Таырыбы: Зат есім. Кмекші есімдер

Дріс мазмны:

1. Зат есімні жалпы сипаты
2. Кмекші есімдер туралы толы тсінік.

Негізгі дебиеттер:

1. аза грамматикасы. Астана, 2002.
2. Оралбай Н. азіргі аза тіліні морфологиясы. - А., 2007
3. Ысаов А. азіргі аза тілі. Морфология. А., 1991.
4. Тлеуов . Сз таптары. А., 1982.
5. Тлеуов . аза тіліндегі зат есім категориясы. - А., 1971

осымша дебиеттер:

1. Байтрсынов А. Тіл таылымы. – А., 1992. Байтрсынов А. Тіл таылымы. – А., 1992.
2. рманлиева З.А. Рек мнді туынды зат есімдерді маыналы рылымы. Филол. ылымд. канд. дисс. авторефераты. Алматы, 2003.

 

Айналамызды оршаан дниедегі зат пен жан-жануар атаулыа, барша былыс пен уаиа, болмыс атаулыа есім, атауыш болып келетін сздерді брі – зат есімдер. Лексикалы трыдан аланда зат есімдер з алдына маыналы дербестігі бар, затты ымды білдіретін сздер. Лексикалы-семантикалы рісі аса ке сз таптарыны бірі осы зат есімдер. Зат есім деп аталатын сздерді здеріне тн морфологиялы ерекшеліктері бар. Олар, біріншіден, здеріні лексика-семантикалы сипаттарына арай сйлемдегі зге сздермен еркін арым-атынаса тсетіндіктен, сол атынастара аса ажетті кптік, туелдік, септік жне жіктік жалауларын абылдап, трленіп отырады; екіншіден, зат есімдерді сз тудыратын жне сз трлендіретін арнаулы жрнатары бар.

Зат есімдер аламзат жне адамзат есімдері деп екіге блінеді. Адама атысты есімдерге кісіні аты-жнінен бастап оны барлы леуметтік, оамды жай-кйін, хал-ахуалын білдіретін (аайын, жекжат, арындас, даша, дрігер, ойшы) атаулар жатады да, ал адамнан зге лі жне тірі табиат біткенні бріне атысты атаулар (жартас, тбе, шыбын, міт, талап, ой, алам, кітап) аламзат есімдері делінеді. Зат есімдерді бл екі тобыны бір-бірінен тбегейлі айырмашылыы – адамзата атысты есімдер лбетте кім? деген сраты, ал аламзата атысты есімдер не? деген сраты жауабы ретінде айтылады.

аза тілінде зат есімдер семантикалы сипаты жаынан жалпы есім жне жалы есім деп аталатын екі топа блінеді. Жалпы есімдеп бір-біріне сас нрселер мен былыстарды, жан-жануарларды жалпылама атауышы, орта атауы ретінде жмсалатын сздерді атайды да, жалы есім деп жеке адамдара, дниедегі жеке заттар мен былыстара атауыш болып келетін сздерді атайды. Дерексіз ымды, жиынты ымды білдіретін зат есімдерді дені де осы жалпы есімдер. Жалпы есім болатын сздерді тобы жалы есім болатын сздерді тобымен салыстыранда лдеайда мол. Жалпы есім мен жалы есімдерді лексикалы маынасындаы айырмашылыты былай ойанда, грамматикалы асиеттерінде де елеулі ерекшеліктер байалады. Мселен, натылы жалылы мнде жмсалан жалы есімдер жекеше трде ана айтылып, еш уаыт кптік жалауын абылдамайтын болса, ал кейде кісі аттары кптік жалауында жмсалса, сол затты кптігін емес, баса мнді білдірсе, маынасы дерексіз сздерді есептемегенде, жалпы есімдерді кпшілігіні-а екі бірдей тлада, рі жекеше, рі кпше трде жмсала беретінін креміз. аза тілінде жалы есім болатын сздерді мынадай топтары бар:

1. Кісіні аты-жні мен лаап аты: Мхтар, абит, лия, Жаяу Мса, Аан Сері, т.б.

2. Географиялы атаулар мен кімшілік-территориялы атаулар, ксіпорындар мен мекемелерді, оамды йымдарды аттары: лытау, Маыстау, Сарыара, Сыр, т.б.

3. дебиет, нер жне ылым шыармаларыны аты: «Абай жолы», «Ер Тарын», «Саржайлау», «А желкен».

4. Аспан, арыш леміндегі денелерді жеке аты: Ай, Кн, ркер, Жетіарашы.

5. Тарихи оиаларды аты: Атабан шбырынды (1723 жылы оиа), лы Отан соысы (1941-1945 жылдардаы оиа).

6. Сйглікке, аа тсетін са, май тазыа ойыатын аттар: Тайбурыл, лагер, Брібасар, Асоар.

аза тілінде сз тура маынасында жмсаланда, кптік жалауыны жаланылуын ажет етпейтін біраз сздер бар. Мндай сздерді біратары жалпылы мнде жмсалып, кптік, жекешелік маынаа бейтарап боып келеді. Ондай сздерді басты-басты лексикалы топтары тмендегіше:

леуметтік ксіп тріні атауышы болып келетін сздер: бан негізінде –шылы, -шілік жне –лы... жрнатары арылы жасалатын зат есімдер жатады. Мысалы: егіншілік, аынды.

Пар нрселерді атын білдіретін олап, етік, сыра, кебіс секілді сздер де осы топа жатады.

Сйы заттарды атаулары: айран, шай, ымыз, шбат.

Газ тектес заттарды аттары: бу, ттін, тман.

Уа, нта заттарды аттары: н, ша, тоза, шаш, тбіт, жиде, алша.

Жаратылыс былыстарыны атаулары: боран, жабыр, ар, йын.

Жалы есімдерді де кптік жалауын ажет етпейтіні тсінікті.

имылды, процесті, кй-жайды атауышы болып келетін зат есімдерде де кптік тлада жмсала бермейді. Мысалы: клкі, уаныш, реніш.

ылым салаларыны аты да немі кптік жалауынсыз айтылады: физика, математика, тарих.

Кптік маына тудыруды жоарыда аталан амалдарыны бірі – синтаксистік тсіл. Кптік маынаны сз з бойындаы морфологиялы, яки лексикалы белгілеріне байланысты болмай, оны баса сздермен синтаксистік арым-атынасы арылы крінуі синтаксистік тсіл деп аталады. Синтаксистік тсіл арылы пайда болан кптік маынасы бар есімдер атарында мыналарды атауа болады:

Сан жаынан затты біреу емес, бірнешеу екендігін білдіру шін оны атауышы болып келетін сздерді алдына есептік сан есімдерді ойып айту тсілі: бес кітап, он орынды.

Біраз, бірталай, біршама, бірнеше сздері зат есімдерге анытауыш болып келгенде, оларды маынасында кптік ым туады: біраз ой, бірнеше кісі.

Зат есімдер аныталушы сз ретінде барлы, бар, брі, кллі, барша есімдіктермен тіркесіп келгенде де кптік маынаны білдіреді: барлы лт, барша млік.

ос сз тлалы зат есімдер де кптік маынада жиі шырайды.

Эмоция-экспрессия реді лексика зат есім рамында да баршылы. Зат есім рамындаы эмоциялы-экспрессиялы сздерді мына секілді екі топа блсек болады:

1. Кісіні ктерікі кіл кйіне байланысты олданылатын сздер: уаныш, сйініш, рахат, клкі, ізет, рмет.

2. кісіні кіл-кйіні кірбіін танытатын сздер: айы, асірет, реніш, кейіс, ашу, ыза, злымды.

Сол сияты сыни реі бар армза, плекет, жексрын, малн трізді кісіні біреуге деген кейістігін, наразылыын танытатын сздерді де екінші топтаы эмоция-экспрессия реді зат есімдер атарында атауа болады.

Кмекші есім дегеніміз – зат есімні кеістік ымын білдіретін бір тобы. Жеке алып араанда, олар – морфологиялы трыдан зат есімдерді трленуге бейімділігі бар дербес маыналы сздер. Кмекшілік ызметте жмсалан кезде бл сздер туелдік жалауыны шінші жаында трып туелдеулі септеуді лгісімен септеледі. Кмекші есімдер зіні алдында тран ілік жалаулы сзбен бден жымдасып, сонымен бірттас семантикалы бірлік тзеді. Сйтіп, зіні бастапы лексикалы дербестігін жоалтып, кмекші сздерді зге трлері сияты бейне бір грамматикалы элементке айнала бастайды. Туелдік жалауында тратындытан, кмекші есімдер лбетте ілік жалаулы сзбен матаса байланысып, сонымен бір ітркесім райды. Кмекші есім деп грамматикалы згеріске тсіп дерексізденуді нтижесінде затты маынасынан айырыла бастаан туелдік жалаулы кбіне мекендік септіктерде олданылып, матаса байланысан тіркесті екінші сыары ызметінде жмсалатын зат есімні кеістік мнді ерекше бір тобын айтады.

Сан жаынан аланда кмекші есім аза тілінде аса кп емес, оан мына секілді сздер жатады: асты, сті, алды, арты, жаны, асы, маы, тсы, іші, сырты, тысы, арасы, басы, тбі, арсысы, бойы, тірегі, айналасы, жан-жаы, беті, шеті, ортасы, соы. Кмекші есім де зат есім сияты натылы бір ымны аты, атауышы болатын сздер. Біра бізді тсінігіміздегі кдімгі зат есімдерден оларды айырмашылыы маынасы дерексіз болып келеді жне семантикалы трыдан аланда натылы бір ымды зінен брын тран есім сзге тіркесу арылы соны шылауында айтылу арылы ана крсете алады. Шынына келсек, кмекші есім деп отыранымызды зі – дербес лексикалы маынасы бар сздер, біра тіл дамуы барысында олар бастапы лексикалы маынасымен атар туелдік жалауын абылдап, соан орай зіні анытауышы болатын сзге селбесіп, соны жетегінде, шылауында айтылатын кмекшіге айналан. Тілімізде туелдік жалауынсыз олданылмайтын кмекші есімдер де бар: алды, арты, сті, асты.

Лексикалы жаынан аланда, аза тіліндегі кмекші есімдерді білдіретін маынасына бір нрсені стігі, астыы жаын, алдыы, арты жаын, шеті мен жанын, айналасын, ішкергі тсы мен ортаы тсын білдіретін ыайына арай тмендегіше топтара жіктедік:

1. Горизонталь баыттаы кеістік атынасты білдіретін кмекші есімдер.Бан алды, арты, асы, жаны, маы, тсы, шеті, жан-жаы, айналасы, тірегі секілді сздер жатады.

АЛДЫ.Адамны беті араан, белгілі бір нрсені алдыы жаын білдіреді: Есікті алды тап-таза.

АРТЫ.Барыс септігінде тран артына кмекші есімі істі, имылды бір нрсені алдыы жаына арама-арсы маынада болатындыын білдіреді: Алды мір, арты ажал.

АСЫ, ЖАНЫ.Блар кеістік мнді септік жалауларында олданылып, негізінде, істі, имылды бір нрсені маында, соан таяу жерде боландыын крсетеді: йді асына жаындады. Брын ыстауды жанында бір тере ды болатын.

МАЫ//МААЙЫ, ТСЫ, ЖАН-ЖАЫ, АЙНАЛАСЫ, ТІРЕГІ.Жоарыдаы асы, жаны дегендермен маыналас кмекші есімдерді бір тобы – осы сздер. Септік тлаларында мына секілді маыналарды білдіреді.

Барыс септік тлалы мндай кмекші есімдерді негізгі маынасы – істі, имылды бір нрсені тірегіне арай баытталанын білдіру: Ол оша маына отын жинап жр. Ол асатаяына сйеніп трып айналасына кз тастады. Жауырын тсына жамау тскен ызыл глді шыт кйлегі желбіреп клбедеп жр.

Жатыс септігі тласында айтыланда, істі, имылды бір нрсені жанында, асында боланын крсетеді: Ауылды тсында мал кріне оймады. Сра пен жауап осы мселе тірегінде.

ШЕТІ.Дербес маыналы шет зат есіміні де кмекші есім ызметінде жмсалуы тілімізде жиі байалады. Барыс жалауында айтылан шетінде кмекші есім істі, имылды бір нрсені шеткей жаына, жиегіне, ернеуіне арай баытталанын білдіреді: Жазушы зіне келген почтаны да столыны сол жа шетіне ояды екен.

БОЙЫкмекші есімі іс-имылды, бір затты, нрсені, я географиялы объектіні зына бойына, іріне атысты екенін білдіреді: Блмені зына бойына татай тсеп шыты.

2. Вертикаль баыттаы кеістік атынасты білдіретін кмекші есімдер.Бан асты, сті, беті, тбі секілді кмекші есімдер кіреді.

СТІ.Барыс септікте олданылан кезде стіне кмекші есімі іс-рекетті бір затты астына арама-арсы жаына, стігі бетіне, жоары жаына баытталандыын білдіреді:Азын-аула таамдарыны барлыын стел стіне ойды.

АСТЫкмекші есімі дербес маыналы сз ретінде жмсалан кезде тек грамматикалы септіктерде ана айтылады.

БЕТІесімі де кеістік септіктерде олданылан кезде сті кмекші есімі секілді іс-рекетті, имылды бір нрсені бетінде, стігі жаында боландыын білдіреді.

ТБЕСІкмекші есімі де маынасы жаынан сті, беті дегендерге жаын.

ТБІ сзі кмекші есім ызметінде жатыс септігінде жиі олданылып, іс-имылды бір нрсені тменгі жаында, жанында, маайында, е соында, аырында боландыын білдіреді: Мхит пен су тбінде р трлі балытар мен жануарлар мір среді.

3. Клемдік кеістік атынасты білдіретін кмекші есімдер.Бан іші, сырты, ортасы, арасы дегендер жатады.

ІШІкмекші есімі барыс септікте олданыланда іс-имылды бір нрсені ішкі жаына арай баытталандыын білдіреді.

СЫРТЫ кмекші есімі іс-имылды бір объектіні сыртында, сырты жаында боландыын білдіреді: Ол й сыртында за трып алды.

АРАСЫ.Барыс септігінде олданылуына мысал: Текедегі лытар ... ел арасына блік салып жр.

ОРТАСЫ:аланы ортасына арай жрді.

Зат есімні зге лексикалы топтарынан кмекші есімдерді басты бір ерекшелігі – оны баршасыны тілімізді байыры сздері болуы. Кмекші есімдерді лексикалы рамында кірме сз атаулы млдем жо. аза фразеологизмдеріні, маал-мтелдеріні рамында кмекші есімдерді жиі кездестіретініміз осыны айаы.

 

Апта