Кредиттік саат саны – 1
Морфологиялы категориялардеп жеке сздерді згерілуі (трленуі) арылы туатын жалпы грамматикалы маыналарды айтамыз. Сйлемдегі сздер зара бір-бірімен арым-атынаса тсуді нтижесінде р трлі морфологиялы згерістерге шырап та, оан шырамай-а р трлі синтаксистік тсілдер арылы да зара байланысады. Осындай грамматикалы былыстарды арасында сз тлаларыны трленулеріне, тіркесу тсілдеріні былуларына арай, ол сздерге р трлі грамматикалы маыналар стеліп, р илы грамматикалы ызмет атару абілеті пайда болады. Біра ол грамматикалы маыналар мен грамматикалы формалар тек натылы бір ана сйлемдегі натылы бір сзді ана асиеті ретінде емес, жалпылама сйлем атаулыда олданылатын барлы сздерді де бойындаы жалпы асиет ретінде крініп отырады. Осы себептен де грамматикалы маыналар мен грамматикалы формалар рашан тек жалпы грамматикалы былыс делініп есептеледі. Сонымен атар, мндай жалпы грамматикалы маына мен жалпы грамматикалы форма ттас бір грамматикалы былысты рі зара бірі мен бірі тыыз байланысты екі жаы ретінде рі сол екеуіні бірлігі ретінде аралады. Міне, осындай бірттас грамматикалы былыс детте грамматикалы категория деп есептеледі. Демек, тілдегі зіне тн грамматикалы формасы бар жалпы грамматикалы маына грамматикалы категория деп аталады.
Грамматикалы категория деген ым, бір жаынан, рі грамматикалы маынамен байланысты, рі екінші жаынан, оларды жалпы жиынтыынан крделі де жйелі болып келеді. Грамматикалы категория деген ыма грамматикалы маыналар жиынтыыны белгілі грамматикалы формалар жйесі сияты арнайы грамматикалы тсілдер арылы берілуі жатады. Демек, грамматикалы категория ымы негізінен аланда кез келген грамматикалы маынамен емес, оны категориялы грамматикалы маына трімен байланысты. Грамматикалы категория болуды алы шарттары: 1) бірнеше, кемінде екі грамматикалы маына болу керек; 2) ол маыналар бір-бірімен тектес, ыайлас, мндес болу керек, р тектес маыналар грамматикалы маына рай алмайды; 3) ол грамматикалы маыналар аншама тектес, ыайлас болса да, мысалы, туелділік маына, екінші жаынан, бір-біріне арама-айшы болып, мысалы, сол туелдіктегі жа сияты, яни 1-жа 2-жаа, я 3-жаа айшы, 2-жа 1-жаа, 3-жаа айшы келуі; 4) сйтіп барып, рі тектес, рі ыайлас, рі бір-біріне арама-айшы маыналарды бірлігі, ттастыы болуы; 5) сол тектес маына да, айшы маына да блек-блек белгілі грамматикалы формалар арылы берілуі жне 6) оларды белгілі парадигмалы жйе рауы арылы маыналы-ттасты сйкестік бір жиынты болуы. Міне, осындай талаптар мен шарттара сйкес келетін тілдік былыс ана грамматикалы категория болып таныла алады (сан категориясы, туелдік категориясы, жа, ша категориясы).
Грамматикалы категорияларды ресі мен рісі біркелкі болмайды. Демек, кейбір категориялар тым жалпы, рі рісті, рі арымды болса, кейбір категорияларды рісі тайыз, рі арымды болса, кейбір категорияларды рісі тайыз, арымы аз, тіпті жалы да бола береді. Мысалы, тым жалпы категория деп сз таптары категориясын, осымшалар категориясын алса, оларды райсысын іштей саралап, лденеше ірілі-саты жалы категориялара блуге болады. Айтайы, сз таптары категориясын іштей жалпы ерекшеліктеріне арай, уелі есімдер категориясы, етістіктер категориясы, т.б. деп топтаса, одан рі есімдер категориясы зат есім категориясы, сын есім категориясы, сан есім категориясы деген сияты жіктерге блумен тынбай, оларды райсысын таы да рі арай саралап отырамыз. Мысалы, есімдіктер категориясын жіктеу есімдігі, сілтеу есімдігі, срау есімдігі, топтау есімдігі, белгісіздік есімдік, болымсызды есімдік деп, одан рі бір ана жіктеу есімдіктерін таы да дараландырып, жа категориясын анытаймыз. Сол сияты, осымшалар категориясын уелі жалау категориясы жне жрна категориясы деп жіктеп, одан рі жалауларды кптік жалау категориясы, туелдік жалау категориясы, септік жалау категориясы, жіктік жалау категориясы деп блеміз. Жрнатарды уелі сз тудыратын жне сз трлендіретін категориялара, одан рі іштей жеке сз таптарына тели бліп, оларды зара жіктері мен сыр-сипаттарын ашамыз.
Грамматикалы категория сзді негізгі (лексикалы) маынасына тек жанамалай ілесіп ана я жарысып ана отырмайды, ол екеуі бірі мен бірі іштей ласып, зара бір-біріне ыпалдарын да тигізіп, тыыз арым-атынаса тседі. Сол себептен бір сзді бойына лденеше грамматикалы категория сыя береді, демек, бір сзді бойынан бірнеше категорияны табуа болады.
Апта
Кредиттік саат саны – 1
Дріс № 2