Гидрометриялы лшемдер млде болмаан жадайда алыпты аындыны анытау. 2 страница
ЖЕР АСТЫ СУЛАРЫНЫ ЛАСТАНУЫ– 1) сырты олайсыз факторлардан жасырын жатанына арамастан, жер асты суларыны ластануы. нерксіп жне трмысты лас суларды жиынтыы, сору (фильтрация) аладары, нерксіп алдытарыны йінділері, лас суларды жерді тменгі абаттарына кшпен айдау, нерксіп жне ала ауматарынан лас суларды жерге сіуі, лас зен суларыны жерге сіуі жне таы баса да процестер жер асты суларыны негізгі ластану кздері болып табылады. сіресе, химиялы жне бактериялы ластанулар кп таралан. Жер асты су абаттарыны ластануы жер асты суларын жедел игеру кезінде теді; 2) жер асты сулары сапасыны адамдарды іс-рекеті нтижесінде алашы алпына араанда нашарлауы, яни суда кездеспейтін зиянды заттектерді сырттан осылуы салдарынан оны пайдалануа жарамсыз болып алуы. Жер асты суларыны ластануы ндіріс орындарыны сарынды суларыны жер бетіне бейберекет жіберілуінен, суармалы жерлерді, елді мекендерді коммуналды-трмысты жне баса да ааба суларды жерге сіуінен жне т.б. салдарынан болады. рамында ауыр металдар (орасын, мыс, мырыш, сынап т.б.) бар сулар адам денсаулыына те зиянды. Сапасыны згеру дегейіне арай жер асты сулары былайша блінеді: 1) аздап (сл) ластанан – су сапасыны крсеткіштері табии (фонды) мннен арты, біра пайдалануды натылы трлері шін шектелген рауалы шоырланудан (ШРШ) тмен; 2) ластанан су сапасыны крсеткіштері ШРШ-дан бірнеше есе арты; 3) те ластанан су сапасыны крсеткіштері ШРШ-дан лдеайда арты жне ластану кезіндегі ерітінді рамыны крсеткіштеріне жуы. Жер асты суларыны ластану кздері ластаыш заттектерді трлері мен пайда болуы, сулы горизонта ластаыш заттектерді ену жадайлары, ластану ауымыны белгілері бойынша жіктеледі. Ластанан сулар азастанны кейбір ндірісі дамыан Риддер, Павлодар, Теміртау, Шымкент, Тараз, Атбе сияты ірі алаларда жне мнай ндіретін Каспий жаалауында кездеседі.
Жер асты суларын ластанудан орау. Жеке рамды бліктер шамасыны ммкін деп табылан шектен асып тсуінен жне жалпы минералдануыны жоарылауынан пайда болан сапалы згерістер нтижесінен жер асты суларыны пайдалануа жарамсыз болуы, оны ластануы болып табылады. Жер асты сулары ластануыны тмендегідей трлері болады:
Бактериялы ластануды патогендік бактериялар тудырады. Бактериялы ластану эпидемиялы ауруларды тарауына себепші болады. Жер бетінде прменді жарышатанан аудандарда бактериялы ластану аса ауіпті. Егер аэрация зонасында алыдыы 3—5 м-дей сазды жне мды шгінділер болса, детте жер асты сулары бактериялардан таза болады.
Химиялы ластану жиі шырайды жне одан тазарту да иын. Химиялы ластануа трмыста жне ндірісте олданылып аызылан сулар, минералды тыайтыштар, улы химикаттар себепші болады. Блар жер асты суларына кбіне су ерітінділері трінде аэрация зонасы арылы тседі. Сондытан, жер суаруа аызылан сулар пайдаланылатын егістік далаларында, минералды тыайтыштар мен улы химикаттар молынан олданылатын суармалы жерлерде химиялы ластану аупі туады. сіресе, грунт сулары мндай ластануа кбірек шалынады. Аэрация зонасындаы мды-сазды шгінділерді алыдыы едуір боланны зінде де, бл сулар ластануа шалынады. Сулы пласт жтпаан заттардан болан химиялы ластану жер асты суларында белгісіз за уаыт бойына саталады. Химиялы ластанумен кресуді басты тсілі — саты шараларын жргізу.
Механикалы ластану аз тараан. йткені карст суларынан зге сулар механикалы оспалардан жылдам тазарады.
Радиоактивтікластану атом ондырыларыныжмысынтижесінде уран кендері жне радиоактивтік элементтерді коспалары бар зге кендер пайдаланылатын аудандарда пайда болады. Радиоактивтіоспалар тау жыныстарына молынан сіеді, сондытан жерасты суыны тасынымен баяу тарайды. Ластануды кейбір трлері сулы жыныста за саталады.
Шаруашылы пен ауыз суы ретінде пайдаланылатын жер асты суыны рбір суабылдаышыны тірегінде санитарлы корау зонасы немесе танабы болуы ажет. Бірінші зонаа ата режим ойылады. Артезиан суларын пайдалананда бл зонаны радиусы 30—50 метрден, грунт суларын пайдалананда 50 метрден кем болмауы шарт. Шектеуші аталатын екінші зонаны радиусы гидрогеологиялы жадайлара жне суды алуды сипатына байланысты. Санитарлы орау зонасыны жобасы суабылдаыш жобасыны рамды блігі ретінде жасалады.
Жылулы ластану жер асты суларыны жер бетіне жеткен біразы жылы сумен араласуы нтижесінде немесе сііруші скважиналар арылы аызылан технологиялы суларды айдауа байланысты температураны жоарылауы нтижесінде пайда болады. Жер асты суларын пайдалану оларды сарылу мен ластанудан сатау жніндегі мемлекеттік баылауды КСРО Геология министрлігіні йымдары жне мемлекеттік санитарлы адаалау орындары жзеге асырады.
17.зен аарыны элементтері
. зен аарыны элементтері. зен аарыны элементтеріне оны: табаны, тальвегі (фарватері), арнасы, жайылмасы, зен аарыны беткейлері, террасалары жне аарды жар абаы (кемері) (2.4-сурет) жа-тады.
2.4-сурет.зен аарыны элементтері.
Табаныдеп зен аарыны тегіс келген еістігі бар блігін айтамыз.
Тальвег — аарды табанынын. е тере нктелерін осатын ирек сызы.
Арна — зен суы немі здіксіз аатын зен аары-ны блігі.
Жайылма— зен аарыны тасын немесе су тасуы кезінде су басатын блігі.
Аарды беткейлері — зен аарыны екі жаалау-ын шектейтін, еістігі зен арнасына баытталан жер беті. Беткейлерді беті жыра, сай жне баса да жуып-шаюрекеттерінен болан элементтерден трады. Эрозиялыкрылымдар беткейлерді райтын топыра рамына сімдік жамылысына жне оны ламалыына атысты згеріп отырады.
Террасалар— тегіс немесе аздаан еістігі бар аар беткейлер шегінде сатылап орналасан аладар. Жайылма е тменгі терраса болып есептеледі.
Жар аба (кемер)— зен аары мен оршаан кеістіктішектеуші сызы.
зен аарыны тередігі едуір млшерде былыгі . Жазы аудандарда аарлар саяздау, терекдігі е ондаан метрден, 200...300 метрге дейін; таулар-акарларды тередігі 2...4 мы метрге дейін жетеді. зенаарыны ені детте оны жоары аысынан гіаысына арай кеейе береді, ал кейде, зен арнасынынтау ыраттарын басып туіне байланысты зен Ірыны жіішкеруі де мумкін.
18.Гидросфера жне лемдік су оры
Гидросфера— бізді аламшарымызды (планетамызды) су абыы. Оны мхиттар мен теіздерді суы, рлы суы— зендер, клдер, бгендер, мздытар, сондай-а литосфераны жоары блігіне сіетін жер асты суы, атмосферадаы ылал райды.
Жер бетіні ауданы 510 млн. км2-ге те. Бл ауданны 361 млн. км2-ін немесе 71% блігін лемдік мхит алып жатыр. Ал крлытарды лесіне 149 млн. км2 аудан немесе планетамыздьщ 29% блігі тиесілі.
Су жне рлы Жер шарында біркелкі таралмаан. Солтстік жарты шарда рлытарды лесіне 100 млн. км2 немесе 39%-і тиесілі, ал отстік жарты шарда — 49 млн. км2 немесе 19%. Солтстік жарты шарда су басан айматы ауданы 155 млн. км2, яни 61%-ке те, ал отстік жарты шарда — 206 млн. км2 немесе 81% (рбір жарты шарды жеке-жеке алып араанда).
Жер шарыны су айнасы бірыай лемдік мхитдеп аталатын су кзінен трады. Біратар ерекшеліктеріне сйкес лемдік мхит р трлі мхиттара, теіздерге, шыанатара жие баздара блінеді.
Бас суайры рлыты екі беткейге бледі: 1) Атлант жне Солтстік Мзды мхиттара ятын зен аындыларын райтын (60%) беткей; 2) Тыны жне нді мхиттарына ятын зен аындыларын райтын беткей (40%). Екінші атардаы суайрытара аталан мхиттарды ішкі алаптарыны суайрытары мен ішкі аындылар жне тйы айматарды суайрытары жатады.
Ішкі аындыларды лкен аймаы — Арал-Каспий, оан Еділ-Жайы, Кура, Сырдария, мудария жне баса зендерінІн, алаптары жатады. Тйы айматар атарына Сахара, Аравия жне Орталы Австралия шлдері кіреді.Жер бетіндегі суды жалпы оры шамамен 1386 млн. км2-ге те (2.1-кесте). зен арналарындаы су оры 2120 км3-ге те, тщы клдердегі су — 91 мы км3. Тщы жер асты суларыны оры 10,5 млн. км3 млшерінде деп есептелсе тщы суларды жалпы оры — 3,5 млн. км3 немесе гидросфера клеміні 2,53%-ін райды. Егер, біз тщы суды негізгі массасы мздытарда жиналанын есте стаса, онда адам ажетіне жмсалатын таза тщы суды клемі шыл кемиді жне шамамен гидросфераны 0,80% блігін райды.
Жер шарыны р трлі айматарыны сумен амтамасыз етілуі крсеткіштері ондаы орналасан халыты санымен жне табии орларды орналасуымен, нерксіп пен ауыл шаруашылыыны ажеттілігімен ркез санаса бермейді. Еуропа мен Азияда лем халытарынын, 77 % -і орналасан, ал осы аумаа жылма-жыл айналыма тсетін тщы су орларыны тек 33%-і ана тиесілі. Егер біз тек жылма-жыл айналыма тсеті зен, кл жне бгендерді ана суларын есепке алатын болсак, онда Жер бетіндегі рбір адама орташа есеппен жылына 11,6 мы м3 су тиесілі болан болар еді
19.зенді оректену кзіне байланысты жіктеу
оректену кзі жне онымен байланысты аындыны жыл бойында згеруі зенні су режимін сипаттайтын жне оны алапты, географиялы сипаттарымен байланысын крсететін негізгі белгілері болып табылады. Сондытан гидрология ылымында осы белгілерге негізделген жіктеу кеінен олданылады.
оректену кздеріне негізделген зендерді бірінші жіктелуін 1884 жылы А. И. Воейков сынды. Онда зендерді оректену кздері мен аындыны жыл ішіндегі згеруін атмосфералы жауын-шашынны сипатына, ар еруіне жне булануа байланысты талдауа негізделгеи. Оан ар суымен оректенетін жазыты жне тау зендері, жылдын, жылы кезінде жабыр суымен оректенетін, шл айматарыны рап алатын жне полярлы айматы уаытша зендеріне блінген тоыз типін сынды. А. И. Воейков сынан, соы кезде кптеген совет жне шет ел алымдарыны ебектерінде дамытылды.
1938 жылы М. И. Львович зендерді оректену типтері жне аындыны маусымды таралуын негіз етіп, з жіктелуін сынды. Млшерлік баалау гидрографтарды (кар, жабыр, мз, жер асты суларын) талдау арылы жасалады. Кез келген оректену кзіні (тип) млшері жылды аындыны 80%-інен кп болса, онда оан ерекше мн беріледі, ал зге коректену кздері есепке алынбайды. Егер оректі аындаы лесі 50— 80% аралыында болса, онда оректену кзі басымдылы мнге ие болады. Егер рбір коректену кзіні лесі 50%-тен аспаса, онда зен аралас оректену типіне жатызылады да, ай оректену кзі басым екені крсетіледі. 50—80% лес салматарыны крсеткіші, мзды суымен оректенетін зендерден зге барлы зендер типтеріне анытауыш ретінде абылданан. Ал мзды оректену типіндегі иегізгі орек кзіні лесі 25—50%-тен аспайды.
зендерді аындысыны жыл маусымдарында таралуы зендерді блуді екінші белгісі болып табылады.
Нтижеде барлы зендер трт басты типтерге блінген: 1-ар суымен оректенетін, 2-жабыр суымен оректенетін; 3-мздытар мен биік таулардаы ар суымен оректенетін, 4-жер асты суларымен оректенетін зендер. Бл зен маусымды былмалылыа байланысты таы 38 топа блшектенеді.
орытынды ретінде бл жіктеу бойынша зендерді типтеріні дние жзінде таралу картасы жасалан.
1946 жылы совет алымы В. Д. Зайков гидрографтарды талдау негізінде зендерді су режиміні снпатына арай з жіктелуін сынды. Ол бойынша брыны КСРО зендеріні барлыы негізгі ш топа блінеді: 1) суы кктемде таситын зендер; 2) су тасу кезеінде жылдь жылы мезгіліндегі зендер 3) барлы жыл мезгілдерінде тасын режимдегі зендер.
Бірінші топасу тасу кезеі, кктемгі арды еруінен, жылда бір мезгілде айталанып отыратын зендер жатады. Кктемгі су тасу кезеіні сипатына жне жылды баса мезгілдегі су шыыныны режиміне арай бл топтаы зендер бес типке: азастанды, шыыс еуропалы, батыс сібірлік, шыыс сібірлік жне алтайлы болып блшектенеді.
Екінші топасу тасу кезеі жылды жылы мезгіліне тап келетін рі жауын-шашынмен немесе биік таулардаы арларды еруімен айындалатын зендер жатызылады. Бл топ екі типке блінеді: иыршыысты жне тяньшанды.
шінші топажылды кез келген мезгілінде, ыса рі жиі болып тратын тасынды режимдегі зендер жатады. Бл зендерде тасынаралык уаытта аынды тмен дегейде болады. Бл топтаы зендер ш типке блшектенеді: аратеіз маы, ырым жне солтстік кавказ.
Б. Д. Зайков жіктелуіні кемшілігі — зендерді типке блу нобай бойынша, рі аындыларыны генезисі р трлі зендерді кштеп біріктіруі дер едік.
1960 жылы П. С. Кузин Б. Д. Зайковты жіктеуіні дамытылан рі жетілдірілген трін сынды. Оны негізгі белгісі ретінде оректену кзіні басымдылыы мен су режиміні басты фазалары — су тасу мен тасын кезедері белгіленді. ТМД-ны барлы зендері су режиміні негізгі ш типіне блінеді
Жоарыда крсетілген зен типтеріні бойынан географиялы айматарды белгілерін, ал олара осымша тртінші тип — жер асты суларымен басым оректенетін, жыл бойы су режимі біралыпты зен типтері кірді.
Негізгі ш тип (10-кесте) су тасу мен таскынны ту мерзіміне байланысты таы да тип тармаына блінеді.
Жіктеудін шінші кезеінде зендерді физикалы географиялы аймаа жатызуына байланысты болуы. Бір географиялы айматан екіншісіне ткен кезде зендерді су режимі згеріске шырап отырады, яни зендерді гидрологиялы режиміні табиат жадайларымен тыыз байланысы бар.
Су режиміні негізгі типтері жне оларды оректену
кздерімен байланысы
| Су режиміні негізгі типтері | оректену кздеріні басым трлері |
| I. Суы таситын зендер II. Суы таситын рі тасын болатын зендер III. Тек тасынды режимдегі зендер | ар суы ар жне жабыр суы Жабыр суы |
20.Табиаттаы су айналымы: Кіші немесе мхитты су айналымы
Табиаттаы су айналымы — жер шарындаы суды кн уаты мен салма кшіні серінен здіксіз тйы айналу процесі. Су жер шарындаы мхиттар мен рлытарды бетінен буланады, су булары ауа аындары мен жоары ктеріледі де, оюланып тамшыа айналады жне атмосфералы жауын-шашын трінде мхита немесе рлыа айта оралады, ал рлытан мны біразы зендер арылы мхиттара айтадан аып барады (суды лкен тйы айналымы). Бдан баса жергілікті немесе рлы ішіндегі су айналымы болады. Табиаттаы су (ылал) айналымы— кн энергиясы мен салма кші серінен туындай отырып, жер шарына тн ылалды (суды) толассыз озалысын камтамасыз ететін тйыталан процесс: ауа аындарымен аспана ктерілген лемдік мхит айдыны мен рлы бетінен буланган ылал (су) тйіршіктері конденсацияга шырайды да жауын-шашындар трінде жер бетіне (лемдік мхит жне крлы бетіне) айтадан тсіп отырады.
Кіші немесе мхитты су айналымы — мхиттар мен теіздерді бетінен буланан ылал рлыа тасымалданбай, су бетінен аспана тік ктеріліп конденсацияа шырап, теіздер мен мхиттарды бетіне жауын-шашын болып айта оралуы
21.Су режимі туралы жалпы тсінік
Су режимі деп су объектілеріні уаыта байланысты су дегейіні су шыыныны згеру ерекшеліктеріні бірлескен жадайын айтамыз. Бл анытаманы кеірек тсінігі-су объектілеріні гидрологиялы режимі.
зенні-гидрологияы режимі кпжылды маусымды жне туліктік былмалылыымен ерекшеленеді:
1) су дегейі (су дегейіні режимі),
2) сулылыыны (аынды режимі),
3) мзды крсеткіші (мзды-режим),
4) суды температурасы (термикалы режим),
5) аыспен тасылатын атты заттарды млшері мен крамы (тасындылар режимі),
6) еріген заттарды шоырлануы мен рамы (гидрохимиялы режимі),
7) зен арнасыны згеруіні (арнадаы процестер режнмі).
зен арналарында оны гидрологиялы режимі сер ететін, гидротехникалы имараттарды бар-жоына арай реттеліп, табии немесе трмысты режимдерге жіктеледі.
Гидрологиялы режимні сипаттамаларыны ішінде ерекше орын алатыны-зендерді аындысы. Ол сумлшеріні дрежесін, энергиялы су орларын жне осы айма клемін-дегі сужолыны шамасын сипаттайды.
22.зен жйесі туралы жалпы тсінік
зендеп едуір млшерде айын калыптаскан траты арнасы бар, зіні су жинау алабына тсетін атмосфералы, жауын-шашындармен рі жер асты суларымен оректенетін аынды суды атаймыз. зен арнасы детте, траты аынды суы бар болып келеді, ал кейбір крашылылы аудандарда суы уаытша тартылып алуы ммкін, климаты ката, суы аудандарда арнадаы су атып алады.
Аып тетін жерді бедеріне байланысты зендер мынадай трлерге блінеді: 1) жазыты зендер – 300—500 метрлік ойпаттар мен жазыктарда аады; 2)тау зендері — бедері 300—500 м-ден биік тау жоталары мен кыраттарды басып теді.
зенні бастауы, жоары, орта жне тменгі агысы. Атырау.Кез келген зенні басталатын жері, яр-ни бастауы болады. зенні бастауы жер астынан ай-йап шыатын бла, батпак, кл, мзарт немесе екі саланы осылатын орны болуы ммкін.
Клден басталатын зендерді басталуыны айын крінісі бар. Бан Байкал клінен бастау алатын Ангара зені немеее Ладогадан басталатын Нева зені мысал бола алады.
Жазы аудандарда зендер детте батпатардан бастау алады. Оан Пин батпатарынан аып шыатын Днепр мен Висла зендеріні салалары жатады. Екі зенні осылу жадайында бастау болып лкен зен, ал екі зенні зындыы те болса, онда бастау ретінде сол жа саласы кабылдануа тиіс. детте ірі зендерді жоары, орта жне тменгі аыс лескілеріне бледі. Б.л блу аын суды молдыына, жерді орографиялык, жадайына, аыс жылдамдыына, кліктік-шаруашылы пайдаланылуына жне баса да сипаттарына атысты жргізіледі.
зендерді жоары аысы аынны лкен еістігімен жне жылдамдыымен, тайыздыымен, айтарлытай жуып-шаю жне тасымалдау рекетімен сипатталады.
зендерді орта аысында оларды арнасы лайып, ені кеейеді, лкен салаларыны есебінен суы молаяды, еістігі мен аыс жылдамдыы кемиді, сонымен бірге жуып-шаю рекеті нашарлайды.
Ал, тменгі аыста зенні жуып-шаю рекеті нашарлап, еістігі кемиді, арнасы кеейеді. Еістігіні кемуіне байланысты тмендегі аыста жуып-шаю шикізатыны шгіндегі.тсуі кшейеді, осыларды брі зен арнасыны ке атырауа блінуіне кеп соады.
зеннін баса зенге: клге (бген) немесе теізге ятын жерін зенні сагасы деп атайды. зендерді сааларында кл, теніздерді зендермен зара серіні нтижесінде жер бедеріні крделі формалары мен тарамдары (жедер), яни атырау пайда болады.
зен атыраулары детте екі типке: дельта мен эстуарийге блінеді.
Дельтадеп тарамдалып кеткен, теізді тайыз блігіне келіп ятын зенні тасып келген шгінділеріні нэтижесінде пайда болан атырауды айтады.
Эстуарийдеп аенні теіз жаына арай кеейе беретін воронка тріздес (тере) саасын айтамыз, ол теніздінтолысуымен айтуы болатын жаалаулара тн. Салалар серіне шырамаан эстуарийді лиман деп атайды.
зенні атырау аймаы элементтерге — атырау алды,саалы жне саалы теіз кемерге блінеді.
Атырау алды лескісі зенге тн режимге ие, онь жоары шекарасы болып зенні тменгі аысындаы, теізтасуыны сері жетпейтін жері саналады, тменгі иекарасы — негізгі арнаны салалара блінетін жері, и эстуарийлерде — зен суы мен теіз суы араласатын белдем.
зенні саалы лескі атырау алды лескіні тменгі шекарасынан теіз етегіне дейін, немесе эстуарийдіаралды рылымдарына дейінгі кеістік. Теіз етегі – шартты сызы, теіз жатан баспаан дельтаны немесе су асты айраын орай жргізіледі.