Дріс №8. Дние жзілік мхит. Дние жзілік мхит бліктері.
Дние жзілік мхит.Дние жзілік мхитты клемі – 1370000000 км3. Орташа тередігі 4000м боланда мхит жер бетіні ¾ блігін алады. Жерді млшерімен салыстыранда бл абат мардымсыз аз, біра географиялы абыта болып жатан процестерден мны ролі орасан зор. Бірттас Дние жзілік мхит бліктерге – мхиттара блінеді.Мхиттарда теіздер мен шыанатар блінеді.
Теіз – дегеніміз кршілес бліктерден физикалы жнене химиялы асиеттеріні ерекшеліктерімен (температурасы, тздылыы жнене т.б.), аыстары жне толысуларыны сипатымен ерекшеленетін мхитты азды-кпті ошауланан блігі.
Шыанатар –жааларында конфигурациясыны арасында блініп жатан, біра кршілес су кеістігінен біршама аз ерекшеленетін Мхитты (теізді) блігі. Кейде мхитты бліктерін теіздер немесе шыанатар деп атайды. Парсы, Мексика, Гудзон, Калифорния шыанатарын теіздер деп атаан дрысыра, ал Босфорт, теізі атына сай емес.
Баздар –материктерді немесе аралдарды бліп тратын, Мхитты біршама тар блігі (мхиттарды,теіздерді осып трады). Е енді (900км) жне тере (5248м) – Дрейк базы, е зыны (1670 км) – Мозамбик базы. Баздарды гидрологиялы режимі олар осып жатан Мхит бліктеріні (теіз) ерекшелектеріне байланысты.
Тздылыы. Салмаы жаынан аланда Мхит суы 96,5% таза судан жне 3,5% оны ішінде еріген тздан,газдан жне ерімейтін жзгін блшектерден трады.Трлі заттарды біршама шаын млшеріні болуы баса табии сулардан оан елеулі айырым береді.Бл жер бетіндегі белгілі барлы химиялы элементтер бар,оректік ерітінді .Мхит суында сіресе хлор, натрий, магний, ккірт кп болады. Мнда бром, кміртегі, стронций, бор едуір аз болады. Барлы алан элементтерге 1% аз келеді, яни оларды рамы мардымсыз аз. Бларды арасында организмге мейлінше ажет биогендік элементтер де (фосфор, азот т.б.), микроэлементтер де бар. Мхиттаы тздарды жалпы млшері 501016 т. Мхит тбін шамамен 60 м, бкіл Жерді 45м, ал рлыты 153м абат болып бркей болады. Мхит суында барлыынан кбі натрий (NaCl,Na2SO4 – 1литрде 27,2 г) яни ас тзы сондытан да Мхит суыны дмі тзды келеді. Содан со магний тзы MgCl2 (1 литрде 3,8 г) жне MgSO4 (1 литрде 1,7г) келеді, суа ащы дм береді. Мхит суында 1 м3-те 0,3мг кміс жне 1м3-те 0,008мг алтын болады. Бларды жалпы млшері едуір боланымен (алтын 11млрд. тоннаа жуы) мндай концентрацияда ндіру пайдалы емес.
Мхит суындаы газдар.Мхиттаы суда газдар р уаытта еріген болады. Мхит суыны газдарды еріте алатын абылеті оны температурасына, тздылыы мен гидростатикалы ысымына байланысты. Суды температурасы мен тздылыы нерлым жоары болса, оны ішіндегі газдарды еруі сорлым аз болпды. Суда, е алдымен оттегімен кмірышыл газы (оттегіні ос тотыы) сондай –а ккіртті сутегі, аммиак,метан еріген болады.Газдар суа атмосферадан тседі,химиялы жне биологиялы процесс кезінде блініп шыады, оларды зен алып кетеді,олар су асты атылаулары кезінде келіп тседі.Газдарды айта таралып блінуі араласу арылы теді.
Табии суларды ішінде біз дниежзілік мхит жнінде млімет береміз. Дниежзілік мхита, бедеріне, суды асиеттеріне, ондаы мдытара жне ондаы байлыына тоталамыз.
1.1 Жер шарыны су абыы – Дниежзілік мхит деп аталатын бірттас бет. Оны ауданы 361,3 млн км2 (жер бетіні 71%), орташа тередігі 3,7 км, клемі – 1370000000 км3 (гидросфера клеміні 94%). Жерді беті бойынша мхитты біркелкі етіп жайанда оны 2700 метрдей алыдыпен бркеген болар еді. Жерді клемімен салыстыранда бл абат мардымсыз, аз, біра географиалы абышадаы ртрлі процестер шін маызы орасан зор.
рлытар мен мхиттар жер бетінде біркелкі таралмаан. Отстік жарты шар мхитты – оны ауданыны 81%-ын, солтстік жарты шарды 61%-ын алып жатыр. Планетамызда рлытар мен мхиттарды біркелкі таралмауы жер бетіні табии ерекшеліктеріні алыптасуындаы негізгі фактор болып есептеледі.
Шартты трде Дниежзілік мхит бір-бірінен ошауланан, жеке бліктерден – мхиттардан трады. Алаш рет Дниежзілік мхитты жекелеген бліктерге жіктеуді 1650 ж. Голландия алымы Б. Вареннус ткізген. Ол Дниежзілік мхитты бес блікке блген: Солтстік мзды мхит, Атлант, Тыны, нді жне Отстік мхит. Кейбір шетелдік географтар осы уаыта дейін бл классификацияны пайдаланады. Атлант, Тыны, нді мхиттарды отстік блігіні физикалы, химиялы, биологиялы жне динамикалы асиеттеріне байланысты Отстік мхитты бар екендігін ТМД алымдары да мойындайды, біра оны шекарасыны айын аныталмауы мен зерттелмегендігінен азіргі мхиттар классификациясында Отстік мхит блінбеген.
Мхиттарды морфометриялы сипаттамасы.
1-кесте
| Мхиттар | Жалпы ауданы млн км2 | Су бетіні ауданы млн км2 | Аралдар- ды ауданы млн км2 | Суды клемі млн кмі | Орташа тередігі, м | те тере жері, м |
| Тыны | 182,6 | 178,7 | 3,9 | 707,1 | ||
| Атлант | 92,7 | 91,7 | 1,0 | 330,1 | ||
| нді | 77,0 | 76,2 | 0,8 | 284,6 | ||
| Солтстік мзды | 18,5 | 14,7 | 3,8 | 16,7 | ||
| Дние жзілік мхит | 370,8 | 361,3 | 9,5 | 1338,5 |
рбір жекеленген мхит бірнеше таматардан трады: олар теіздер мен шыанатар.
Теіз – кршілес бліктерден физикалы жне химиялы асиеттерімен, (тздылыы, температурасы, млдірлігі) экологиялы жадайымен, аыстары мен толысуларыны сипатымен ерекшеленетін мхитты азды-кпті ошауланан блігі. Морфологиялы жне гидрологиялы ерекшеліктеріне байланысты теіздер шеткі, жерорталы жне арал аралы деп жіктеледі.
Шеткі теіздер тпелі зоналарда немесе материктерді шетіне жаын орналасады, тередігі 200 метр, сирек – 200 метрден асады. Мхиттардан олар аралдар тізбегімен, сирегірек тбектермен блініп жатыр. Материктік айрадаы теіздерді суы тере емес. Физикалы асиеті мен химиялы рамы бойынша мхит суларынан айырмашылыы жо.
Жерорталы теіздер рлыа еніп жатады, мхит суларымен салыстырмалы ені тар баздармен блініп жатады. Жерорталы теіздерді ошалануы салдарынан бл теіздерді гидрологиялы режимі мхит суларынан згеше. Олар: ішкі рлыты жне рлы аралы деп блінеді. рлы аралы теіздер ірі, тектоникалы активтілігі жоары зоналарда пайда боландытан тере, жаалауы атты тілімденген, сейсмикалы жне вулканды процестер тн.
Олар рлытарды аралы блігінде орналасан:Евразия мен Африка рлытарыны арасындаы – Жерорта теізі.
Ішкі рлыты теіздерді жаалаулары бір рлы шеберінде (Балты, ара, А теіздер) жне рлыты ыртыста орналасан, онша тере емес, таяз.
Арал аралы теіздер мхиттардан жекелеген аралдар немесе арал тізбектері арылы блініп жатады (Саргасова теізі). Гидрологиялы режимі, жануарлары мен сімдік трлерімен кршілес территориядан ерекшеленеді.
Шыанатар – суды рлыа еніп жатан блігі. Шыу тегіне, жаалауларыны рылысына, формасына арай шыанатар: фьорд, бухта, лиман деп аталады.
Мхиттарды, теіздерді жне шыанатарды бір-бірімен баздар жаластырып жатыр (Дрейк базыны орташа ені 986 км, орташа тередігі 3111 км).
Дниежзілік мхитты еркін жатан беті дегейлік деп аталады. Тыныш кйде бл геоид бетімен сай келуге тиіс. Алайда кптеген себептерді жиынтытарыны сері температура, атмосфера ысымы, жел, толысу тзетін кштер, су балансы, жер ыртысыны озалыстары - оны ауытуын тудырады. Мхит дегейіні здіксіз згерістері кезеді жне кезесіз де болуы ммкін. Ауыту кезедері те ыса (бірнеше саат) жне те за та (асырлы ауытулар) болады. Мселен, жазда мхит суыны жоары абатыны ызуы дегейіні ктерілуін, ыста оны суынуы – тмендеуін тудырады.
Мхит дегейіні баяу тсуі мен ктерілуі екі трлі себепке байланысты. Мхит дегейіні ктерілуі немесе тсуі мхиттаы суды азаюымен, кбеюімен – су балансыны згерісімен тууы ммкін. Мысалы, Антарктиданы тз жамылысыны толы еріп кетуі мхит дегейіні шамамен 60 метрге ктерілуін тудырады. Сір, рлыта мздытарды болуы мхит дегейіні жадайы жер ыртысы озалысына да байланысты згеріп отырады. Мысалы, Голландия мен Дания жааларыны осы кездегі тмен тсуі салдарынан мхит рлыа ріс жаяды,керісінше, Скандинавия тбегіні ктерілуі салдарынан Швеция жааларында шегінеді.
Соы жарты асыр аралыында Дниежзілік мхит дегейі 10 см-ге ктерілді, біра ктерілу дегейі мхиттарды ртрлі блігінде ралай. Мхит дегейіні ауытып отыруын баылауды арнайы постар зерттейді. Осындай алашы постар XVIII асырда ашылан; азіргі кні Дниежзілік мхитты су дегейіні згерісін баылайтын осындай постарды саны 1500-ден арты.
Сонымен, дниежзілік мхитты дегейі здіксіз згеріп отырады жне оны ртрлі блігінде ралай. Жалпы згеру механизмі крделі, 1500-ден арты баылау нктелерінен алынан кп жылды мліметтерді зі жеткіліксіз. Мхитты орташа тередігін есептеп шыаруа ммкіншілік аз. Сондытан орташа кпжылды дегей крсеткішін рбір жекелеген нкте шін жеке-жеке есептеп шыарады. Осы дегейлер рлытарды абсолюттік биіктігі мен мхиттарды тередігін анытаудаы алашы нкте болып табылады. рбір елде бір нкте алынады. ТМД елдеріне тередік пен биіктікті есептеу Кронштадттаы Фин шыанаы дегейі Батыс Европа елдерінде Солтстік теіз дегейінен есептеледі.
Мхиттар табаныны бедері
лемдік мхитты табаныны бедеріні жне шгінділерді таралу сипатыны біркелкі еместігі жніндегі алаш жйеленген деректер бдан 100 жылдан аса уаыт брын, лемдік мхит табаныны бедері жайлы алымдарды алашы кзарастары жер аылшынны “Челенджер”атты ылыми-зерттеу кемесіні жер шарын айнала жзу сапары кезінде (1872-1876 ж.ж.)алынды.Мхитты зерттеуді даму барысында, сіресе эхолотты ке трде пайдалану нтижесінде ХХ -ды ортасында мхита деген кзарас тпкілікті згерді. азір мхит табаныны бедері едуір дрежеде зерттелген жне рлыбедерінен крделі еместігін крсетіп отыр.
Материктік айра (шельф) – материктерді су басан шетіні жоары саяз блігі(тередігі орта есеппен 200м-ге дейін). Шельф материктер мен аралдарды оршап жатады. Шельфті е енді блігі Еуразияны солтстік жаалауымен шектелген, мнда оны сырты шекарасы.Солтстік мзды мхита жздеген шаырыма сына кіріп жатыр. Ол Атлантикны Европа мен америка жаалауларында да те енді жне Патогенияда да сондай. Шельфті е енсіз блігі Тыны мхит Солтстік жне Отстік Американы батыс жаалауыны бойын алып жатыр. Шельф материктерді су асты шетіні 40 блігін алса, баса одан лкен блігін материктік беткей мен материктік етек алып жатыр.
Материктік беткей – шельфті сырты шекарасыны басталып, кейде 3500 м тередікке дейін созылан. Бл материктік денені айсыбір апталды ыры болып табылады. Беткейді еістігі айтарлытай (орта есеппен 4-7С, ал кейде 30С-ке дейін). Мхитты кейбір лескілерінде материктік тере су асты шаталдармен тілгіленген болып келеді. Оларды пайда болу себептеріне деген кзарас р трлі бл шаталдарды бір блігі тектоникалы озалыстарды нтижесі болса, кпшілігі – ойыртпа тнба аыстарды беткейді “аралау” рекетіні нтижесінде алыптасуы ммкін. Кейбір шаталдар субасан ірі зен арналары мен аарлары болып табылады.
Материктік етек кейбір жерлерде 4000 м тередіктерге дейінгі кеістікті алып жатыр. Мнда жоарыда айтылан шаталдарды конусты шгінділері кездеседі. Оларды”тере су асты шгінділер конустары” деп атайды. Жалпы аланда блар рлытардаы тау ауымдардаы(етектеріндегі) шгінді конустарына сас шгінділер тізбесі болып табылады.
Ктерікі(о)формадаы бедерге мхит ортасы тау жоталары, су асты тегістігі, жекелеген су асты таулары – айоттар(оны ішінде су асты жанартаулары) жатады.
аламыз. Олар, мысалы, кобальт, никель жне алайы голотурийді, омарларды Мхит асты тау жоталары мен мхит табаны, шельф, материктік беткей жне материктік етек трізді рлы рылымдарымен бір атардаы таксонометриялы рангалы, біра екі есе лкен ауданды алып жатыр. рбір мхитта меридианды баытта орналасан су асты тау жоталары кездеседі. Бл жоталарыны отстік штары Антарктида мен Отстік Америка, Африка, Австралия материктеріні арасында ендік баытта орналасансу асты тау жоталарымен жаласады. Бл Жер шарыны аса ірі тау жйесі. Сондытан да оны мхит ортасы тау жоталарыны планеталы жйесі деп атайды.Жйені жалпы зындыы 60000 шаырымнан асады. Таулар жйесі мхит тбіні 15 -тен кбірек блігін алып жатыр, геологиялы рылымы те крделі. Тау жоталдарыны шыдарын бойлай рифтік аарлар орналасан, жоталарды кптеген кесе –клдене жарытар кесіп теді. лемдік мхит тбінде е айын крініске ие тау жотасы – Орталы Атлант жотасы. Ол зге тау жоталарына араанда кеірек зерттелген.
Мхит тбіні теріс (ойыс)формалы бедеріне, азаншырлар, ойыстар жне мхитты шылдар ( 6000 м ) жатады.
Мхитты тере шылдар – тар жне созылыы доасыны жне кейбір материктерді шетін бойлай орналасан, детте доаша иілген депрессиялар. Шылдарды ендері 1...3 шаырымнан бірнеше ондаан шаырыма жетсе, ал зындыы – жздеген шаырыма созылады. Бл шылдарда алыптасан гидрологиялы, гидробиологиялы процестерді ерекшеліктеріне байланысты, олар аса кп жерді алып жатса да, мхит тбіні ерекше обьектісі ретінде геологтар мен гидрологтар тарапынан ерекше назара ие болып отыр.
Сонымен бірге мхит тбінде рифтік аарлар, опырылыстар жне жер ыртысыны геотектоникалы рылымыны баса да элементтері ерекшеленеді. Мндай рылымдара Курил, Мариан, Кіші Антил секілді аралдар доасы жатады.