азастандаы су тазарту
азастанда жоарыда аталан су тазарту дістеріні ішінен тек ана механикалы діс пайдаланылады. Республикада жздеген су тазарту ондырылары трызылан. Бларды жмысын немі адаалап отырмаса - оларды тиімділік крсеткіштері тмен болып ала береді. Ал, химиялы жне биологиялы тазарту дістері лі тжірибеге енген жо.
51.Бгендерді лайлануы
Лайлы— зеннін, клдене имасында, зына бойы-на рі мерзімдік аса былмалы крсеткіш. Лайлыты арнаны клдене кимасында таралуы аса крделі си-пата ие. детте лайлыты е кп шоырланатын жері суды тбі мен жаалаура жаын жерлер, тасындылар-ды рамында нерлым ірі блшектер кп болса олар-ды вертикал таралуы солрлым ретсіз келеді.
52.зенні бастауы, жоары, орта жне тменгі агысы
Кез келген зенні басталатын жері, яр-ни бастауы болады. зенні бастауы жер астынан ай-йап шыатын бла, батпак, кл, мзарт немесе екі саланы осылатын орны болуы ммкін.
Клден басталатын зендерді басталуыны айын крінісі бар. Бан Байкал клінен бастау алатын Ангара зені немеее Ладогадан басталатын Нева зені мысал бола алады.
Жазы аудандарда зендер детте батпатардан бастау алады. Оан Пин батпатарынан аып шыатын Днепр мен Висла зендеріні салалары жатады. Екі зенні осылу жадайында бастау болып лкен зен, ал екі зенні зындыы те болса, онда бастау ретінде сол жа саласы кабылдануа тиіс. детте ірі зендерді жоары, орта жне тменгі аыс лескілеріне бледі. Б.л блу аын суды молдыына, жерді орографиялык, жадайына, аыс жылдамдыына, кліктік-шаруашылы пайдаланылуына жне баса да сипаттарына атысты жргізіледі.
зендерді жоары аысы аынны лкен еістігімен жне жылдамдыымен, тайыздыымен, айтарлытай жуып-шаю жне тасымалдау рекетімен сипатталады.
зендерді орта аысында оларды арнасы лайып, ені кеейеді, лкен салаларыны есебінен суы молаяды, еістігі мен аыс жылдамдыы кемиді, сонымен бірге жуып-шаю рекеті нашарлайды.
Ал, тменгі аыста зенні жуып-шаю рекеті нашарлап, еістігі кемиді, арнасы кеейеді. Еістігіні кемуіне байланысты тмендегі аыста жуып-шаю шикізатыны шгіндегі.тсуі кшейеді, осыларды брі зен арнасыны ке атырауа блінуіне кеп соады.
зеннін баса зенге: клге (бген) немесе теізге ятын жерін зенні сагасы деп атайды. зендерді сааларында кл, теніздерді зендермен зара серіні нтижесінде жер бедеріні крделі формалары мен тарамдары (жедер), яни атырау пайда болады.
53.зен жйесіні зындыы, ауданы алай аныталады
зенні зындыы деп оны карта бойынша лшенген бастауы мен саасыны ара ашытыын айтамыз. зенні зындыын ірі масштабты карта бойынша немесе аэрофото тсірімдер арылы лшеу керек жне лшемді орын боландытан, саасынан бастауына арай жргізу керек. зенні зындыы тмендегі формула бойынша аныталады:
L = L Ки (2.2)
Мндаы L —зенні лшенген зындыы.
зенні зындыы аын су зіні арнасы мен жаалауын жуып-шаюыны арасында немі згеріп трады.
Брыны КСРО шекарасында зындыы 0,5 км-де кіші зендерді, блатарды, уаытша аын су жылала-рын осанда 2963400-дей зен бар
54.Еістік дегеніміз не, алай аныталады
зендер планда рашан иректі кріністі болып келеді. зендерді иректігі олар аып тетін жерді жадайына – зен арнасы мен аарын райтын тау жыныстарына, топыраа жне аысты динамикасына байланысты болады.
зенні иректігі иректік коэффициентімен сипатталады, ол картадан аныталан зенні зындыыны, L, онын бастауынан саасына дейін (немесе лескіні) жргізілген тзуді зындыыны l атынасына те:
Ки=L/l (2.1.)
зенні зына бойына оны иректігі згеріп отырады. Сондытан, алашында иректік коэффициенттер зенні жеке лескісі шін аныталып, сонан со жалпы иректік коэффициенті табылады.
55.Эмпирикалы амтамасызды сызыы дегеніз не, алай трызады
Эмпирикалы амтамасызды исыыны ординаталары кесте трінде жргізіледі. Кему тртібімен орналасан орташа тімдер мні бойынша жне орташа тімдерді ытималды амтамасыздыы мндері бойынша эмпирикалы амтамасызды исыы трызылады. Эмпирикалы амтамасызды исыыны дрыстыын бекіту шін сонымен атар теориялы амтамасызды исыыны элементтері енгізіледі. Ассиметриялы коэфициент теориялы жне эмпирикалы амтамасызды исытарыны сйкестігіне байланысты табылады.
56.зен сааларыны типтері
зен саалары пішіндеріні р трлі болып келуі оны зімен бірге тасымалдайтын тасындыларды клеміне, ятын базды пішініне, суыны ау жылдамдыына жне жергілікті жер бедеріні ерекшеліктеріне байланысты болып келеді. Кейбір зендерді саалы телімі болмайды. Мндай зендер негізнен карсты айматара тн, яни зен тау жарытары арылы жерді астына аып кетеді де жер асты суын толытырады. Біратар жадайларда уашылы жылдары кейбір зендер клге не теізге жетпей жолда тартылып алады. Мыс., ума зені суыны булануа жмсалуы жне бір блігіні ма сіуіне байланысты суын Каспийге жеткізе бермейді.
Соы кездерде саалы телімні болмауы кбінесе адамзатты іс-рекетімен байланысты болып отыр. Яни, зенні барлы дерлік суын жерді суаруа жне нерксіпте пайдаланады. Оан мысал ретіндеТеджен, Мургаб т.б. Орталы Азияны жне азастанны кптеген зендерін айтуа болады.
Кп кездесетін зен сааларыны типтері тмендегідей:
1) біртарматы (Риони, Амур т.б.);
2) эстуарий (воронка трізді – Обь, Енисей, Хатанга, Мезень, От.Буг, Днепр);
3) аралы (Дон, Печора, Солт.Двина, Индигарка, Яна, Колыма, Нева);
4) алаша трізді (Кура, Орал);
5) кп тарматы (Еділ, Терек, мудария);
6) оршалан саа, клтабанды (лиманды) саа ( Кубань, Днестр, Батыс Двина)
57.Су режиміні негізгі типтері жне оларды оректену кздерімен байланысы
Су режимі деп су объектілеріні уаыта байланысты су дегейіні су шыыныны згеру ерекшеліктеріні бірлескен жадайын айтамыз. Бл анытаманы кеірек тсінігі-су объектілеріні гидрологиялы режимі.
зенні-гидрологияы режимі кпжылды маусымды жне туліктік былмалылыымен ерекшеленеді: 1) су дегейі (су дегейіні режимі), 2) сулылыыны (аынды режимі), 3) мзды крсеткіші (мзды-режим), 4) суды температурасы (термикалы режим), 5) аыспен тасылатын атты заттарды млшері мен крамы (тасындылар режимі), 6) еріген заттарды шоырлануы мен рамы (гидрохимиялы режимі), 7) зен арнасыны згеруіні (арнадаы процестер режнмі).
зен арналарында оны гидрологиялы режимі сер ететін, гидротехникалы имараттарды бар-жоына арай реттеліп, табии немесе трмысты режимдерге жіктеледі.
58.зенні типтік гидрографы
зен аындысыны жалпы тедестігіндегі р трлі оректену кздеріні лесіні млшері гидрографты (су шыыныны жылды графигі) талдау арылы бааланады. Бл масат шін кпжылды баылау нтижесінде трызылан су шыыныны кбылмалылыыны типтік гидрографы немесе жеке сипатты жылдар (кп сулы, орташа сулы жне аз сулы) шін сызылан гидрографтар олданылады. Типтік гидрограф деп біратар жылдардаы гидрографтарды жалпы сипаттарына ие, сонымен бірге р жыла тн кездейсо жадайы жо гидрографты айтамыз.
Типтік гидрографты трызу кезінде біратар жылдар шін жеке зендерді сипат ерекшеліктеріні ордината (су шыыны) жне абцисса (уаыт) крсеткіштері орташа мнге келтіріледі (су тасуды басталуы, макси-мумыны келуі, су тасудын, соы жне т. б.). алыпа келтірілген тірек нктелерімен біралыпты графикті саламьіз. Типтік гидрограф бойынша аныкталан аындыны клемі, лшенген аындыны кпжылды орташа млшеріне те болуы шарт (4.1а-сурет).
Типтік гидрографта су шыыныны млшері мен уаытты былмалылыыны сипатты нктелеріні шектері крсетіледі.
Гидрографты оректену кздері бойынша талдауды бірнеше дістері бар.
Жер асты су аындысын блуді е карапайым дісі — ол гидрографтаы кктем басталардаы минимал нктелерден баса да минимал нктелерді біралыпты сызыпен осу аркылы іске асырылады
Гидрографты талдау кезінде мзды суларымен оректенетін зендерді ерекшеліктерін естен шыармау керек, олар:
а) бл зендер кыс мезгілінде жер асты (грунт) суымен оректенсе, ал жазда грунтты оректену кзі ыс басындаы су тіміне те деп алынады;
) ар еру басталан уаыттан соына дейін алапты ойыс жерлеріне жне аласа таулардан зен ар суымен оректенеді: оректенуді бл блігі, оны биік таулардаы ар жне мзды суларынан блгенде шамамен алапты ойыс блігіндегі ар еру кезіндегі аыса те баалануы ммкін;
б) жылды жылы кезінде зендер негізінен жазы жабыр суымен жне биік таулардаы ар мен мздытарды суымен оректенеді; оректенуді бл блігі жекетасындарды ойыстарын оеу арылы талданады.
ар, жабыр, жер асты жне мзды оректену кздеріні клемі гидрографта блінген аудандарды млшерін есептеу арылы аныталады.
59.зендегі термикалы жне мз режимі
зендерді термикалы режимі бір жаынан су массасы мен атмосфера аралы жылу алмасу серінен алыптасса, екінші жаынан — зен арнасыны табаны мен жылу алмасу арылы алыптасады.
Кн радиациясыны тура баытталан сулелері атмосфераны жадайына жне Кн мен Жер ара шытыына байланысты. Сондытаи таулы айматарда Кнні тура радиациясы жазыа араанда лдеайда жорары болады. Кнні тура радиациясына блт едуір кері сер етеді. Осы факторлара туелді шашыракы радиация болатын болса, айын туліктік зандылыа баынышты, детте шашыраы радиацияны максимумы талтске тура келеді (жалпы радиацияны 10%-і).
Блтсыз кнгі жиынты радиацияны млшері экваторалды жне субэкваторлы ендікте 2,60 ...1,80, ал тропикте жне субтропиктерде — 2,20 ... 2,60, орташа ендікте— 1,50 ... 2,20 жне арктикалы ендіктерде 1,05— 1,50 кДж/см2 те.
Жалпы радиация су кздеріндегі термикалы режимні былмалылыын анытаушы болып табылады жне оны су кзіні жылу тедестігі арылы крсетуге болады:
К = LЕ + Р+В, (6.5)
Мндаы К — радиациялы тедестік; LЕ — жылуды булануа жне конденсацияа жмсалуы; Р — су беті мен атмосфера аралык, жылу алмасу; В — су кзіндегі жылу жиынтыы.
зендерді мзды-термикалы режиміні жылды циклінде екі кезе айын крінеді: мз атан мерзім мен мздан ашы су бетіні кезедері. Суды мздан бос,ашы кезінде зендердегі суды температурасы ауаны температурасына сйкес келеді. Жылды жылы кезіні бірінші жартысында ауаны температурасы су бетіні температурасынан жоары, ал екінші жартысында—тмен болады. Суды температурасыны максимумы ауаны температурасыны максимумынан кейін келеді.
Мгі арлар мен мздытарды суымен оректенетін тау зендерінде суды температурасы жылды барлы жылы мезгілінде ауаны температурасынан тмен болады. Ал, екінші, мз атан кезде суды температурасы детте траты жне 0°С жаын болады.
зендегі суды турбулентті араласуыны серінен суды «тірі» имасында суды температурасы біртектес болады. Сонымен атар, зенні ені мен тередігінде температураны былмалылыында біратар ерекшеліктер кездесетінін айтып ткен жн. птеген зендерде кктемде жаалаудаы суды температурасы, оны ортасындаы суды температурасынан жоары болса, ал кзде — керісінше. Жазда — кндіз су бетіні темпера-турасы тбіне араанда жылыра болса, ал тнде су тбінде температура біршама жоары болып келеді. Негізгі зенге келіп ятын салаларды серінен, егер ондаы су басты зенге караанда жылыра немесе суыыра болып келген жадайда, зенні клдене имасында айтарлытай температуралы былмалылы (8—9°С-а дейін) болады. Мысалы, Ангара зеніні сол жа саласы болып келетін Иркут зеніні ятын жеріндегі температуралы айырмашылы Ангара зеніні ортасындаыа араанда 9,3°С жетеді.
Суды температурасы зенні зына бойында біркелкі емес, ол оректену жадайына, кятын салаларына, аып тетін табиат белдемдеріні температуралы режиміне жне т. б. кптеген жадайлара туелді.
Остіктен солтстікке карай аатын зендерде (Сібір зендері, Ертіс, Тобыл...) жоары аыстарында суды температурасы орта аысымен салыстыранда суыырак, орта аысында температура ктеріледі де, ал тменгі аысында суды температурасы (терістікте) айтадан тмендейді. Ал, солтстіктен отстікке карай аатын зендерде, оны бастауынан саасына дейін суды темпера-урасы здіксіз ктеріліп отырады. Бл задылы тек температуралы режимі згеше салалары ятын лескілерде бзылады. Ендік баытта аатын зендерде температуралы режим детте аса згеріске шырамайды. Клдерден бастау алатын зендерді температура-лы режиміне кл суыны лкен сері бар. Кл нерлым лкен болса, бл сер солрльш алыса кетеді. Мысалы, Байкал кліні салын суыны Ангара зеніне сері (онда бгендер салынана дейін) 1170 шакыръма жететін.
зендерді жеке лескілерінде термикалы режимі ондаы адамны шаруашылы рекетіне туелді. зендерге йылып жатан нерксіпті, трмысты жылы сулар табии температуралы режимді бзады.
Суды 0°С-ге дейін салындатуды жне одан кейінгі су бетіндегі жылуды атмосфераа беруді серінен зенде мз ату процесі — зен кысы режим фазасына теді. зенні мз ату процесімен байланысты мірін негізгі ш сипатты кезеге блуге болады: кзгі мз жру кезеін оса есептегендегі мз алыптасу, ттас мз жне мзды бзылуы.
60.зен режимдеріне антропогендік серлер
зен алаптарыны шегінде аындыа аданы шаруашылы іс-рекетіні кптеген факторлары ыпалын тигізеді, зен аындысыны санды сипаттамаларына сер ету трысынан келгенде, мыналар оларды ішіндегі бастылары болып табылады: арналы ретеу, суармалау, аындыны баса алапа кету, нерксіпті, коммуналды-трмысты ажеттіліктерді сумен амту, батпаты жне батпатанан жерлерді рату, орманды отау жне отырызу, агроорманмелиоративтік шаралар, урбандалу, карьерлер азу жне шахталардан су кету, зендер арнасын йме жалдау жне тзету, зен арналарынан топыра азып алу.
Су ресурстарына жне гидрологиялы режиге сер ету сипаты бойынша шаруашылы іс-рекетті барлы факторларын лкен бес топа біріктіруге болады.
1. зен желісінен (клдерден, бгендерден) тікелей су алумен, осы суларды су ттынушыларды пайдалануына жне пайдаланылан суларды айтадан су объектілеріне жіберуге байланысты факторлар. Бл топа коммуналды шаруашылыты, нерксіпті, жылу энергетикасыны ажеттіліктерін теу шін су ттыну, ауылшаруашылыын сумен амту, транспорт; аындыны бір блігін алаптан тыс жерге кету жне т.б. жатады. Аталан факторларды гидрологиялы сипаттамалара жне суды сапасына тигізетін ыпалыны ауымы зенні табиы аындысына немесе клді табии клеміне атысты су ттынуды негізгі сипаттамаларымен (су алу клемі, айтымсыз су ттыну, ааба суларды немесе су кету клемімен) аныталады. Аталан атынасты шамасына арай шаруашылы іс-рекетті бл факторлары кіші жне орташа зендерге, ал кейбір жекелеген жадайларда лкен зендерге де айталытай серін тигізеді. Бл жадайда алапта аындыны алыптасу жадайы згеріске шырамайды. зенге айта жіберілген ааба суларды клемі немесе су брып кету клемі табии суларды ластануын жне сапасыны згеруін баалау шін аса ажетті маызды сипаттамалар екендігін айта кету керек.
2. зен алабыны арналы желісінде жргізілген трлендірулерге атысты шаруашылы іс-рекет факторлары: бгендер мен тоандар трызу жне пайдалану, суды жайылуын болдырмас шін арнаны йме жалдау, арнаны тзулеу, зендер арналарынан топыра азып алу жне т.с.с.
3. зен алабында жретін булану процесін жне алапта аынды алыптасу жадайын згертетін зенні су жинау алабыны жамылы бетіні трленуіне атысты шаруашылы іс-рекет факторлары. Олара мыналар жатады:
- жер жырту, агротехникалы шаралар кешенін жргізу, шалынды жерлерді жайылыма пайдалану жне т.с.с; детте кіші жне орташа зендерді гидрологиялы режиміне, е аз жне е мол аындыа, жылды аынды лестіріміне серін тигізеді, жылды аындыы сері соншалыты лкен болмайды, тасындылар аындысына жне табии суларды сапасына айтарлытай ыпалын тигізеді;
- батпаты жне батпатанан жерлерді рату; негізінен кіші жне орташа зендерді гидрологиялы режиміні санды сипаттамаларына, жылды аындыа серін тигізеді, зен суларыны сапасына сері аздау болады;
- орманды отау жне алпына келтіру (табии жне жасанды жолдармен); негізінен кіші жне орташа зендерді су тедестігіні барлы негізгі раушыларын, гидрологиялы режимді, суды сапасын згертеді; сер ету дрежесі орманны типіне, жасына туелді жне аталан шаралар жргізілгеннен кейін ондаан жылдар бойы осы шараларды ыпалы жаласа беруі ммкін;
- урбандалу; зендерді су тедестігіні жне аындыны, жер асты суларыны барлы сипаттамаларын, суды сапасын згеріске шыратады; негізінен кіші зендерге ыпалы лкен болады, ал орташа зендерге урбандалуды сері соншалыты лкен болмайды.
4. зен аындысына арналы желіден су алуды, сонымен атар, су жинау алабыны жамылы бетін трлендіруді (суармалау, жер асты суларын пайдалану жне т.б.) нтижесінде сер ететін шаруашылы іс-рекет факторлары. Аридті жне субаридті зоналарда ке таралан суармалау кіші, орташа жне лкен зендерді аындыларыны барлы сипаттамаларына, суларыны сапасына айтарлытай лкен серін тигізуі ммкін.
Жер асты суларын пайдалану зенге келетін жер асты суларына тікелей сер етеді. Ыза суларыны дегейі тмендеген жадайда су жинау алаптарында булану жне аындыны алыптасу жадайы згеріске шырайды. Негізінен кіші жне орташа зендерді аындысына ыпалын тигізеді.
5. Ауматы су тедестігіне, су ресурсына жне гидрологиялы режиміне жалпы метеорологиялы жне климатты сипаттамаларды згеруі арылы сер ететін шаруашылы іс-рекет факторлары. Бл згерістер трлі физикалы процестермен айындалады, сер ету арындылытары бойынша жне амтитын аумаы бойынша ртрлі жне тмендегілерден трады:
- адамны сімдік жамылысына сер етуіні, урбандалу клеміні артуы, бгендер трызу, суармалы жне ратылатын жерлерді лаюы нтижесінде айматы климатты жне метеорологиялы жай-кйді згеруі; аталан шаралар жргізілетін аудандарда жер бетіні шаылдыру абілеті (альбедо), топыратан булану жне топыраты ылалдылыы, жер бетіні аэродинамикалы кедір-бдырлыы жне метеорологиялы режимні баса да сипаттамалары згеріске шырайды, бл кіші жне орташа зендерді су тедестігіні жне гидрологиялы режиміні трленуіне келіп сотырады.
- тшы суларды лкен масштабта пайдалануды нтижесінде болуы ммкін аламды климат жне ылал айналымыны згерісі; шаруашылы ажеттіліктерді теу шін айтымсыз пайдаланылан суды есебінен атмосфераа ктерілген осымша ылал осымша жауын-шашынны тсуіне жне осымша су ресурстарыны алыптасуына ммкіндік туызады; бл эффект аса лкен ауматы шегінде (континент шегінде) су тедестігін арастыран кезде орын алуы ммкін;
- атмосфераа осымша жылуды келіп тсуіні, СО2 шоырлануыны суі, кіші газ раушыларыны (фреон, азот тотытары, метан жне т.б.), атмосфералы аэрозолді келіп тсу нтижесінде адамны атмосфераны рамына сері; климатты жне су ресурстарыны аламды згеруіне атмосферада кмір ышыл газыны СО2 кбеюі лкен рл атарады. Бл лемде кн санап лайып отыран отын ресурстарын жауды салдарынан болып отыр. Бл процес ауаны тменгі абатыны жылынып, атмосфералы циркуляцияны згеруіне, жауын-шашынны тсуіні, булану жне айматы жне аламды су ресурстарыны згеруіне келмей оймайды.
лкен зендерді алаптарында бірмезгілде осы жоарыда аталан, ртрлі топтара жататын жне гидрометеорологиялы элементтерді табии айналымына арай, суды пайдалану сипатына жне ауматы трлендірілуіне, жергілікті жерді физикалы-географиялы жадайына жне жамылы бет факторларына байланысты су режиміне ртрлі серін тигізетін шаруашылы іс-рекеттерді басым кпшілігі жргізіледі.