Жер асты суларын химиялы рамы бойынша жіктеу
Химиялы ±рамына арай жер асты суларыны кпшілік абылдаан бірыай жіктеуі жо. Бл табии суларды сапалы жне санды жаынан барынша алуан трлі болып келетіндігіне байланысты. Басым келетін иондары (катиондары мен аниондары) мен оларды зара атынастары бойынша суларды блу принципіне негізделген жіктеу е олайлысы. Осындай жіктеулерді бірін 1948 жылы О. А. Алекин сынды. Басым келетін аниондарына арай О. А. Алекин барлы табии суларды гидрокарбонатты, сульфатты, хлоридті деп ш лкен класа блді. Осылайша блу жалпы сипатта суды гидрохимиялы бейнесін ашады. Басым келетін катиондарына арай одан рі кальцийлі, магнийлі жне натрийлі болып ш топа блінеді. Иондарды зара атынасына арай р топ з кезегінше ш типке ажыратылады (54-сурет). Табии суларды химиялы рамына ќарай лшеу арылы анытайды. Екінші жадайда аыры айырмадаы аныталмаан озалысты тедеуін (Г. Н. Каменскийдіњ тсілі) пайдалана отырып, режимдік байаулар негізінде есептеу жргізіледі.
39.Беткі сулар мен жер асты суларыны зара байланысы
Беттік сулар – бл жерді бетінде айналатын жне болатын сулар - жабыр, зен, кл, ар, мзды, батпа сулары жне т.б. Олармен биосферадаы барлы геологиялы, геофизикалы, геохимиялы жне биологиялы процестер байланысты. Беттік сулармен эрозия, ерітілген жне салынды кйдегі заттарды тасымалдау процестері байланысты.
Жер асты сулары – бл литосфераны тау жыныстарында соылармен кез келген байланыста (гигроскопиялы трде, гравитациялы, су ерітінділері, коллоидты жйелер, минералдар рылымында жне т.с.с.) болатын сулар. Жер асты суларына жер ыртысыны геологиялы жне геохимиялы процестеріндегі ерекше маызды роль тиесілі.
Олар тау жыныстарымен тыыз зара рекетте болады, оларды згеруіні р трлі процестеріне жне химиялы реакциялара атысады. Грунтты жне тередік суларды, соны ішінде арынды жне арынсыз, абат аралы, жарышаты, карстылы жне т.б. суларды ерекшелейді.
40.Жер асты суларын пайдалану жне оны орау проблемалары
Гидрогеологияда жер асты суларыны есептік сипаттамасы шін жер асты суларыны орлары жніндегі тсінікті пайдаланады. Жер асты суларыны орлары — сулы пластан орын алан гравитациялы суды есебі (клемі). Халы шаруашылыында пайдалануа жарамды жер асты сулары е баалы пайдалы азындылара жатады. атты пайдалы азындылармен салыстыранда су немі озалыста болады жне дркін-дркін жаарып отырады. Жер асты суларыны орына баа беруді сумен амтамасыз етудегі алатын мні те зор. Жер асты суларыны орын алдын ала есептемейінше бірде-бір су абылдаышты трызып, пайдалануа болмайды. Су абылдаушы имараттарды типі, оларды орналасу варианттары, йлесімді жмыс режимі, сумен амтамасыз ету шін жер асты суларын пайдаланумен байланысты баса мселелер жер асты суларыны есептелген орларыны негізінде шешіледі. азір зерттеушілерді кбі жерасты суларыны орларын табии жне пайдаланылатын деп бліп жр.
Жер асты суларыны табии орлары — табии жадайларда (статикалы немесе озалыстаы кйде) сулы пластарда орналасан гравитациялы суды клемі. Табии орлар статикалык серпімді жне динамикалы орлардан ралады. Статикалы орлар (Qст) сулы горизонтта орналасан гравитациялы суды клеміне те жне клемдік бірліктермен (м3) лшенеді: Qст=mV, мндаы (m — тау жыныстарыны клемдік лесіндегі суайтарым, V — сулы горизонтты клемі. Серпімді орлар (Qсерп) —дегейді тмендеуі кезінде арынды сулы горизонтты ратпастан (млде сарыпай), суды серпімді асиеттерініњ есесінен алуа болатын суды шамасы. Динамикалы ор (Qдин) тасынны клдене имасы арылы уаыт бірлігі ішінде аып тетін суды шыынына байланысты. Ол сулы горизонта жыл сайын осылып отыратын суды шамасын крсетеді. Жер асты суларыны динамикалы орларын трлі дістермен анытайды. Бларды атарына атмосфералы жауын-шашын инфильтрациясыны шамасы, жер асты аыныны модулі, блатардыњ жиынты німі, тасынньщ клдене имасы мен сзілу жылдамдыыны шамалары бойынша жне баса дістер бойынша динамикалы ор шамасын анытау жатады.
Жер асты аыныны модулі сулы горизонтты аудан бірлігінен уаыт бірлігіні ішінде аып келіп зенге йылатын судыњ шамасы. Оныњ шамасы елімізді трлі аудандары шін сулы горизонтты 1 км2 алаынан бір литрді онды бліктерінен 15 л/с-ке дейін не одан да астам млшерге жетеді.
Жер асты суларыны пайдаланылатын орлары. Су абылдаыштарды пайдалану кезінде жер асты суларыны табии жадайлары бзылады. Жер асты сулары орларыныњ жаа типі тріндегі пайдаланылатын орлар алыптасады. Пайдаланылатын орлар екіге блінеді: 1) суабылдаыштарды сер ететін зонасындаы табии орлар; 2) суабылдаыштарды пайдалану процесінде осылатын осымша орлар (суды нашар ткізетін абаттар арылы крші сулы пластардан аып келетін сулар, беткі аынды сулар мен су оймаларынан сзілу т. б.).
Зерттеу дрежесі мен орындалан гидрогеологиялы жмыстарды длдігіне байланысты жер асты суларыны пайдаланылатын орлары А, В, С1, С2 категорияларына блінеді. Сумен амтамасыз етуді жобасын жасауа ажетті длдікпен зерттелген орлар А жне В категорияларына жатызылады. А категориясыны пайдаланылатын орлары тжірибелік-пайдаланымды немесе тжірибелік су тартуды деректері бойынша аныталады. В категориясыны пайдаланылатын орлары тжірибелік су тартуды деректері жне осы деректерді пайдалану жадайларын экстрополяциялау (долбарлай йлестіру) арылы аныталады. С1 жне С2 категорияларыны орларын жеке скважиналарды сынау су тартуыны деректері (СІ) немесе жалпы гидрогеологиялы жадайларды су тарту арылы сыналан учаскелерге (С2) састыы бойынша анытайды. Пайдаланылатын орларды барлы категорияларын пайдалы азындылар орыны Мемлекеттік комиссиясы немесе пайдалы азындылар орыны территориялы комиссиялары бекітеді.
С1 жне С2 категориялары бойынша аныталан орлар жер асты суларыны перспективалы жобасын жасауа, су шыару шін барлау скважиналарын брылауды негіздеуге т. б. арналады. Осы категорияларды біршама жоары В категориясына аудару шін гидрогеологиялы жмыстарды осымша клемі орындалады. Суабылдаыштарды пайдалану режимін олдан бзан жадайда брын бекітілген орларды айтадан арастыру (айта бекіту) ажет.