Таырыбы: азіргі аза тіліндегі сз таптары.

Дріс мазмны:

1. Сзді таптастыру мселесі.
2. азіргі аза тіліндегі сз таптары.
3. аза тіл білімінде сз таптарыны зерттелуі.

Негізгі дебиеттер:

1. буханов . аза тілі. Алматы, 1960.
2. аза грамматикасы. Астана, 2002.
3. Тлеуов . Сз таптары. А., 1982.
4. Ысаов А. азіргі аза тілі. Морфология. А., 1991.

осымша дебиеттер:

1. Тотарова Т. Сздерді таптастыру теориясыны негізін алаушы // аза тілі мен дебиеті, № 4, 2007, 63-66-б.б.

 

Сздер семантикалы сипаттарыны, трлену жйесіні, синтаксистік ызметтеріні ортатыына арай топталады. детте аза тіліндегі сз топтары атаушы немесе маыналы сздер, кмекші сздер болып, кейде оан шінші топ – одаай сздер осылып жр. Атаушы сздердеп аиат мірде шырасатын ымдарды я тікелей, я жанай білдіріп, оларды атаулары ретінде абылданатын, здеріне тн толы материалды маыналары бар, алыптасан дыбысты рамдары мен белгілі дауыс екпіні бар дербес сздерді айтамыз. Атаушы сздерді здеріне тн лексикалы та, грамматикалы та маыналары бар, ретіне арай оларды стеріне р илы осымша редер жамап алып, зге сздермен р алуан арым-атыса тсе алатын дербес сздер. Кмекші сздердеп з алдына трып жеке ымдарды тікелей д, жанай да білдіре алмайтын, тек атаушы сздерді араларындаы р илы атынастарды білдіру шін я оларды мазмнына р трлі дрежеде айынды, длдік осу шін жмсалатын, маыналы дербестігі я солындаан, я жоалан, дыбысты рамы да, екпіні де трасыз жрдемші сздерді айтамыз. Кмекші сздер маыналы дербестігі болмайтындытан, тек контексте атаушы сздермен селбесіп ана жмсалады да, з алдына дербес сз ретінде олданылмайды. Осыан сйкес, олар трленсін мейлі, трленбесін мейлі, сйлемде з алдына мше бола алмайды, тек атаушы сз арылы жасалан мшені рамына енеді де, сол мшелерді зара жаластыруа днекер болады. Одаай сздердеп ешандай да аиат ымдарды білдірмейтін, тек адамны р алуан кіл кйі мен р илы сезім райларын білдіру шін олданылатын сздерді айтамыз. Одаайлар шыу тегі мен алыптасу табиатыны ерекшелігіне арай зге сздермен ешандай да грамматикалы арым-атынаса тспейді. Тілді барлы (дыбысты, лексикалы, грамматикалы) жатары бір-бірімен байланысты болатыны сияты, бл аталан ш топ сздер де зара бір-бірімен байланысты.

Сз таптары сздерді белгілі жйе негізінде алыптасан грамматикалы сипаттары мен белгілері негіз болады. Сздерді сз таптарына бліп арау р сзге байланысты р трлі белгілер арылы айындалмай, сз таптарына атысты траты белгілеріні негізінде жан-жаты жіктеу шін жйелі принциптер негізге алынуы керек. Ол принциптер сздерді грамматикалы сипаттарына негізделуі тиіс.

Сздерді грамматикалы топтара, яни сз таптарына жіктеуде, топтастыруда станатын басты принцип – семантикалы принцип. Екіншіден, осындай грамматикалы топтара белгілі-белгілі зіндік трлену жйесі, згеру, тлалы парадигмасы немесе бан арама-айшы трленбеу, тлалы згеріске тспеу тн болып келеді. Сондытан трлену жйесіне негізделген категориялы грамматикалы маына жйесі мен грамматикалы категорияларыны болу-болмауы сздерді таптастыруды екінші негізгі (морфологиялы) принципі, яни сздерді трлену жйесі болып табылады.Мысалы, зат атауын, затты ымды білдіретін сздерге кптелу, септелу, туелдену тн де, имыл, іс-рекетті білдіретін сздерге жіктелу, шаты білдіру тн болып келеді. Сздерді таптастыруды шінші синтаксистік принципі сздерді сйлемде зіне тн белгілі ызмет атаруымен жне сол сздерді тіркесу сипатымен, яни андай топтаы сздермен алай тіркесе алуымен байланысты. Мысалы, зат атауын білдіретін сздер атау тлада трып, имыл, іс-рекетті иесі бастауыш, табыс септігінде келіп, тура толытауыш, жіктеліп келіп, баяндауыш, ілік септікте жне екінші затпен атысты атынаста келіп анытауыш, клемдік септіктерде келіп, пысытауыш ызметтерін атарады. Осы крсетілген принциптерді негізінде атаушы сздерді мынадай сз таптарына бліп арауа болады: зат атауын білдіретін – зат есім, затты р трлі сынын, атысты белгісін білдіретін – сын есім, затты санды млшерін білдіретін – сан есім, есім сздерді орнына жретін орынбасар сздер есімдік, имыл, іс-рекетті білдіретін – етістік, имыл, іс-рекетті трлі сипатын (амалын, мекенін, мезгілін, масатын, себебін) білдіретін – стеу, р трлі дыбыстара, имыл озалыстара еліктеп аталатын – еліктеу сздер болып блінеді. Осы атаушы сздерден баса кмеші сздерді бір трі шылаулар жне одаай сздер мен модаль сздер де жеке-жеке сз табы болып аралады. йткені оларды жеке лексикалы маынаары болмаса да, зі атысты сзге я сйлемге осымша грамматикалы мн стейді немесе ойа атысты мндер осады.

Сз таптарын лексика-грамматикалы категорияа жатызатындар сздер зіне тн белгілері, атап айтанда, семантикалы, морфологиялы, синтаксистік белгілері бойынша топталып, соан сйкес белгілі бі сз табына телінеді деп тсіндіреді.

Бл пікірді кпшілік белгілі алымдар малдайды. Мысалы: орыс тіліні крнекті маманы А.А. Шахматовты пікірі бойынша, рбір сз табы сзді негізгі лексикалы маынасы мен оан осымша грамматикалы ымдарды, граммматикалы категорияларды жиынтыынан ралады. Зат есімдерге затты атауы маынасы жне жекеше-кпшелік, септік, туелдік маыналары тн. Ал, етістіктерге имылды атауы болатын лексикалы маына мен грамматикалы маына болып саналатын болымсызды, етіс, ша, жа т.б. маыналар тн болып келеді.

Орыс тіл білімінде сз таптарын формальды-грамматикалы категория деп санайтын пікірді уаттайтын алымдар атарында акад. В.В.Виноградов та бар. Бл алымдарды осы пікірі сайып келгенде И.А.Бодуен де Куртенэ мен Л.В.Щербаны сз таптары туралы кзарасына барып тіреледі.

Акад. И.И.Мещанинов та сз табын сздерді маыналары мен формаларыны зара штасуы деп арайды. Осы пікірді Н.С.Поспелов та олданды.

Сз таптарын грамматикалы категория деп арайтын алымдар да бар. Оларды атарына О.П.Суникті, А.А.Реформатскииді жатыызуа болады. Суник сз таптарын ажыратуда негізге алынатын белгі лексикалы маына емес, р сз табына тн жалпы грамматикалы маына деп санайды. Оны пікірінше, заттылы зат есімге тн, оны баса сз таптарынан ажырататын басты, жалпы грамматикалы маына болып саналады. Ал жалпы грамматикалы маына сол сз табыны лексикалы маыналарында да, синтаксистік ызметінде де крінеді дейді.

Осындай пікір А.А.Реформатскийді ебектерінде де крініс табады.

Бізді байауымызша, сз таптарын лексика-грамматикалы категория деп санайтын пікір, ылыми жаынан нды сияты крінеді.

Сонымен, сз таптарын бір-бірінен тек грамматикалы ерекшеліктері жаынан емес, сондай-а лексикалы маынасы жаынан ерекшеліктерін ескере отырып ажырату керек деген бір топ алымдарды /басым кпшілігіні/ пікірін дрыс деп есептеуге болады.

Орыс пікірді негізінде, аза тіліндегі сздерді топтастыруды принциптеері туралы мселеге кшуге болады. Тілдегі барлы сздерді атаушы сздер, кмекші сздер жне одаай сздер деп блуде бір-біріне таяныш болатын тірек- семантикалы белгі. Осы семантиккалы белгі сол сздерді одан рі іштей топтастыруа да бірден-бір сенімді тірек болады.

Тілдегі барлы сздерді топтастыранда мынадай екі принципті басшылыа аламыз:

1. Барлы топтастыратын сздер сздік рама енеді. ай сз табына енсе де, сздерді лексикалы жаы ескерілуі керек. Ал, сзді лексикалы жаын ескеру деген сз оларды семантикалы жатарын еске алу дегенмен бірдей. Сондытан, рбір сз табына енетін сз лексика-семантикалы трыдан арастырылуы тиіс.

2. Сздерді грамматикалы жаынан топтастыру, оларды трлену, згеру жйесін, сздерді тіркесу ммкіншіліктерін, сйлемдегі синтаксистік ызметін, таы баса осы сияты мселелерді анытау трізді міндетке баытталу керек. Бл принциптер тікелей грамматикада арастырылатын мселелер. Ендеше, андай болмасын сзді, сз табына топтастырыланда, грамматикалы жатары ескерілуі керек.

Міне, сздерді топтастыру принциптері дегеніміз- осылар. Яни, тілдегі сздер сз табына топтастырыланда екі белгісіне арай басшылыа алынып айырылады: лексика-семантикалы жаы жне грамматикалы /морфологиялы жне синтаксистік/ жаы.

Осы принциптен сз табы деген ым лексика-грамматикалы деген осарланан компоненттерді жиынтыы деген тсінікке алып келеді.

СЗ ТАБЫ деп жалпы лексика-грамматикалы сипаттары мен белгілері бріне бірдей орта болып келетін сздерді тобын айтамыз.

Сйтіп, аза тілінде мынадай сз таптарын крсетуге болады:

1. Зат есім; 2. Сын есім; 3. Сан есім; 4. Есімдік; 5. Етістік; 6. стеу; 7. Еліктеу сздер. 8. Шылаулар. 9. Одаай; 10. Модаль сздер.

Аталан он сз табыны тілімізде сйлеу процесінде алатын орын, атаратын ызметі бірдей, біркелкі емес. Оларды райсысыны сас топтардан айындылыы, ажыратылу шегі, трлену жйесі, жетілу дрежесі де бірдей емес. Сз таптарыны шыуын, алыптасуын бірсыпыра алымдар сйлем мшелерімен байланыстырады. Негізгі сз таптары сйлеу процесінде сздерді белгілі сйлем мшелері ызметінде жмсалуы барысында біртіндеп жасалып алыптасандыын крсетеді. Сз жо, е алдымен саралана бастаан – есімдер тобы мен етістіктер. Бл топтарды зі сйлеуде ызметтері, орын тртібі арылы ажырап отыран. Есімдер субъект, объект есебінде сйлемні соындаы сздер предикат ызметінде жмсалып, кпшілік жадайда бір сзді зі рі есім ымында, рі имылды ымда орын тртібіне арай білдіріп жмсала берген. Тілімізде азір омоним деп танылып жрген, тркі синкретизмі деп аталатын былыс, яни есім-етістік бір буынды негізгі тбірлер осыны айаы болса керек: кш (керуен) – кш (бір жаа кшу), той (думан) – той (тойып тама ішу), т.б.

 

Апта