Таырыбы: Зат есімні грамматикалы категориялары

Дріс мазмны:

  1. Зат есімні кптік тлада олданылуы
  2. Зат есімні туелденуі
  3. Зат есімні септелуі
  4. Зат есімні жіктелуі

Негізгі дебиеттер:

  1. аза грамматикасы. Астана, 2002.
  2. Ысаов А. азіргі аза тілі. Морфология. А., 1991.
  3. Тлеуов . Сз таптары. А., 1982.

осымша дебиеттер:

  1. Кшімова Б. Жалы есімні кпше трі // аза тілі мен дебиеті, № 6, 2007, 87-88-б.б.
  2. ойлыбаева С. Номенклатуралы атауларды рамындаы ілік септік жалауыны ышамдалуы // аза тілі мен дебиеті, № 11, 2003, 122-127-б.б.
  3. Раманова А. Туелдік жалауыны маыналы рамы // аза тілі мен дебиеті, № 3, 2003, 100-103-б.б.
  4. Шааман Ы. Кптік жалауыны кп ызметтілігі // аза тілі мен дебиеті, № 1, 2002, 31-32-б.б.
  5. Шріпжанова . Ы.Маманов кптік форма туралы // аза тілі мен дебиеті, № 7, 2004, 97-99-б.б.

 

Натылы лексикалы маынасына орай зат есім сйлем ішінде не жекеше, не кпше трде олданылады. Зат есімдерді жекеше, кпше деп аталатын екі топа айыра крсетуге негіз болатын е басты грамматикалы сырты белгі – олара кптік жалауыны жалануы. Кптік жалауын жалау сзге кптік маына беруді негізгі жолы боланымен, бірден-бір ана жолы емес. Ана тілімізде зат есімде кптік маына пайда болуыны бдан да баса амал-тсілдері бар.

Кптік маынаны арнаулы осымша арылы пайда болуы, негізінен аланда, кптік жалауыны ызметіне байланысты. аза тілінде кптік жалауы –лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер деген алты трлі фонетикалы нсада шырайды. Мны –лар, -лер нсасы аяы дауысты дыбыс пен й, у, р дыбыстарына біткен сздерге, -дар, -дер нсасы аяы мрын дыбыстары мен л, з, ж дауыссыздарыны біріне біткен сздерге, -тар, -тер нсасы аяы ата дауыссыздар мен я б, г дыбыстарына біткен сздерге жаланады. Кптік жалауы жаланан зат есімдер кптік маынамен оса зіні бастапы лексикалы мніне орай сйлем ішінде мынадай маыналы ректерге ие болады.

Нрсені з алдына дербес-дербес санап крсетуге болатын блшектерден тратындыын крсетеді. Мысалы: зендер, кітаптар, жануарлар, ыдыстар.

Сан жаынан блшектеп крсетуге келмейтін бір текті нрселерді жиынтыын білдіретін атаулара жаланан кезде де кптік жалауы жоарыдаы секілді ол затты жа ана кптігін емес, тріні, сыртыны р трлі екендігін аартады. Мысалы: таамдар, тттілер, тастар.

Кптік жалауы зі жаланан зат есімдерге молшылы, исапсыз кптік секілді маыналарды да стей алады. Мндайда зат есімдерді негізгі лексикалы мніні, кбінесе сан жаынан блшектеп крсетуге келмейтін нрселерді білдіруі шарт. Мысалы: сулар, гінділер.

Зат есімге кптік жалауы жалананда бдан кейін пайда болатын басты бір маыналы рек – белгілі бір адамдарды тобын, жиынтыын білдіру. Мысалы: жастар, сауыншылар, ырыздар, алымдар, еуропалытар.

Туысты жаындыты білдіретін зат есімдерді туелденген тріне жаланан кезде кптік жалауы біреуді есімін сый ттуды, рмет ттуды білдіреді. Мысалы: апамдар, желер, атамдар.

Кптік жалауы мезгіл млшеріне байланысты айтылатын кейбір зат есімдерге жаланан кезде сзге тспал, шамалау маынасын стейді. Мысалы: ысты ортасында – ысты орталарында, тамызды аяында – тамызды аятарында, жазды басында – жазды бастарында.

 

Сзді туелденуі деп натылы бір затты кімні меншігі екенін білдіретін грамматикалы белгіні айтады. Туелденіп тран зат есімнен рі біреуді иелігіне жататын сол затты зі, рі оны иемденуші адам – мны екеуі де оса ынылады. Туелдік категориясы - зге жйедегі тілдерден тркі тілдерді типологиялы жаынан ошаулап тратын басты бір грамматикалы ен-табаны бірі. Кп тілдерде туелдік маына тркі тілдеріндегі сияты сз ішінде болатын морфологиялы былу арылы емес, ол сзге бгде сздерді тіркесуінен пайда болады. Демек, ондай тілдерде туелдік маына тудыру шін, лбетте, екі сз керек. Ал тркі тілдерінде белгілі осымшалардан негізгі, яки туынды тбірге жалауды зі-а мндай маынаны беру шін жеткілікті.

Сзге туелдік маына беретін арнаулы осымшалар туелдік жалауы деп аталады. Туелдік жалауыны райсысы жіктеу есімдіктерімен іліктестікте айтылып, грамматикалы ш жаа тн болып келеді. Тіліміздегі туелдік жалауларын фонетикалы жаынан екі топа ажыратуа болады. Оны бірі – туелдікті дауыссыз дыбыстан басталатын нсасы да, екіншісі – дауысты дыбыстан басталатын нсасы. Мны алашы тобы аяы дауыстыа біткен сздерге, соы тобы – аяы дауыссыз дыбыса біткен сздерге жаланады. Оларды райсысы мынадай:

1-жа: -м, -мыз, -міз -ым, -ім, -ымыз, -іміз

Балам, баламыз малым, малымыз

2-жа: -, -ыз, -із -ы, -і, -ыыз, -ііз

Бала, балаыз малы, малыыз

3-жа: -сы, -сі -ы, -і

Баласы, інісі малы, елі

Туелдік жалаулы сз жекеше маынада да, кпше маынада да олданыла береді. Меншік иесіні кптігін білдіретін трін орта туелдеу деп, меншік иесіні жалыз екенін білдіретін трін оаша туелдеу деп атайды. йткені орта туелдеуде меншіктелетін зат р уаыт бірнеше субъектіні орта меншігі ретінде ынылады да, оаша туелдеуде бір ана субъектіні тек зіне тн, дербес меншік ретінде ынылады. Кптік жалауы туелдікті оаша тріне де, орта тріне де жалана береді.

Септелу деп сздерді сйлем ішінде зге сздермен днекерлесу шін септікжалауын абылдап, грамматикалы трыдан згеріске тсуін айтады. аза тілінде септік жалауыны жеті трі бар. Олар: атау, ілік, барыс, табыс, жатыс, шыыс, кмектес септіктері. Септік жалауы жекеше сзге де, кпше сзге де бірдей жаланады. аза тіліндегі септік жалауларын грамматикалы септік жалаулары жне кеістікті білдіретін септік жалаулары деп бліп арайтын дстр бар. Грамматикалы деген топа атау, ілік, табыс жалауларын жатызады да, кеістікті септіктерге барыс, жатыс, шыыс, кмектес жалауларын жатызады.

Грамматикалы деп атап отыран топа жататын жалауларды негізгі ызметі – бастауышты, туелділікті, істі, имылды объектісін білдіру. Ал кеістікті білдіретін жалаулар істі, имылды айда баытталанын, ай жерден басталандыын, ай жерде жне алай не арылы болып жатанын, бір сзбен айтанда, істі, имылды баытын, мекенін білдіреді.

Сйлемдегі орын тртібі жнінен аланда, септік жалаулы сз зін мегеретін сзден брын трады. Септік жалаулары зат есімні трлену жйесі болатындыы, біріншіден, тек зат есімдер, я зат есімдерді орнына жретін сздер ана септелетіндігі, екіншіден, баса сз таптары септеле алса, олар заттанып кететіндігі жалауды бл тріні ерекше белгісі.

Сздерді септелу жйесі мынадай:

Атау септік. Септік жалауы атарында саналып жргені болмаса, атау септігіні арнаулы жалауы жо. Дрысында, атау септігідеп отыранымыз – сзді септік жалауын абылдамай тран кйі. Оны атау септік деп септік жалауларыны басына ою аса ажет, йткені затты кім, я не екенін білдіретін сзбен жа жаынан иысып, субъектілік-координатты атынаста байланысып, сйлем райды.

Ілік септік. Бл зат есім сзге –ны, -ні, -ды, -ді, -ты, -ті жалауларыны жалануы арылы жасалады: баланы, есікті. Ілік септігі жалауыны сзге осылан кезде беретін бірден-бір маынасы иелік, меншікті білдіру. Септікті бл трі туелдік категориясымен тыыз байланысты. Ол туелдік жалаулы сзбен рдайым синтаксистік бірлікте айтылады. Туелдік жалаулы сз жо жерде ілік жалаулы сзді жала з маынасында грамматикалы тиянатылы болмайды, ол р кез туелділік жалаулы сзге баынышты, оны грамматикалы маынасын анытаушы сз ретінде айтылады. Ілік септігі жалауыны тсіп алатын кездері болады: есік алды, тау іші, аын леі.

Барыс септік. Барыс септігіні зат есімге жаланатын жалаулары –а, -ге, -а, -ке, -а, -е, -на, -не. Мны –а, -е, -на, -не трі туелденген зат есімге, аландары туелдеусіз зат есімге жаланады. Барыс септіктегі сз істі, имылды кімге, неменеге, ай жаа баытталандыын білдіреді. Баыт-бадарды білдіру – оны е негізгі маынасы. Ал алан маыналары оны негізгі маынасыны р трлі крінісі есепті. Барыс жалаулы сз кбіне етістікті жетегінде айтылады. Дегенмен ол шылау мен есім сздерді де жетегінде айтылмайды емес. Есім сздерді ішінде ол сын есіммен жиірек олданылады: сзге сара, мала бай. Барыс септігіні де жасырын трі болады: Алматы(а) кетті, Тшкен(ге) барды.

Табыс септігі. Зат есімге жаланатын табыс септігіні жалаулары -ны, -ні, -ды, -ді, -ты, -ті жне туелдік жалауыны 3-жаынан кейін -н. Табыс септік тек тура толытауыш ызметінде жмсалатын септік. Ол сйлем ішінде рдайым сабаты етістікпен синтаксистік атынаса тсіп, іс-имылды тура объектісін крсетеді. Табыс септігі жасырын трде де айтылады. Мысалы: хат жазды, кітап оиды.

Жатыс септік. Зат есімні жатыс септігінде септелуі оан -да, -де, -та, -те осымшаларыны жалануы арылы болады. Тек туелдік жалауыны шінші жаындаы сзбен келгенде жатыс жалауы зіні алдына -н дыбысын осып -нда, -нде болып жаланады. Септікті бл тріні негізгі маынасы іс-имылды орнын, мекенін білдіру. Мндайда жатыс септіктегі сз айда? неде? деген сраа жауап береді. Кейде жатыс жалаулы сзді мезгілді білдіретін де кезі бар. Бл жайда ол ашан? деген сраты жауабы ретінде олданылады. Мысалы: Жабыр кктемде кп жауды.

Шыыс септік. Шыыс септігіні жалаулары -дан, -ден, -тан, -тен, -нан, -нен. Септікті бл трі іс-рекетті, имылды ай жерден, неден басталандыын білдіреді. Екінші сзбен айтанда, іс-имылды бір объектіден ашытап, зап, алыстап бара жатанын крсету. Мысалы: ауылдан келе жатыр, кзден зату, кктен тскендей. Септікті бл трі кбіне етістік сздерді жетегінде келіп, олармен объектілік, пысытауышты атынаста айтылады да, сйлемде жанама толытауыш яки мекен, мезгіл, млшер пысытауыш ызметінде жмсалады. Кп жадайда шыыс септікті сзді есім сздерді жетегінде айтылатын кезі бар. Оны бл маынасы кбіне траты тіркестерді рамында келуімен байланысты. Мысалы: ойдан жуас, сынытан зге жады, кзден таса, аылдан нса. Шыыс жалауыны да кейде айтылмай тсіп алатын кездері болады: бел асу.

Кмектес септік. Септікті бл трі азатан зге тркі тілдерінде септік жалауы деп танылмайды, оны осымшасын жалаулы шылау деп біледі, сйтіп оны блек жазады. аза тіліндегі кмектес септігіні жалаулары -мен, -бен, -пен, -менен, -пенен, -бенен. Оны тілімізде жуан фонетикалы нсасы жо, сондытан жуан тбірге де, жіішке тбірге де бір-а нсада жаланады. Сырт пішімі жаынан жалауды трін бір буынды, екі буынды деп екі топа блуге болады. Оларды екеуі де тілімізде біріні орнына бірі еркін олданыла береді.

 

Зат есімні жіктелуі. Сзді жіктелуі деп оны грамматикалы ш жаты райсысына тн жіктік жалауын абылдауын айтады. Сзге жіктік жалауыны жалануы – бастауыш пен баяндауышты сйлем ішінде бір-бірімен синтаксистік арым-атынаса тсуіні негізгі амалы.

аза тіліндегі жіктік жалауыны жекеше, кпше трі, екінші жаынан анайы, сыпайы трі бар. Олар:

І жа: -мын, -мін, -пын, -пін, -бын, -бін -мыз, -міз, -пыз, -піз, -быз, -біз

ІІ жа: -сы, -сі -сыдар, -сідер

-сыз, -сіз -сыздар, -сіздер

ІІІ жа: ø ø

Есім сздерді, соны ішінде зат есімдерді брі бірдей жіктік жалауын абылдай бермейді. Лексикалы мні жаынан аланда зат есімдерді ішінен жіктелетіні – адамны ызметі, ксібі, мамандыы, абілеті, тегі, туыстыы, жынысы, жас шамасы сияты жеке басына тн белгілері мен асиеттерін білдіретін сздер. Екінші сзбен айтанда, жіктелетін зат есім кбінесе субъектіні білдіретін сз болуы тиіс.

 

Апта