) 80 – 95см- ге дейін (орманны тмендік батпатары). Инерті абаттаы шымды абат су рамы грунт суыны дегейінен тмен. Негізіне аса кп- 91 ден 97% дейін.

Батпаты беті айтыландай майысан, тегіс жне дес болады. Батпа рельефіні сипатты элементтеріне: тура- атарлы, тмпешіктер, дестер; кері- ойдымдар, екі д арасындаы ойпадар жатады.

Шымды батпатарды дамуы. Шымды батпатарды дамуы – шымны жиналу мен (су сімдіктерді ліп шіруі нтижесінде) шымды абаттаы су режиміні згеруі зады зара байланысты процесс. Су режимі батпаты алашы алыптасуыны шартын ана жасамай (рлыты батпатануынан лде су ойманы суі) жне оны одан кейінгі даму фазасына сер етеді. Шымны жиналуы су режиміні згеруіне келеді, ал ол з кезегінде сімдік трлеріні мір сру шартын згертеді. Бл з ара серлес процестер шымды батпа дамуын туызады. Шым жайлап жиналып, шым абаты алыдап беттік батпатануды кшейтеді. Батпаты кеейіп, ауданыны лкеюі автотрофты сімдік жамылысынан мезотрофты сімдіктер жамылысына, содан кейін олиготрофты сімдіктерге ауысады. Шымды батпатарды пайда болуы, батпатану ошаынан басталады. Ол су ойма, тере емес депрессия, жай аынды арналар, су ойма жанындаы су басан ойпадар, темір жол жне шоссе бойындаы ойпадар т. б. болып табылады.

Грунт жне беттік су аыныны баыты депресия центіріне баытталан, бл трма су алыптастырып евтровты сімдікті ойпады батпатар тзеді.

тпелі екінші фазадан тіп батпа зіні жоары даму фазасына теді. Батпа тзу кезіндегі шым абаты грунт суы дегейіне елеулі сер етеді. Бл ылалданан топыра ауданын жне батпа тзілу зонасыны кееюіне келеді.

Батпата шымны жиналуы біркелкі емес. Тмендік даму фазасындаы батпатан сімдік алдытары е аз жиналып е кп шым жинайтын блігі тменгі блігі немесе ойпаны центірі.

Бл батпаты тегістеліп тпелі фазаны дамуына бастама болады. Бл фазада аудан бойынша шымны жиналуы біркелкі жне оны центіріндегі беткі ауданы зіне - зі параллель ктеріледі. Соны нтижесінде батпа шеттерінде ойпадалып центірі ктеріледі. Батпаты грунт суымен оректенуі азайып немесе тіптен жойылады. сімдіктерді кбіне атмосфералы жауын – шашынмен оректенуі, батпаты ортасында мезотрофты сімдікті орнына олиготрофты сімдік тріне ауысады. Органикалы алдытарды шгуі азайып, шым тзілу процесі седі.

дебиет: 4,5

 

Дріс № 7. Мздытар, ар сызыы туралы тсінік. Мзды-тарды пайда болу жадайлары.

 

Мздытар жне кп жылды то мздытарды пайда болуы, трлері, гидрологиялы ерекшелігі, ар сызыы.

Мзды - атмосфералы жауын шашыннан пайда болан мз жиынтыы, тау беткейінен немесе тау анарынан былай сырыйтын мз массалары. Таудан жиналатын ардан тзіледі де біртіндеп тыыздалып фирнге айналады, сйтіп кгілдір тсті ттас млдір мз тзеді. Мздыты жылжу жылдамдыы трліше жылына 10-100мм мзды сырыан кезде тауды бзып, зімен бірге лкен жартастарды ала кетеді. Е лкен мзды Памирде, Тань-Шань да бар.

Мзды бл фирна жне мз массасы. Кп жылды жиналулар жолымен жне атты атмосфералы жауын-шашын з баытымен озалулар. Мздытар жер шарында басты екі топа блінеді. ар жамылысы жне таулы мздытар. Мздытар жамылысына рлытар немесе лкен аралдар Антрактикалы мзды жатызуа болады жне де Гренландиялы арктикалы аралдар, Жаа жер т.б. жатызуа болады. Мздытар жамылысы таулы мздытара араанда лде айда кішірек келеді. Мздытар жамылысы зі ішінара блінеді мздытар куполасы, мздытар щиті.

айра мздары - материкті айрады алып жатан мз жамылысы болып табылады. айра мзды Антрактида жаалауында басым. Онан блінген кесектері мз тау (айсберг) деп аталады.

Е тменгі блігі полярлы аудандарда Антрактикада теіз дегейінен субтропикалы 6550м. Біршама жоары температурасы бар айматарда атмосфералы жауын-шашынны жетіспеушілігімен ауаны ра болуымен сипаталады. Отстік жарты шарда климатты бір шама тенсіздік жауын-шашын мол климатты арды сызыы солтстік жарты шардан араанда тмен орналасан (сурет. 1).

Жалпы таулы мздытар ауымды жне биік таулы масивтерінен таралан мысалы Гималайда, Памир, Тянь- Шаньда, Кавказда, Альпіде, жне т.б. Е лкен таулы мзды- Аляскадаы Беринг мздыы, зындыы 170 км.

 

Сурет 1. ар сызыы мен мздану облыстары крсетілген.

 

ар сызыыны орташа орналасу жадайы климатты ар сызыы деп аталады. Жылды орташа ар тсуіні кп болуы, оны еруінен булануы кп ыста тскен арды барлыы жазда толыымен еріп кетеді. Жоары климатты ар сызыы алыпты ар балансы баыланады. Тменгі алыпсыз ар балансы дл сол сызыы клдік ар балансы деп аталады.Мздытар жылды жылы жартысында тскен жылуды арды ерітуге шамасы келмейтін айматарда алыптасады. Климатты жадайлады р трлігіне байланысты ар шегіні биіктігі ке клемде згеріп отырады.лиматты ар сызыы климатты шарттармен аныталады.

ар кшкінін немесе ар сызыын ар массасы деп аталады жне тауды стігі абатында арды жиналулары. ар кшкіні таулы жне полярлы аудандарда 15 жоар, ал жылдамдыы 0,5м жне оданда кп болады. ар кшкіні ртрл жадайда болады яни атты желдерде жне арды бірінш жне екінші кндері тсунде ескі ар жамылысы мен жана ар жойылады. Осылай ра ар кшкіні пайда болады. ар кшкіні те аупті тіпті адам ліміне дейін алып келеді.

Мздытарды негізгі пайда болуы жадайы арды балансы тсуіне байланысты жне де атты атмосфералы жауын-шашынны абатасуына байланысты болады.

Жоары климатты ар сызыы барлы Антрактиданы амтиды. Анд жне Кордильер тауларыны шындарын кейбір жерлерін амтиды. Мзды жйесі орналасан олар сондай-а Франс-Иосиф жерінде де 50-100м биіктікте сонымен атар Шпицберген аралында 450м, Кавказ тауында 2400-3800м биіктікте жне Гималай тауында 4900-6000м биіктікті амтиды.

Мздытарды климатты жадайлары жер бедеріне байланысты бір-бірінен ерекшелене тседі. Мысалы: аар мздытары, крделі мздытар т.б.

Аар мздытар асиеттеріне арай баса мздытар трлеріне араанда лде айда жасы зерттелген.

Аарлы мзды жоары блігі атты жауын-шашын жиналатын алып ызметін атаратын, ал атты жауын-шашын жиналатын айматан тмен орналасан блігі мз аатын канал немесе мздыты тау аарды кп блігін алып жатыр. Мз аысынан тратын мздыты арапайым мзды деп, ал бірнеше салалардан тратын болса оны крделі мзды деп атаймыз.

Мздыты температурасы еру нктесіне нерлым жаын болса сорлым сер ету ысымы жоары болады сонымен атар мз майса болып келеді. Сырты кштерді сер етуіне арай мзды формасын бзбай ттастыын сатап алу аблетін апа деп атаймыз.

Мздытарды гидрологиялы ерекшелігі. Еріген су мзды тауларда зендерді оректенуді бір кзі болып табылады. Мздытарды оректенуі жалпы аынды зендерді кбі мздытардан бастау алады.

зендер оректенуіне мздытар атысады. зенні арнасынан шыуы арды еруіне сонымен атар мздытарды атысуымен тау шындарыны мздарды сынып тсуіне байланысты. Су дегейіні ктерілуі баяу жреді, оны негізгі себебі су бассейінні жай еруімен жне де алып жатан ауматы кіші болуымен байланысты. Мздытармен оректену біртіндеп лая тсуде. ар сызыыны екі трі болады бірі маусымды ар сызыы екіншісі орографиялы ар сызыы.

рбір мздыты екі облыса блуге болады. стінгісі яни ар жиналады. Фирна немесе мз деп атаймыз. Ал тменгісі мз бірінші облыста жылжиды жне ериді. Бл облыстарды облысты сйкесінше оректенуі жне облысты абляциясы деп атайды.

Мздытар ш ртрлі принцпта баыланады. Суды атуы фирна алындыындай мздытарды сол бліктеріні атуы жолымен сипатталады.

Мздытарды озалысы жне режимі. Мздыты ауытуы оларды келуі мен кетуі абляция мздыыны оректену шартымен байланысты. Мздыты келуі детте суы жне ылалды кезенде баыланады. Ал кетуі жылы жне ра кезенде баыланады. Мздытарды ауытуы азіргі геологиялы кеземен белгіленеді. Мздытарды келуі мен кетуі оректену мен еру мздыы згертілген. Кшті мздытар таяу мздытара араанда жылдам озалады. Жылдам озалатын мздытар жай озалатын мздытара араанда жылдамыра озалады.

Жазда кндіз келетін мздытар фазасы, тнде ыста кететін мздытар фазасына араанда жылдам озалады.

Мздытарды озалу жылдамдыын ш лкен топа бліп арастырамыз. Бірінші топтаы бір жыл клемінде озалу жылдамдыы аз згереді. (жылына 100-150м) Блар кбінесе таулы мздытар. Екінші топтаы мздытар ылыйда лкен жылдамдыта озалады. Блар кейбір мздытар Антрактида жне Гренландияны жатызуа болады. Ал шінші топтаы мзды озалу жылдамдыы ескерілмейді біра кейбір кезенде зіні жылдамдыын крт згертеді.

Мздытарды озалысы крделі жне толыымен аныталмаан. Мзды пен аар беткейлеріні зара йкелісуі нтижесінде мздарды озалыс жылдамдытары мздытарды ортасынан шеттеріне арай біртіндеп кемиді. озалыс жылдамдыы мздытарды беткі абатынан табанына арай кеми тседі. Яни аарларды таралуы мздытарды озалыс жылдамдыын кшейте тсуде, аарды кееюі керсінше жылдамдыты тотатады. Мздытарды озалыс жылдамдытары рдайым былып отырады.

Мздытар 15,5 млн. км² немесе 10% барлы аарды алып жатыр. Жердегі барлы мздарды ауымы кейнгі зерттеулерде 24млн. км³-ке жетеді. Егерде бл мз ерсе да тенізді денгейі 60м-ге ктерілетн еді. 1 кестеде мздануды жер шарында таралуы крсетілген.