Таырыбы: Сын есім. Шырай категориясы

Дріс мазмны:

1. Сын есімні лексика-грамматикалы сипаты.
2. Сын есімні маыналы топтары.
3. Шырай категориясы.
4. Адъективтену амалы.

Негізгі дебиеттер:

1. Акзов .. Сапалы сын есімдерді семантикасы жне жйесі. Ф..к.дис. автореф. Алматы, 2004.
2. Есматова М.Т. Есім негізді туынды сын есімні сзжасамды жйесі. Ф..к.дис. автореф. Алматы, 2004.
3. Мсабаев . аза тіліндегі шырай категориясы. А., 1951.
4. Шкенов Ж. аза тіліндегі сын есімдер категориясы. А., 1961.

осымша дебиеттер:

1. Есматова М. атысты сын есімні (-лы, -лі, -сыз, -сіз жрнаты) семантикасы // аза тілі мен дебиеті, № 9, 2002, 49-51-б.б.
2. Кенбаева С. Сын есім шырайларыны мектеп оулытарында берілуі // аза тілі мен дебиеті, № 5, 2005, 64-69-б.б.
3. алыбаева . аза сйленістеріндегі сын есімдер жайында // аза тілі мен дебиеті, № 12, 2000, 48-49-б.б.
4. Сыздыова Г. азіргі аза тіліндегі атысты сын есімдерді семантикалы жне стильдік сипаты. Ф..к.дис. автореф. Астана, 2000.
5. Мырзатаев Н. Сын есімні алыптасуындаы адъективтену былысы // аза тілі мен дебиеті, № 1, 2004, 97-103-б.б.

Сын есім – семантика, грамматикалы жаынан, яни морфологиялы ерекшелігі мен сзжасам, сз трлендіру амалы жаынан да, синтаксистік ызметі мен баса сздерімен тіркесіп олданылуы жаынан да азіргі аза тіліндегі зіне тн еркшелігі бар сз табыны бірі. Сын есім – семантикалы жаынан затты, былысты трлі сапа, белгісін, тсін, клемін, зата, былыса, іс-рекетке атысын білдіретін сздер. Сын есімні маызды белгілері:

- затты тр-тсін білдіреді: а, ызыл, боз, сары.

- Затты клемдік, ауматы, салматы белгісін, сынын білдіреді: мол, ауыр, жйрік, жуас, берік.

- Затты сапалы белгі, сипатын білдіреді: а етті, аша жзді, демі, надан.

- Затты дмі, иісі жне баса сипаттарына байланысты белгілерін білдіреді: алы, жмса.

- Зата, имыл, іс-рекетке, мезгіл-мекенге атысты сынды білдіреді: нрлы, білікті, ататы, биылы, жылдаы.

Сын есімні табии ызметі – ешбір згеріске тспй-а зат есіммен тіркесіп, затты р алуан ызметін, сынды белгісін анытау. Абзал адам азбайды арын сйген. Жасы тртіп детке айналса ырыс, жаман тртіп детке айналса – ырсы.

Морфологиялы жаынан сын есім – трленбейтін сз табы. Шырай тлалары жалпы сын есімге тн трлену жйесіне емес, сын есімні бір ана маыналы тобына, сапалы сын есімге ана тн, ал атысты сын есімге шырай тлалары жаланбайды.

Сын есімге септік, туелдік, кптік жалауларыны бірі жаланып олданылса, онда ол заттанып, зат есімдерді орнына жмсалады. Жамандар ыла алмай жр адал ебек ... (Абай). Балаа те крінер бай мен кедей (С.Торайыров).

Сын есімні синтаксистік ызметі – зат есіммен сз байланыстырушы тлаларсыз, орын тртібі арылы абыса байланысып, анытауыш болуы. латан кіріп бойды алар, сем н мен ттті кй (Абай). Сын есім етістікпен синтаксистік атынаста жмсаланда адвербиалды (стеу) мнде пысытауыш ызметін атарады. Ары сйлеп, семіз шы.

Атау мен іліктен баса септіктерді бірінде трып заттанып толытауыш ызметін атарады. Жасыдан шарапат, жаманнан кесапат. Сын есім жеке трып та, кмекші етістікпен тіркесіп те жіктеліп келіп, сйлемні баяндауышы ызметін атарады. Бл ауыл – мала бай.

Сын есімні сйлемдегі негізгі жне басты ызметі – анытауыш болу. Ол сын есімні сз табы ретіндегі маызды семантикалы белгісі болып табылады.

 

Семантикалы жаынан сын есімдер екі топа блінеді: 1) сапалы сын есім; 2) атысты сын есім. Сапалы жне атысты сын есімдерді ерекшеліктері, здеріне тн негізгі асиеттері немі сатала бермейді. Сондытан бларды бір-бірінен ажырататын е басты белгі – оларды рылысы мен маынасы. рылысына арай атысты сын есімдер баса сз таптарынан сз тудырушы жрнатар арылы жасалып, затты, былысты белгісін екінші бір зат, былыс не имылды атысы арылы білдіреді. Ал сапа сындары тбір тлалы болып, сынды белгіні тікелей білдіреді.

Сапалы сын есімдер семантикалы жаынан затты р алуан сын-сипатын, сапалы белгілерін, шырай тлаларымен трлене алады. Сапалы сын есімдер осымшасыз трып, семантикасы жаынан тікелей затты сынын білдіреді: Тере ой, тере ылым іздемейді. Сапалы сын есімдерді морфологиялы сипаты – шырай тлаларымен трлене алуы: демілеу, ызылт, жп-жмыр, лкендеу. Сапалы сын есімдер негізінен тбір сздер болып келеді. Оларды атарындаы сздерді біразы тарихи жаынан туынды тбірлер де, тбір мен осымшаны жігі ажырамастай бірігіп кеткен.

азіргі аза тілінде атысты сын есімдерге бір затты белгісін баса бір затты, имыл іс-рекетті, сынны атысы арылы білдіретін сздер жатады. атысты сын есімдер кбіне-кп р трлі жрнатар арылы баса сз таптарынан жасалатын туынды сздер болады да, сол зата, имыл, іс-рекет, былыса атысын білдіреді. атысты сын есімдер морфологиялы рамы жаынан сзжасам осымшалары арылы жасалан туынды немесе крделі сздер болып келеді. Маыналы жаынан атысты сын есімдер затты сынын білдіре отырып, белгілі бір сапалы затты екінші бір зата я ыма атысын немесе сондай сапаны жотыын, яни затты трі мен тсіне, сыры мен сынына, я ішкі асиетіне, сол сияты мезгіл мен мекенге таы баса сол тріздес белгілеріне атысты сынды ымдарды білдіреді. аза тіліндегі атысты сын тудырушы осымшалар: -лы/-лі, -ды/-ді, -ты/-ті, -лы/-лік, -ды/-дік, -ты/-тік, -ы/-гі, -ы/-кі, -сыз/-сіз, -шыл/-шіл, -и, -паз, -ой, -ы/-ік, -/-к, -ыш/-гіш, -ша/-шек, -ыр/-гір, -ыр/-кір. Бл сзжасам осымшалары зат атауын білдіретін немесе есім мнді жне имылды білдіретін сздерге жаланып, сол сзді маынасына атысты ол ымдарды бар я жо, соан бейімділік, мекендік т.б. трізді сзжасамды маына тудырады да, ол екінші бір зата атысы болу арылы атысты сын есім болады.

Тілді даму барысында туынды тбір кейбір атысты сын есімдер атысты маынамен бірге затты сапалы сипатын да білдіреді, сйтіп, бара-бара сапалы сын есімдерге ауысып кетеді. Оны ажыратуды бірден-бір белгісі – маыналы жаымен бірге шырай осымшаларыны жалана алуы немесе керісінше жалана алмауы. атысты сын есімдерге шырай осымшалары жалана алмайды. Ал осымша арылы жасалан туынды сын есімдерге шырай тлалары жаланса, олар сапалы сын есімдерге ауысан сздер болып табылады: ткір, тны, аылды, аылсыз. Демек, кейбір атысты сын есімдер семантикалы жаынан атысты мннен сапалы мнге ауыса бастайды. Сйтіп, атысты сын есімдер баса сз таптарынан жасалан туынды сздер болып келеді. атысты сын есімдерді бір тобы бір сзде затты белгіні бар екенін крсетсе, екінші бір тобы керісінше оны жо екенін, ал шінші тобы бір зата, былыса бейімділікті, икемділікті, тртінші тобы имыл, іс-рекетке, амала, мекенге, мезгілге атыстылыты білдіреді. Бл маыналарды ай-айсысы болсын морфологиялы крсеткіштер арылы беріледі.

азіргі аза тіліндегі сын есімдер морфологиялы рамы жаынан негізгі жне туынды тбір болып блінеді. Негізгі сын есімдерге рі арай блшектеуге келмейтін бір тбір морфемадан тратын сздер кіреді: жары, а, кк, млдір.

 

Сын есімні шырай категориясы лексика-грамматикалы категория, жалпы сын есімні трлену жйесі емес, сапалы сын есімні семантикалы жне грамматикалы тлалану сипаты болып табылады. Шырай трлері туралы аза тіл білімінде бірыай пікір жо. Е алдымен бірден кзге тсетін ерекшелік – грамматикалар мен оу ралдарында шырай трлерін жасауа негіз болатын тла деп крсетілген жай шырай трін жеке шырай деп крсетеді. Тек шырай трлеріне негіз болатын, ал зі шырай трлеріне маыналы жаынан да, тлалы жаынан да оппозициялы атар рай алмайтын тла,ол категорияны ішіне, шеберіне кіре алмайды. Жай шырай дегенді есептемегенде, бір оулытарда екі трлі – салыстырмалы жне кшейтпелі шырайлар, енді біреуінде ш трлі – салыстырмалы шырай, кшейтпелі шырай жне асырмалы шырай, таы біреуінде трт трлі – салыстырмалы шырай, бсе я шаын шырай, кшейтпелі шырай жне асырмалы шырай, тіпті кейбір зерттеулерде одан да кп трі беріледі. Кшейтпелі жне асырмалы деп аталатын шырай трлерін біріктіріп арайтын болса, (асырмалы деп жрген шырай трі де кшейтпелі мнді білдіреді: те жап-жасы), шырайды сапалы сын есімні лексика-грамматикалы категориясы ретінде екі-а трін крсетуге болады: салыстырмалы шырай жне кшейтпелі шырай.

.Мсабаев зіні ебегінде аза тілінде бес трлі шырай бар деп топшылайды да, оларды, біріншіден, салыстырмалы шырай (жасыра), екіншіден, бсе шырай (жаындау), шаын шырай (ккшіл), кшейтпелі шырай (ып-ызыл), детпелі шырай (аса жасы) деген топтара жіктейді. Ал Ж.Шкенов аталан ебегінде аза тілінде бес трлі шырай бар деп есептейді де, оларды, біріншіден, жай шырай («бастапы алпында тран сапа сындарыны барлыы»), екіншіден, салыстырмалы шырай (тере-ірек), шіншіден, бсе шырай (бозыл-дау), тртіншіден, кшейтпелі шырай (ап-ара), бесіншіден, тадаулы шырай (те жасы) деген топтара бледі. алым А.Ысаовты ебегінде трт трлі шырай бар деп крсетіледі: жай шырай, салыстырмалы шырай, кшейтпелі шырай, асырмалы шырай.

Салыстырмалы шырай бір затты сынын, я сипатын, тсін,екінші затты біртектес сынымен, белгісімен салыстырып, сол салыстыратын белгілерді, трлерді бір-бірінен, я арты, я кем екенін білдіріп, белгілі осымшалар арылы жасалады. Ол осымшалар: а) –ра, -рек, -ыра, -ірек: тменірек, жоарыра. ) –лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу: жалпатау, аласалау. Сапалы сын есімдерге ана жаланып, салыстырмалы шырай жасайтын жрнатар да бар. Олар: 1) –ыл, -гіл, -ылт, -ылт, -ылтым,-ылтым: сарылт, бозылт. 2) –шыл, -шіл, -шылтым, -шілтім: ашыл, ккшіл. 3) –ыш, -ілдір: сарыш, кгілдір. 4) –ан, -ай, -ша, -ше: оырай, сопаша.

Кшейтпелі шырай бір затты бастапы сынын, белгісін кшейтіп, асыра крсетіп трады. Ол, біріншіден, кшейтпелі буын арылы жасалады: жап-жасыл, ап-ара, топ-толы. Екіншіден, те, аса, е, тым, тіпті т.б. кшейтпелі стеулер арылы жасалады. Мысалы: те жасы, е ысты сезім.

ай тілде болсын, сз таптары арасында бір-біріне ауысу, алмасу процестері болып отырады. Осымен байланысты сынды белгіні білдіретін сздер сйлеу ажеттілігіне арай затты ымда олданылады. Сын есімні кптеліп, септеліп, туелденіп келіп, зат есімге ауысып, заттанып олданылуы – субстантивтену процесі деп аталады. Жасыдан шарапат, жаманнан кесапат. ше жалбаай тыматылар тс-тсынан алы ола осылып кетті. Осы сегіз й ішіндегі е бтіні жне лкендеуі – ортада тран жалпатау бес анат й. Кейбір сын есімдер бтіндей заттанып біржола субстантивтеніп кетеді. Олар: жас, бала, ауру, ждеу. Осыан байланысты сын есімдерді кбі уаытша, кейбіреулері толы субстантивтенеді.

Адъективтену – баса сз таптарыны сын есімге ауысуын білдіретін конверсиялы процесс. Сз таптарыны ішінде адъективтену процесі не зат есімдер мен етістік анарлым бейім. Зат есімнен сын есімдерге толы ауысан сздер: жамау, брау (амшы), аса, кк (аспан, шп, тс), а (тс, ааран), жас (жас млшері, жігіт).

Тбір етістіктерге араанда, оны белгілі тлалары адъективтену процесіне жиі шырайтындыы байалады. Адъективтенген имыл есімдері: шыр, тапыр, білгір, ткір, шкір. Есімше формаларыны адъективтенуі: иылан (ас), уылжыан (жас), ашаан, сзеген, тебеген, алаан, береген, шала, жаала, сасала.

азіргі аза тілінде сын есімдер сйлемні барлы мшелері бола алады.

1) Сын есім ілік септікте трып, заттанып келіп те матаса байланысан анытауыш болады: Жасыны жасылыын айт, нры тасысын.

2) Сын есім табыс, барыс, жатыс, шыыс, кмектес септіктерінде келіп заттанып, толытауыш ызметін атарады: Білімдіден шыан сз, талаптыа болсын кез.

3) Сын есім сйлемде етістікті алдында трып, имыл, іс-рекетті сынын білдіріп, алай? деген сраа жауап беріп, пысытауыш болады: Бетті бастым, атты састым.

4) Сын есім кптік, септік, туелдік жалаулары жаланса, зат есімні орнына жреді. Заттанан сын есім атау септігінде трып олданылса,бастауыш ызметін атарады: Баланы жасысы – ызы, жаманы – кйік.

5) Сын есім жіктік тлада трып сйлемні баяндауышы да болады: Батыл зі де кесек, балуан денелі, иыты.

Апта