Гидрометриялы лшемдер млде болмаан жадайда алыпты аындыны анытау. 5 страница

33.Клдерді пайда болуы жне трлері

Кл деп жер бетіндегі суа толан, тецізбен тікелей байланысы жо, су алмасуы шабан болатын азаншнырлар мен ойыстарды айтады. Бл аньітамаа сйенсек, Каспий, Арал теіздері секілді ірі су кздері де, сонымен бірге кктемгі ар суына тола сл-пл ойыс-тарды да клдер атарына жатызуа болады. Жасанды трде жасалан клді бген (су коймасы) деп атайды. Шагын бгендерді жне су сімдіктері сіп кеткен, саяз табии клдерді тогандар, уіттер деп атайды.

лдерді пайда болуы азан шыра келіп -йылан суды млшері (жер сті жне жер асты жолы-мен) одан шыатын су шыынынан (сіу жне булану) кп болан жадайда жзеге асады.

л азаншырларыны алыптасу сипатьша ка-рай бгелген немесе тоандалан, азаншырлы жне аралас сипатты клдер болып блінеді.

Бгелген клдер зен аарларын тау кшкіндері, сырымалары, мздыктар, шгінділер басып алан жадайда пайда болады. Мысалы, Памирдегі Ескендір-вл мен Сарез клдері, авказдаы Рица клі. Бл кл-дер зен аарларыны слбасын толы айталаумен еипатталады. Бл топа табии бгелген клдерден зге жасанды клдер — Рыбинск, Цимлян, Бтырма бген-дері жатады.

Казаншуырлы клдерді пайда болуыны себеп-тері кп. Бл топа мореналы тектоникалы, вулкан-ды, дефляциялы немесе эолды жне карсты кл-дер жатады. Мореналы (мздык,) клдер мздытар-ды эрозиялы жмысыиы серінен, сіресе трттік дуірде, пайда болан. Мздытарды шегінісі (еруі) кезінде кп млшерде тау жыныстарын (саз балшык, •алта тас, м жне койтастар) тасымалдаан жне морена турінде шгінділер алдырып отыран. Морена-лы клдер мзды шгінділерді біркелкі болмауы себепті пайда болан ойыстарда калыптасан. Олар р трлі слбада кездеседі (днгелек, созылыы, сопа т. б.). азан-шырлы клдер сіресе ежелгі мзды дуір дамыан жерлерде кп тараан (Карел, ола тбегі).

Тектоникалы клдер жер ыртысыны опырынды ойыстарында зілзала жне баска да тектоникалы -вылыстар кезінде пайда 'болады. детте, бл клдер Іере, созылыы жне ауданы лкен болып келеді. Бл юпа аспий, Арал, Ладога, Онега, Байкал, Ыстыкл, Кеван, Виктория, Танганика, Эри, Онтарио, Мичиган Ікне таы баса да клдер жатады.

Вулканды клдер шкен вулкандарды ешіне (кратер) су толуы арылы алыптасан, сондытан да глбасы дгелек, воронка трізді болып келеді. Камиткада, Курил аралдарында жне Армян тауларында кздеседі.

Дефляциялы (золды) клдер жер ыртысыны :а блшектерін желмен суырып кетуінен пайда бол-Ін азаншырларда, ойыстарда калыптасады. дет-;, олар клемі кішігірім, саяз болып келіп, Арал-Каспий :тіртіндегі бархандар мен м тбелеріні арасында 'здеседі.

Карсты клдер ктас тау жыныстары таралан ау-Ітарда алыптасады, себебі к тастар суда тез ериді. гл клдерді азаншырлары кішігірім, слбасы _цгелек, кейде тере болып келеді. Кптеген карсты клдер Солтстік Даугава алабында, Еділ-Онега су ай-рыында, Нижний Новгород аймаында, Марий, Баш-рт республикаларында территорияларында кездеседі.

Мгі то таралан аудандарда термокарсты кл-1 дер кездеседі. Олар мгі то абатыны немесе к-мілген мзды еруінен пайда болан шыр, ойыстарда алыптасады. Мндай клдер Якут-Саха елінде кп.

Аралас тектіклдер жер бетінде кптеген фактор-| ларды серінен пайда болып отырады. Мысалы, кпте-г ген тектоникалы азаншырлар кезінде мздыктар-І ды серінен айтарлытай згеріске шыраан. Ладога,Г Онега жне Теле клдеріні тегі аралас.

Клдерді дамуы келесі кезендерден трады:

1) жастЫ кезеі — азаншырды алашы бедері згеріс-із саталады;

2) есею кезеі — клді айналасында жаалы ай-в-пайда болады, ал зен йандарында (саа) аты-вулар алытгасады, бірак, казаншырды табаныны гйбір кедір-бдырлытары саталады, су сімдіктері «миды;

3) крілік кезеі — кл атырау беткейлерімен жне аалы айран шгінділерімен оршалып жатады, кл-ік барлы блігінде аллювиалды шгінділер тарала-и, тередігі азаяды;

34.Бгендер гидрологиясы. Бгендерді трлері жне оларды жер шарында таралуы

Бген – зенде су тежегіш имарат арылы су сатау жне аындыны реттеу шін олдан алыптастырылан суойма.

Бген алыптастыру шін трызылатын бгетті биіктігі мен зындыы бгенні лшемдерін анытайды. Бгетті жоарысы мен тменінде зенні гидрологиялы режімі бірдей емес.

Бгендер зен аарларыда, тауаралы азаншырларда, ойыс жер бедерлерінде салынады, жне кейде оларды алыптастыру шін бгет салу ажет болмайды.

Бгендерді, суды жинап, кейінірек оамны шаруашылы жне леуметтік сраныстарын теу, су басулармен кресу жне зендегі су тередігін кеме жзу, балы шаруашылыы, рекреация шараларын амтамасыз етуге байланысты ажетті дегейде стап тру шін салады.

Бгендерді кмегімен зен аындысы реттеледі, яни, су ресурстарын толыыра пайдалану шін аындыны су ттынушыларды сраныстарына байланысты уаыт бойынша айта лестіреді. азіргі кезде, лемде жыл сайын 300….500 бген іске осылады. Кптеген ірі, Еділ, Ангара, Миссури, Колорадо жне т.б. зендер бгендер каскадына айналан. Болашата зендерді 2/3 блігі реттелетін болады.

Бгендер – лем елдеріні басымында блігінде ландшафтты блінбес бірлігіне, лтты мемлекеттігіні маызды элементіне айналан географиялы табии-техникалы нысандар болып табылады (А.Б. Авакян, В.П. Салтанкин, В.А. Шарапов).

Клдерді бгендермен салыстыру еш тотаан емес. Бгендерді е негізгі ерекшеліктері:

- бгендер – белгіленген бадарлама бойынша басарылатын антропогендік су нысандары;

- бгендерде орланан сулар экономиканы кптеген салаларында аса арынды пайдаланылады;

- бгендер даму (эволюция) динамикасыны жоары арындылыымен сипатталады.

Бгендерді трлі белгілері бойынша жіктеуге болады. лемде, істеп тран 30 мынан аса бгендер крсеткіштері, шаруашылы пайдаланылуы жне оршаан ортаа сер етулері бойынша зара атты айырмашылыа ие.

1) Тектік негіздері (генезис) бойынша жіктеме:

- зен аарлы;

- йылма бгендер;

- реттелген клдер;

- ыза (грунт) сулары шыымдары орындарындаы бгендер;

- теіз жаалауы телімдеріндегі бгендер;

- коллекторлы суларды жинайтын бгендер (мыс. Сарыкамыс, Арнасай клдері жне т.б.);

- алаларды ашырты суларын жинайтын бгендер (мыс. Алматы . ашырты суларын жинайтын – Сорбла клі, Астана . - Талдыкл);

- жер асты бгендері.

2) Жер бедеріне байланысты жіктеме:

- жазыты бгендер;

- таулы бгендер.

3) лшемдеріне байланысты жіктемелер:

Клемі бойынша:

- аса ірі, су клемі 10….50 км³;

- ірі – 1…10 км³;

- орташа – 0,1…1 км³;

- кішігірім – 0,01…0,1 км³;

- са < 0,01 км³;

Тередіктері бойынша:

- тере – 15…29 м;

- орташа тередікті – 7…14 м;

- тере емес – 3…6 м;

- таяз < 3 м.

4) Аындыны реттеу тередігі бойынша жіктеме:

- кпжылды реттелімді бген;

- маусымды реттелімді бген;

- айы реттелімді бген;

- апталы реттелімді бген;

- туліктік реттелімді бген.

35.Бгендер спаттамалары.

Бген алыптастыру кезінде, жер бедері жадайлары мен зенні аынды клемін талдау арылы орланан су клемдері W жне су айдыны аудандары F мен су дегейлері Н арасындаы байланыс аныталып, графиктік формада беріледі.

Ордината осімен су дегейі немесе тередігі, абцисса осімен клемдер, аудандар немесе баса сипаттамалар алынады.

Екі шектес горизонтальдар арасындаы су клемі:

мнда F_i жне F_i₊₁ – i жне i+1 су дегейлеріне сйкес айдын аудандары;

Н – горизонталь белгілер айырмасы.

Бгенні орташа тередігі:

h_ор=W_т/F_т

мнда W_т жне F_т бірдей толу дегейіндегі су клемі мен айдын ауданы.

36.Су бгендеріні зен аындысына жне оршаан ортаа алай серін тигізеді

37.Батпатар. Батпатарды пайда болуы, дамуы

Жер бетінде батпатар мен батпатанан жерлер алып жатан айматы жалпы ауданы шамамен 3,5 млн. км². Батпатар Азияда, Еуропада, Солтстік Америкада е кп тараан. зге континенттерде батпатарды та-ралуы шектеулі.

Брыны ТМД-ны жалпы ауданьшы шамамен 9,5%, немесе 2,1 млн. км² блігін батпатар алып жатыр деп бааланады. Бл крсеткішті шамамен 0,6 млн. км²-і немесе осы'территорияны 12%-і. Еуропалы блігінде болса, ая азиялы блігіне— 1,5 млн. км² немесе ТМД-ны шамамен 9% блігі тиесілі.

ТМД-ны шымтезек оры 50000 кен орындарынан т-рады. Ондаы рак шымтезек корыны млшері 158 миллиард тонна немесе лемдік орды 60,8%-і.

Батпатарды мол болуы, ауматы дамуыны гео-логиялы тарихына жне азіргі кездегі климат пен жер бедеріне байланысты. сіресе батпатарды алыпта-суына ыайлы жадай мздытарды шегінуінен со жасалды. Сондытан да брыны КСРО-да батпатар мздытар кп дамыан аудандара шоырланан. Мз- калыптастыран жер бедері мен климатты жадай-тек батпаты бл жерде болуын ана емес, сонымен

оньщ орналасу сипатын да анытайды. Тундра белдеуіндегі ауматы кейде 50%-не дейін атар алып жатады жне олардьщ кпшілігі жа мтезек кабатынан тратын батпатанан жерлер бо-п келеді. Тундра белдемінде батыстан шыыса а-климатты .континенталдыы кшеюіне байланысты •оне Сібірді солтстік-шыысындаы таулара туіне іаяланысты батпатану процесі лсірей береді.

Тайга белдемінде КСРО-ны бкіл шымтезек батпак-арыны 80%-і шоырланан. Беткейлік сфагналык бат-вктар ке таралан. Карелия, Вологда, Санкт-Петер-^гргоблыстарын 40%-ке дейін батпатар алып жатыр. Ьагтыс Сібір ойпатыны 70%-тей блігін батпатар іасып жатыр (шамамен 1 млн. км²).

Аралас орман белдеуінде батпатар те шашыраы рналасан больш келеді. Солтстік батыста (Белорусь, "краина...) беткейлік батпактар кп таралса, ал тс-ік-шыыса арай ойпады батпатар саны кбейе т-еді. Бл айматы е кп батпатанан ауданы отус-ік-батыс, сіресе Полесье (Припять, Десна, Жоары [непр зендеріні алаптары).

иыр Шыыс пен Амурды тменгі аысы да жоарві эрежелі батпатану процесімен сипатталады. Мнда атпатар (зенаралык) суайрыктармен атар тегістел-;н зен аарларында шоырланан.

Орманды дала белдеуінде.батпатар кбінесе зен а-эрлары мен йлтабандара шоырланан болып келеді, ул белдемде тек ойпады батпатар ана кездеседі. Дала, шлейт жне шл айматарында батпатар Ірек кездеседі жне кездессе тек лкен зендерді аты-Іулары мен аарларында ана орналаскан болып ке-•ді.

Таулы айматарда батпатар тауды клбеу беткей-рі мен биік таулы жазытарда, жер асты суларыны ;р бетіне мол шыып жатан жерлерінде кездеседі.