Гидрометриялы лшемдер млде болмаан жадайда алыпты аындыны анытау. 3 страница
Саалы теіз кемерісаалы лескіні тменгі шекарасынан (теіз етегі), зен суыны теіз режиміне серітым лсіз, біра суды тздылыы тез згеретін аймаа дейінгі кеістік.
тіп жатан процестерді сипатына рі пландаы типтіккріністеріне байланысты ірі зендерді атырауларытмендегідей типтерге жіктеледі:
1) бірсалалы (Риони, Амур жне т.б. ірі зендерді салалары); 2) воронка трізді (эстуарий — Обь, Енисей, Хатанга, Днепр); 3) аралды (Дон, Печора, Яна, Индигирка,Нева); 4) ескек трізді (Кура, Орал); 5) кпсалалы (Волга, Лена, мудария); 6) оршалан (убань, Днестр, Батыс Двина).
уа, шлді аудандарда зендер кейде теізге, клге немесе баса зенге жетпей суалып алады. Олар суларынбуландырьш, егін суарып, жерге сііріп жоалтады. Мндай атырауларды соыр атырау деп атайды.
23.зен жйесіні иректігі, зындыы жне жиілігі
зен желісіні иректігі, зындыы жне жиілігі.зендер планда рашан иректі кріністі болып келеді. зендерді иректігі олар аып тетін жерді жадайына – зен арнасы мен аарын райтын тау жыныстарына, топыраа жне аысты динамикасына байланысты болады.
зенні иректігі иректік коэффициентімен сипатталады, ол картадан аныталан зенні зындыыны, L, онын бастауынан саасына дейін (немесе лескіні) жргізілген тзуді зындыыны l атынасына те:
Ки=L/l (2.1.)
зенні зына бойына оны иректігі згеріп отырады. Сондытан, алашында иректік коэффициенттер зенні жеке лескісі шін аныталып, сонан со жалпы иректік коэффициенті табылады.
зенні зындыы деп оны карта бойынша лшенген бастауы мен саасыны ара ашытыын айтамыз. зенні зындыын ірі масштабты карта бойынша немесе аэрофото тсірімдер арылы лшеу керек жне лшемді орын боландытан, саасынан бастауына арай жргізу керек. зенні зындыы тмендегі формула бойынша аныталады:
L = L Ки (2.2)
Мндаы L —зенні лшенген зындыы.
зенні зындыы аын су зіні арнасы мен жаалауын жуып-шаюыны арасында немі згеріп трады.
Брыны КСРО шекарасында зындыы 0,5 км-де кіші зендерді, блатарды, уаытша аын су жылала-рын осанда 2963400-дей зен бар
азастан жерінде 85 мыа жуы зен бар. Олар-ды 95 процентіні зындыы 10 км-ге жетпейтін кішігі-рім зендер мен сайжылалар. Небарьг228 зеннін, зын-дыы 100 км-ден асса, ал тек 6 зенні ана зындыы 1000 км-ден асады.
Кез келген жерді зендерге аныу дрежесі. зен желісіні жиілік коэффициентімен (О) сипатталады. Ол келесі рнекпен аныталады:
D= ål/, км/км2 (2.3)
мнда ål — барлы зендерді зындытарыны осындысы, км;
F — айма ауданы, км2.
Бндаы КСРО-да зен желісіні жиілік коэффициенті нлден (Орта Азия Ішлдері) 2 км/км2-ге дейін (авказ жне Карпат) згереді, ал орташа крсеткіші 0,42 км/км2-ге те.
азастандаы зен желісіні жиілік крсеткіші 0... 0,05 км/км2-ден (шлейт жне тегіс айматарда) 0,45 км/ км2-ге дейін згереді, ал республика шін оны орташа крсеткіші 0,08 км/км2-ге те.
зен желісіні жиілік коэффициентімен суды беткейлік аындысы деген крсеткіш тыыз байланысты. Беткейді орташа зындыы (lбет ) зен желісіні жиілік коэффициентімен (D) тмендегідей атынаса ие:
lбет =1/2D = /2ål (2.4)
Тегістіктегі су ау жолыны лаюына арай беткей-лік аындыны шыыны кбейеді, яни оны эрозиялы абілеті седі. Сондытан lбет крсеткіші эрозиялы процестерді зерттеу кезінде лкен мнге ие.
24.зенні гидрографиялы желісіні алыптасуы
Климаттык, жадайы мен су жинайтын алабыны млшеріне байланысты зендер траты немесе уакытша рекет етуі ммкін. Ауматаы траты зендер мен уаытша аын сулар, клдер жне батпатар жйесі осы ауматы гидрографиялы желісін крайды. Гидрографиялы (зен) желісіні рылымын мынадай буындара блуге болады (2.1-сурет).
5. олат— гидрографиялы желіні е жоары буыны. Беткейлері шымда рі клбеу жаткан, табаны тегіс гн еістеу жерді ойдымы.
6. зек— олаттан зіні казан орыны тередігі, беткей-биіктігі жне кламасымен ерекшеленеді.
7. раар— гидрографиялык желіні беткейлеріні асимметриялылыымен жне ирек арналы уаытша аын сумен сипатталатын аар алды буыны.
8. Аар— траты зен агындысы басталатын гидрографиялы желіні соы буыны.
Гидрографиялы желіні негізгі элементтеріні (млшері, азу тередігі, беткейіні ламалыы) алыптасу процесі за уакыттар бойы жріп келеді. азіргі уаытта зен табанында рі беткейлерінде эрозия процесі жер бетін жыру, опыру, жарлауыттар азу арылы жаласуда.
3.1-сурет. Гидрографиялы желіні негізгі буындарыны нобайы (А. С. Кузменко бойынша): І-желіні негізгі буындары; ІІ-клдене ималары.
25.Кл мен бгендердегі гидрологиялы баылаулар
Гидрологиялы баылау — арнайы гидрометеорологиялы расытхана (ГМР), кл станиясы, жзбелі гидрометеорологиялы станция, клдегі гидрометеорологиялы бекет кл мен бгедерге ятын зен саасында орналасан гидрологиялы бекет жне т.б. Гидрометеорологиялы расытхана аса ірі бген мен клдерде, халы шаруашылы мекемелері мдделі болан жадайда, гидрометеорологиялы деректермен амтамасыз ету шін йымдастырылады. . Мндай расытханалар кешенді зерттеу жргізу жне станция мен бекеттерді басару шін ажет. Клдік станциялар клдерді (бгендерді), кл топтарыны немесе оны блігіні гидрологиялырежімін жйелі трде зерттеу масатында йымдастырылады. Жзбелі станциялар кл (бген) айдындарында, су жолыны крделі баыттарында ашылады. Клдегі (бген) гидрометеорологиялы бекетгер бгенні (клді) крделі гидрометеорологиялы жргісіні негізгі элементтеріне жйелі баылау жргізу шін рылады. Клдер мен бгендерге ятын зендерді саалы бекеттеріндегі баылаулар осы клге (бгенге) келіп тсетін аындыны кем дегенде 70%-ын амтуы тиіс. Клдерді (бгендерді) гидрологиялы жргісін зерттейтін арнайы гидрометеорологиялы расытханалардаы баылаулар мен жмыстарды негізгі блігі Мемлекеттік гидрометеорологиялы басарманы осы баытта жмыс істейтін ылыми-зерттеу институттарыны ГМР мен бірге жасалан жоспары мен бадарламасы бойынша реттеледі. Клдегі станциялар мен бекеттерде жргізілетін баылаулар мен жмыстар стандартты жне арнайы деп блінеді. Стандартты баылаулар барлы станциялар мен бекеттер шін бекітілген белгілі бір бадарлама бойынша жргізіледі. Арнайы баылау ерекше тапсырма бойынша жоспарланады. Баылаулар жаалауда, жаалауа жаын белдемде жне кл (бген) айдынында жргізіледі. Жаалауда орналасан метеорологиялы станцияларды бадарламасына сойкес метеорологиялы баылау жргізіледі. Жаалау мен оан жаын белдемде су дегейі, температурасы, толын жне мзды былыстары баылауа алынады. Сонымен атар химиялы талдау жргізу масатымен айдыннан су сынамасы алынып, суды негізгі метеоэлементтері аысты баыты мен жылдамдыы, суды оптикалыасиеттері баыланатын болады. Арнайы баылау жмыстарына су бетіні булануын, су дегейіні ктері- луін жаалауды алыптасуы мен бгендерді шгінділерге толуын баылау, мз ату жадайына авиабарлау жасау жне т.б. шаралар кешені жатады. Жоарыда аталан баылау жмыстарынан баса барлы клдердегі станциялар мен бекеттерде атерлі гидрологиялы былыстара баылау жргізіледі жоне олар жнідегі апарат, мліметтерді немі ескеріп отырады.
Кл мен бгендерді гидрометеорологиялы режимін зерттеу шін бл су объектілерінде гидрометеорологиялы желі йымдастырылады. Бл желіге арнайы гидрометеорологиялы обсерватория (ГМО), кл станциясы, жзіп жретін гидрометеорология станциясы, клдегі гидрометеорологиялы бекет кл мен бгендерге ятын зен саасында орналасан гидрологиялы бекет жне т. б. кіреді.
Гидрометеорологиялы обсерватория аса ірі бген мен клдерде, халы шаруашылы мекемелері мдделі болан жадайда, гидрометеорологиялы. Деректермен амтамасыз ету шін йымдастырылады. Бл обсерваториялар зерттеу кешенді жргізу жне станция мен бекеттерді басару шін ажет.
Клдік станциялар клдерді (бгендерді); кл топтарыны немесе оны блігіні гидрологиялы режимін жйелі трде зерттеу масатында йымдастырылады.
Жзіп жретін станциялар кл (бген) айдындарында, су жолыны иын рі шиеленіскен баыттарында ашылады.
Клдегі (бген) гидрометеорологиялы бекеттер, бгенні (клді) крделі гидрометеорологиялы режиміні негізгі элементтеріне жйелі баылау жргізу шін рылады.
Клдер мен бгендерге ятын зендерді саалы бекеттеріндегі баылаулар осы клге (бгенге) келіп тсетін аындыны кем дегенде 70%-ін амтуы тиіс.Клдерді (бгендерді) гидрологиялы режимін зерттейтін арнайы гидрометеорологиялы обсерваториялардаы (ГМО) баылаулар мен жмыстарды негізгі блігі Мемлекеттік гидрометеорологиялы басарманы
осы баытта жмыс істейтін ылыми-зерттеу институттарыны ГМО мен бірге жасалан жоспары мен бадарламасы бойынша реттеледі.Клдегі станциялар мен бекеттерде жргізілетін баылаулар. мен жмыстар стандартты жне арнайы деп блінеді. Стандарт баылаулар барлы станциялар мен бекеттер шін бекітілген белгілі бадарлама бойынша жргізіледі. Арнайы баылау ерекше тапсырма бойынша жоспарланады. Баылаулар жаалауда, жаалауа жаын белдемде жне кл (бген) айдынында жргізіледі. Жаалауда II разрядты метеорологиялы ста-цияларды бадарламасына сйкес метеорологиялы, баылау жргізіледі.
Жаалауда жне жаалауа жаын белдемде суды дегейіне, суды температурасына, толына жне мзды былыстара баылау жргізіледі.
Су айдынында химиялы талдау масатында су сынамасы алынып, суды температурасына,негізгі метеоэлементтерге, толын ктерілуіне, аысты баытына жне жылдамдыына, суды оптикалы асиеттеріне, мзды былыстара баылау жасалынады.
Арнайы баылаулар мен жмыстара су бетіні булануы, су дегейіні ктерілуі жне айту былмалылыы, жаалауды алыптасуы, мен бгендерді шгінділерге толуы, мз ату жадайына авиа барлау жмыстары жатады.
Жоарыда атап тілген баылау мен жмыстардан зге барлы; клдердегі станциялар мен бекеттерде аса атерлі гидрологиялы былыстара баылау жргізіледі жне апарат жмыстары орындалады.
Сy дегейіне баылау жргізу. Кл мен бгендердегі су дегейі азан шырдаы су орыны згеруіне туелді траты былмалылыа ие. Мнымен бірге клдегі (бген) су дегейіне толындармен тасу, тартылу процестерін шаыратын жел де сер етеді. Аса ірі клдерде, оны, ртрлі бліктеріне сер ететін атмосфералы ысымны біркелкі еместігі ондаы су денгейіні сейштік былмалылыына келеді. Бгендердегі су дегейіні былмалылыы ондаы гидротехникалы имараттарды жмыс режиміне туелді, сонымен бірге олардаы су дегейіні жылды былу амплитудасы клдерге араанда лдеайда лкен.
Су дегейіне жргізілетін баылау рейкалы, адалы немесе аралас гидрологиялы бекеттерде,траты трде кнде 8 жне 20 сааттарда жасалады, ал тменгі дегей алыптасан жадайда-тулігіне 1 рет (са.8-де).
Желді серінен болатын су дегейіні тасу, тартылу былыстарына баылау жргізу бір мезгілде бірнеше бекетте су дегейін желді, баыты мен жылдамдыын есепке алуа негізделген. Бл былыстарды детте ыса мерзімге созылуына байланысты бл бекеттер зі жазыштармен амтамасыз етіледі.
Суды температурасын баылау. Кл мен бгендердегі суды, температурасын баылау материалдары, детте ондаы температуралы жне мзды режимдерді болжау жне есептеулер кезінде, су жне жылу тедес-тіктерін тзу жне баса біратар тжірибелік жне ылыми масаттарда пайдаланылады.
азан шырдаы суабатыны жылуы су бетіне жеткен кн радиациясына баынышты жне су абатыны температурасы кн радиадиясыны жылды былмалылыына байланыстызгеріске шырап отырады.
Клдерді р блігіндегі температуралы жадай біркелкі емес жне негізінен оны млшеріне, апалыына жне тередігіне туелді. Осы жадайа байланысты суды температурасына баылау жаалауа жаын ма, мен оны айдынында да жргізіледі.
Клмен бгендердегі толындар су кздерін халы шаруашылыында пайдалануа едуір серетеді. Толындарды баылау бірінші кезекте су жолы мен сал жргізу мекемелеріні сраныстарын анааттандыру шін, гидротехникалы жне айлаты имараттарды жобалау жне пайдалану кезінде аса ажет.
Толындар режимін зерттеу ылыми трыдан араанда да те маызды болып табылады. Толындар су кздеріне келіп тскен лас суларды сйылуын тездетеді, суды беткі абаты мен тере, абаттарыны араласуына жадай жасайды, су алмасу, тасындыларды озалыс процестеріне жне жаалауды кайта алыптасуына лкен сер етеді.
Жел толындарды пайда болуыны негізгі себепкері болып табылады. Желді су бетіне сері сйыты тепе-тедік жадайдан шыуа мжбр етсе, ал ауырлы(салма) кші оны бастапы алпына айтуына сер
етеді. Процесті инерциялыыны нтижесінде сйытыты алпына келуі рбір тамшысыны былмалы айталаныстарынан трады.
Жел толындары мынандай екі типке блінеді: 1) баылау; кезінде трып тран желді серінен пайда болан толынны зі; 2) жел тотааннан кейін немесе лсірегеннен со байалатын жеіл са толындар, олар ауырлы кшіні серінен уатын жоалтуына байланысты біртіндеп шеді.
Жел толындары, детте, тік, ыса жне биік, ал жеіл толындар клбеу, зын жне аласа болып келеді.
Кл мен бгендердегі толындарды шамасы біратар негізгі факторлара байланысты болып келеді. Олар: желді жылдамдыы, баыты жне затыы, толыныны жгіру зындыы, су кзіні тередігі мен формасы, р трлі кедергілерді болуы.
Су кзіні толын режимі жаалау маында немесе жаалаудан ашыыра жерде орналасан орындардан жргзілген баылау крсеткіштері арылы зерттеледі
Аыстарды режимін зерттеуді тжірибелік рі ылыми трыдан маызы зор. Себебі біз физикалы, химиялы, биологиялы асиеттері р трлі су массаларын тасымалдау жне араластыруды амтамасыз е.тетін аыстарды зерттеу арылы кл мен бгендерді гидрологиялы режиміндегі кптеген задылытарды анытауа ол жеткізіледі. л мен бгендердегі аыстар екі типті болып келеді: аынды аыс жне желдік аыс.
Аынды аыс траты еипатталады. Ол клге (бгенге) ятын зенні саасынан осы клден немесе бгеннен шыатын зенні бастауына баытталан. Аынды аысты таралу алабы жне клдегі (бгендегі) шгу тередігі кятын жне бастау алатын зендерді су млшеріне зен суыны физикалы, химиялы касиеттеріне (температура, тнба, тр-тсі) жне жел режиміне туелді.
Желді серінен пайда болатын аыстар уаытша аыстара жатады жне суды беткі абатында бір баытта за соан желді серінен пайда болады,
Кл мен бгендердегі аыстар азимутпен аныталатын жылдамдыы жне баытымен сипатталады. Мысалы,. зен типтес бгендегі аыс жылдамдыы, детте, 0,5 м/с, тасын кезінде аысты жылдамдыы 1,5 м/с жетуі ммкін. Тередеген сайын аыс жылдамдыы азая береді жне едуір тередікте (клдерде) 1—2 см/с аспайды.
Кл мен бгендердегі аысты жылдамдыы, баыты арнайы зырылдауыты немесе алтыларды кмегімен лшенеді.
26.зен аарыны алыптасуы жне оны типтері
зен аары деп жер бетіндегі зі аса енді емес, детте зына-бойы иреледеп созылып жатан ойыстау, жалпы еістігі зенні бастауынан саасына арай баытталан жерді айтамыз. Бірнеше аарлар бірімен бірі осылып ірі аарлар райды, еш уаытта бір аар екінші аарды кесіп тпейді. Олар бір-бірінен тередігі, ені жне зындыымен ерекшеленеді.
Аарлардь алыптасуы жер бетінде тіп жатан аса крделі климатты, эрозиялы, мзды, тектоника-лы процестер мен карст былыстарына тікелей байланысты. Аарды алыптасу процесіне ай фактор к6ірек сер етсе сол факторды атына сйкес типтендіріледі.
Эрозиялы аар деп аын суларды рекетінен пайда болан аарларды атаймыз: тектоникалы - алыптасуынан тектоникалы сер (тау алыптасу процестері) крінетін аарлар; вулканды - рылымына вулканды арекеттер сер еткен аарлар; мзды - рылымында мздытарды рекетіні ізі бар аарлар.
зен аарларыны алыптасу, даму процестері ондаан мы жылдара созылып жатыр. Аарларды е алашы формаларына уаытша аын сулар жасаан сайлар мен жыралар жатады.
Аарларды табаны мен беткейлерін райтын тау жыныстарыны асиеттеріне байланысты оларды зына бойы, клдене кріністері згеріп отырады. Кесе клдене имасыны сипатына арай аарлар тмендегідей типтерге блінеді:
1) саылау — тере рі тар аар, беткейлері детте тік, кейде арнаа карай екіш келеді, аарды табанын тгелдей су алып жатады. Тек таулы аудандарда кездеседі;
2) каньон — те лама беткейлі тере аар, детте табаны тар, таудан шыа берісте немесе тауларда кездеседі;
3) шатал—тере жартасты тау анары, детте беткейлері шыыы келіп етегіне арай ламасы седі;
4) трапецияга сас — шыыкы немесе тзу клбеу ке аар, Бл жазытаы аарды сипаты. Бл типті бір трі — жшік трізді табаны тегіс, беткейі лама аар;
5) астау трізді — беткейлері ойыс (батыкы), етегіне жаын біртіндеп клбей тседі. Мндай крініс мздытар рекетінен болан.
Табиатта жоарыда келтірілген тигптерді біріне айын жатызуа болатын зен аары те сирек кездеседі. Оан аарда тіп жатан опырылыстар, тау жыныстарыны сыруы, су тасындылары мен аын суды эрозиялы рекеттері кінлі. детте бір зенні зына бойынан аарды бірнеше типін кездестіруге болады.
27.зен алабы, зен алабыны морфологиялы сипаттамалары
зен алабы деп зен немесе зен жйесі сумен оректенетін жер блігіні бетін, жне ондаы топыраты жне жер ыртысын оса аланда атайды. Егер зен алабына сол территорияда орналасан клдерді, ми батпатарды, каналдарды, су оймаларын осса онда ол гидрографиялы торап деп аталады. Яни рбір зен алабыны жер беті жне жер асты су жинау алаптары болады. Беткі су жинау алабы крші су жинау алабынан жер бетіні е жоары нктелерімен тетін сызыпен блінеді. Бл сызыты су айрыы сызыыдеп атайды. Жалпы жадайда беткі жне жер асты су жинау алаптары аудандары жне суыны млшерлері жаынан бір-бірімен сйкес келмейді. Дегенмен, жер асты суыны шекарасын анытау иын болатындытан зен алабы жне зенні су жинау алабы терминдерін бір маынада тсінуге болады. Шлейт жерлерді жазыты айматарындаы зендер алабында суларын негізгі зенге не оны салаларына ймайтын клемі айтарлытай аудандар (жерді ойыс бліктері) болады. Мндаы сулар тек ан булануа жн жерге сіуге жмсалады. зен алабына ондаы аынсыз ойыс аудандарды оспаанда оны зенні су жинау алабы деп атайды. Біратар азастан зендері алаптарындаы аынсыз аудандар кестеде крсетілген.
зен алабыны негізгі морфометриялы сипаттамасына оны ауданы жатады. Алап ауданы планиметрмен немесе палаткемен лшенеді. зен алаптары кбінесе асимметриялылыымен ерекшеленеді, яни зенні о жне сол жатары аудандарыны пішіні жне ауданы бойынша р трлі екендігін, сол себепті негізгі зенге р трлі клемдегі сулар ятындыын крсетеді. Алапты асимметриялы дрежесі оны асимметриялы коэффициентімен крсетіледі.