Таырыбы: Есімдік. Есімдікті маыналы топтары
Дріс мазмны:
- Есімдіктер туралы жалпы сипаттама.
- Есімдіктерді трлері.
Негізгі дебиеттер:
- Ибатов А. аза тіліндегі есімдіктер. Алматы, 1961.
- Абдукамалова Э. Жіктеу есімдіктеріні септелу тарихы. Ф..к.дис. автореф. Алматы, 2003.
осымша дебиеттер:
- Жнісова М. Есімдіктерді дербес сйлемдерді байланыстыру ызметі // аза тілі мен дебиеті, № 5, 2003, 86-90-б.б.
- Мейірманова Г. Жіктеу есімдігіні синтаксистік ызметі // аза тілі мен дебиеті, № 1, 2004, 88-90-б.б.
- Мейірманова Г. здік есімдігіні сйлем мшелері ызметінде жмсалуы // аза тілі мен дебиеті, № 7, 2004, 62-66-б.б.
- Саатова Г. Жіктеу есімдігі мен сілтеу есімдігіні зерттелу тарихынан // аза тілі мен дебиеті, № 8, 2004, 86-90-б.б.
Сздерді таптастыруды белгілі жйеге тсіп, алыптасан негізгі ш принципіне сай, аза тіліндегі есімдіктер де лексика-семантикалы сипаты, морфологиялы ерекшеліктері жне синтаксистік ызметтеріне байланысты жеке бір дербес сз табы болып блінеді.
Есімдіктерді дербес сз табы деп тануда негізінен лексика-семантикалы принцип басшылыа алынады. йткені есімдіктерді маыналары зге сз таптарыны маыналарына араанда кптеген зіндік ерекшеліктерімен ошауланып, айрыша кзге тсіп тратын маыналар болып келеді. Біра есімдіктерді жеке сз табы деп тануды принципі оларды лексика- семантикалы белгісі дегенде, есімдіктерді зіндік кейбір грамматикалы ерекшеліктерін сырт алдыруа болмайды.
Есімдіктер – маынасы тым жалпы сздер. Есімдік сздер сйлемнен тыс жеке дара транда немесе сйлем ішінде олданыланымен зіне атысты баса сздер жне оиалардан блек алынанда, маыналары ашанда дл натылы болып келмей, те жалпылама алыпта кездесіп отырады.
Есімдіктерді тым жалпы маынада олданылуын, рине, оларды реалды натылытан аншалы алшатап, аншалы абстракциялану дрежесіне жету шегіні крінісі деп ынан жн.
Абстракциялануды тым жоары дрежеде болуымен тыыз байланысты бл маыналы жалпылы барлы есімдіктерге бірдей тн асиет болып саналады. Есімдіктерді жалпылама маыналары белгілі бір сйлемдерде, контексте олдану ретіне арай жне сз тіркестері мен сйлемдерде берілген ойды жйесіне арай рилы наты маыналара ие болып отырады. Жніс сегіз жаста еді. Ол ои да, жаза да білмеуші еді (Дулатлы). – тндегі бір даурыан хабар екен ой?- Естісе, сол (Аймауытов). Біраздан со зі де кіріп келді. (Исабеков). – Кіммен крес деп отырсыдар? – Шкіманмен (Аймауытов) дегенде ол жіктеу есімдігі «Жніс»деген , сол сілтеу есімдігі «хабар» деген, кіммен? Срау есімдігі «Шкіманмен» деген реалды натылы маыналара ие болып тр.
Есімдік сздерді маыналы ерекшелігіні келесі бір зіндік белгісі – оларды рашан субъектімен байланысты болуы. Есімдік сздер рашан сйлеуші немесе сйлемдегі субъектіні субстанциялара, былыстара жне оларды сапалары мен асиеттеріне атынасын крсетуші сздер болып саналады. Бл атынастар есімдіктерді з ішінде тікелей нсау, аралы атынас, белгісіздік таы баса болып келе береді.атынастарды осылайша рилы болып келуі ешашан субстанциялар мен былыстарды асиеттері мен сапаларына байланыст ытумайды, айта керісінше, олара арналан субъектілік атынасты негізінде, атынасты субъектімен тыыз байланыста болуы негізінен барып пайда болады.
Есімдіктерді маыналары тым жалпы боланымен, ол маыналар тптеп келгенде зат жне затты белгі деген ымдармен штасып, жалпы зат не затты белгі деген ымдарды білдіріп, сол ымдарды жалпы трдегі атауы болып келеді. Сондытан да оларды осы затты жне затты белгісі деген ымдарды жалпылама болса да, бойына сатау асиетіне байланысты, есімдіктер атауыш сздер атарына жатызылады.
Есімдіктер тгел аланда жалпы атауыш сздер болып саналады да, ол атаулы асиет ішінара крделі екі жікке блінеді. Мысала, мен, сен жіктеу есімдіктерін бл, сол сілтеу есімдіктерін, кім? не? ай? Срау есімдіктерін алайы. Егер осы есімдіктерді негізгі атаулы маыналарын таптастырып арайтын болса, затты ымдаы сздер жне затты белгісі ымындаы сздер болып іштей крделі екі жікке блінетіндігін креміз. Сонда мен, сен, кім? не? Есімдіктері затты ымдаы сздер – затты атаулар болады да, бл, сол, ай? Есімдіктері затты балгісі ымындаы сздер – белгі атаулары болып шыады.
Міне, осы негізгі маыналы жіктер з тарапынан есімдік сздерді, біріншіден затты ымдаы сздер – субстантивтік есімдіктер, екіншіден затты белгісі ымындаы сздер – атрибутивтік есімдер деген екі салаа блінеді.
Морфологиялы жаынан есімдіктер трленетін сздерді тобына осылады.
Есімдіктерді зге сз таптарынан бліп, жеке даралап тратын морфологиялы ерекше белгісі – есімдіктерді бріне бірдей, бріне те орта задылы деп арауа болатын белгілі бір формалар немесе згеру тсілдеріні жотыы.
Бірен-саран осымшалар арылы ана жасалан кейбір кне сздер болмаса, есімдіктерден жаа сздер жасалмайды.
Есімдік сздерді жалпы синтаксистік бір ерекшелігі, есімдіктерді зіне баыныы сздері болмайды. Яни есімдіктер сйлемде олданыланда, ешашан зіне тн анытауыш немесе пысытауыш мшелерді ажет етпейді.
Есімдік сздер з ішінде бір-бірінен жіктері айын крініп тратын бірнеше топа блінеді. Есімдікті блайша ішінара бірнеше топа блінуіне лексика-семантикалы принцип негіз болады. Сонда есімдік сздер маыналы ерекшеліктері жаынан жеті топа блінеді:
1) Жіктеу есімдіктері;
2) Сілтеу есімдіктері;
3) Срау есімдіктері;
4) здік есімдіктер;
5) Жалпылау есімдіктері;
6) Белгісіздік есімдіктері;
7) Болымсызды есімдіктері;
Жіктеу есімдіктері рашан белгілі бір жаты крсету шін олданылатын сздер болып саналады. Сол себепті олар немі адаммен байланысты, яни сйлеуші, тыдаушы жне бгде кісі деген ымдармен байланысты олданылады. Мысалы, мен деген сз рашан 1 жа сйлеуші, сен деген сзден – 2 жа тыдаушы, ол деген сзден 3 жа бгде кісі деген ымдарды ынан болар едік. Жіктеу есімдіктері белгілі бір жаты крсетуімен бірге рашан сйлеушімен тыыз байланыста олданылады. Жіктеу есімдіктеріне тн жаты асиет шнші жа ол жіктеу есімдігі мен сілтеу есімдігі ол сзіні жігін айыруда ерекше кзге тседі. Егер ол сзі адамды крсететін болса, жіктеу есімдігі болады. Демек, жіктеу есімдігі дегеніміз сйлеушіге андайлы атынаста екендігіне сай белгілі бір жаа нсай айтылатын сздер болып шыады. Жіктеу есімдіктері сан жаынан кп емес. Олар:
Жекеше трінде
І жа мен – сйлеушіні крсетуші
ІІ жа сен, сіз – тыдаушыны крсетуші
ІІІ жа ол – бгде кісіні крсетуші сздер
Кпше трінде
І жа біз, біздер – сйлеушіге тн топты крсетуші
ІІ жа сендер, сіздер – сйлеушіні сзі арналан топты крсетуші
ІІІ жа олар – бгде топты крсетуші сздер болып келеді.
Жіктеу есімдіктері зіні негізгі жаты маынасында олданыланда, туелдік жалауыны тек абстракциялы меншікті білдіретін трі –нікі, -дікі осымшаларын ана абылдайды: менікі, сенікі, оныкі.
Жіктеу есімдіктеріні брі де септік жалауларын абылдайды. Септеу лгісіндегі бірінші ерекшелік н дыбысыны аза тіліндегі ілік, барыс, табыс, шыыс септік жалауларында тсіп алуы: мені, мені, менен. Септеу лгісіндегі екінші ерекшелік – барыс септігінде н дыбысыны пайда болуы: маан, саан, оан. Септеу лгісіндегі шінші бір ерекшелік кмектес септігінде ы, і дыбыстарыны пайда болуы: менімен, сенімен, онымен.
Сілтеу есімдіктеріне тн сздерді негізгі лексикалы маыналары аралы атынастарды крсету болып табылады. Сол себепті сілтеу есімдіктері рашан сйлеушіге не сйлемдегі субъектіге субстанциялар мен былыстарды р алуан жаын не алысты сияты аралы атынастарын білдіріп отырады. сілтеу есімдіктеріні аралы шектерді білдіру маыналарыны жйесін мынадай лгімен беруге болар еді:
Жаын Алысыра//жаыныра Алыс
Бл - ол
Міне ні -
Мына ана сона
Мынау анау сонау
(осы) осынау (сонау)
Осы - сол
- - ту, тонау
Сілтеу есімдіктері субстантивтенгенде ана туелдік, септік, кптік жалауларын абылдай алады. Туелдік жалаулары сілтеу есімдіктеріні ішінде міне, не, осынау, сонау, ту сияты трлеріне млде жаланбайды. Сілтеу есімдіктеріне септік жалаулары да біркелкі талаусыз жалана бермейді. Бл, ол, мына, ана, сол сілтеу есімдіктері жекеше жне кпше трінде де септеледі. Кптік жалаулары сілтеу есімдіктеріні ішінде бл, ол, сол, мына, ана сияты сздерге ана жалана алады.
Срау есімдіктері – заттар мен былыстарды атын, санын, сапасын, мекенін, мезгілін, амалын білу масатында айтылатын сздер. Срау есімдіктеріне кім? не? ай? айсы? андай? айда? ашан? неше? т.б. сздері жатады. Срау есімдіктерінен кім? не? айсы? нешеу? сздері ана туелденеді. Жіктік жалаулары срау есімдіктеріні ішінен тек кім? андай? алай? айсы? сздеріне ана жаланады. Срау есімдіктерінен кім, не, айсы, нешеу сздері ана септеледі. Кптік жалаулары срау есімдіктеріні ішінде кім, не, айсы, неше сздеріне ана жаланады.Срау есімдіктеріні зге есімдік сздер тобынан бліп алатындай іштей грамматикалы бірлігі болмайды. Белгілі бір формалар не ызметтер арылы бастары бірікпейтін сздер болып саналады. Яни, срау есімдіктеріні басын осып біріктіріп тратын негізгі белгі – оларды сраулы мнде олданылуы. Срау есімдіктері сйлем мшелеріні бріні де ызметін атара алады.
здік есімдіктері – сйлеушіні не сйлемдегі субъектіні зге субстанциялар мен былыстардан бліп алып крсетуші сздер. здік есімдіктеріне туелдік жалауларынсыз олданылмайтын з тбірінен тараан зім, зі, зііз, зі, зіміз, здеріміз, здерііз, здері деген сздер жатады. з есімдігі туелденіп барып жіктеледі. здік есімдіктеріне септік жалаулары туелденген зат есімдерді септелу ізімен жаланады. здік есімдіктері рилы морфологиялы сз трлендіруші формаларды абылдайды. Ол формалар рашан здік есімдігіне осылып айтылатын туелдік жалауларыны стіне стемеленіп отырады. здік есімдігіне туелдік жалауыны –нікі, -дікі формасы жаланып олданылады: зінікі, зімдікі.
Жалпылау есімдіктері деп белгілі бір заттар мен былыстарды жиынтыына немесе толы амтылуына нсай айтылатын жинаты – жалпылау маынадаы сздерді айтамыз. Олар кем дегенде екі затты немесе толып жатан біркелкі не рилы заттар мен былыстарды жиынтыын жалпылай крсете алатын сздер болып келеді. Олар: брі, барша, барлы, бкіл, кллі, тамам, бтін. Туелдік жалаулары бар, барлы, барша, брі сздеріне орта туелдеу трінде ана болмаса, жекеше трінде жаланбайды. Жіктік жалаулары жалпылау есімдіктеріне млдем жаланбайды. Заттар мен былыстарды жне оларды сан, сапа белгілерін, мекен, амал, таы басаларын аны етіп ашып айтпай, тспалдап ана крсететін, яни маыналары натылы трде берілмей, белгісіз мнде айтылатын есімдікті трі – белгісіздк есімдіктері деп аталады. Олар: біреу, бірнеше, бірдее, бірнрсе, кейбір, кейбіреу, лдекім, лдене, лденеше, лдеайда, рбір, т.б. белгісіздік есімдіктеріні бріне тн зіндік ерекшелік деп атарлытай морфологиялы трлену формасы не синтаксистік ызметі жо.
Болымсызды есімдіктері жалпы болымды маыналара арама-арсы болымсызды маыналарда олданылады. Есімдікті бл тріне еш, ешкім, ештее, ешнрсе, ешбір, ешайсы, ешашан, днее, тк, дым деген сздер жатады.
Апта