Таырыбы: Етістік. Негізгі жне кмекші етістіктер. Аналитикалы форманттар

Дріс мазмны:

1. Етістік тбіріні грамматикалы ерекшеліктері.

2. Етістік категориялары.

1. Негізгі жне кмекші етістік.
2. Аналитикалы форманттар.

Негізгі дебиеттер:

1. арымбаева К.М. аза тіліндегі крделенген аналитикалы форманттарды маынасы мен олданысы. Ф..к.дис. автореф. А., 2003.

2. Алтаева А.К. Кмекші етістіктерді кпмаыналы ызметке ие болу процестері. Ф..к.дис. автореф. Алматы, 2003.

3. Омарова А.. Профессор ..Жбановты етістіктер туралы ылыми ебегі, оны ылымны кейінгі дамуына ыпалы. Ф..к.дис. автореф. Алматы, 1999.

4. Маманов Ы. азіргі аза тілі. Етістік. А., 1966.

5. Оралбаева Н. азіргі аза тіліндегі етістіктерді аналитикалы форманттары. А., 1975.

6. Хасенова А. Етістікті лексика-грамматикалы сипаты. А., 1971.

осымша дебиеттер:

1. Алтаева А. Кмекші етістіктерді грамматикалану процесі // аза тілі мен дебиеті, № 8, 2002, 51-52-б.б.

2. Байонысова Ф. Етістікті зерттелу сипаты // аза тілі мен дебиеті, № 3, 2006, 101-105-б.б.

3. Зиядалы Б. азіргі аза тіліндегі осарлы етістіктер лексикалануы жне олданылу ерекшеліктері. Филол. ылымд. канд. дисс. авторефераты. Алматы, 1995.

4. арынбаева Г. Крделенген аналитикалы форманттарды маыналы сипаты // аза тілі мен дебиеті, № 9, 2002, 43-45-б.б.

5. арынбаева Г. Крделенген аналитикалы форманттар рамында белсенді ызмет атаратын форманттар // аза тілі мен дебиеті, № 11, 2002, 69-72-б.б.

азіргі аза тілінде етістік е крделі сз табыны бірі. Бл оны лексика-семантикалы ерекшелігінен, тбір тласы мен оан стелетін грамматикалы формаларыны ат-абаттылыынан жне оларды араатынасынан, грамматикалы категорияларыны ртрлілігінен, жаа сз жасау жйесінен, олданылу аясынан, сйлемде атаратын синтаксистік ызметінен т.б. лексика-грамматикалы асиеттерінен байалады. Етістікті зат есім сияты кне сз табы екендігі, баса сз таптарын жасауа негіз болатындыы, яни тарихи-генеалогиялы ерекшеліктеріз алдына бір тбе.

Е алдымен, етістік семантикалы жаынан тілімізде имылды, процесті, р трлі згеріс, былысты білдіретін сздер болып табылады.

Етістіктер баса да маыналы сз таптары сияты тбір кйінде де, зіне тн ртрлі грамматикалы тлаларда да олданылады деп асыыс айтып жрміз. Біра етістікті осындай тр-тлаларыны олданылуында бірден сырт кзге іліне бермейтін ерекшеліктер бар екенін крсеткен жн. Е алдымен, ол ерекшелік етістікті тбір тласыны лексика-грамматикалы сипатымен тыыз байланысты. Етістікті тбір тласы имылды, іс-рекетті, процесті т.б. білдіреді жне ол – еістікті жеке сз табы ретіндегі жеке трандаы семантикалы белгісі, негізгі жалпы грамматикалы маынасы, ал бйры райды 2-жаы сол етістікті сйлеу процесінде баса сздермен арым-атынаса тсуді нтижесінде пайда болатын, грамматикалы нлдік форма арылы крінетін трлену маынасы, яни категориялы грамматикалы маынасы болып табылады.

 

аза тіліндегі сз таптарыны бірі болып танылатын етістік зіне тн белгілі маына білдіре алатын, біра азіргі кезде сол кйінде олданылмайтын тбір тла жне неше трлі грамматикалы маынаны тлалы крсеткіштері болып табылатын формаларды трлену жйесіні бірлігінен трады. Етістік тбірді грамматикалы сипатын айындауда кездесетін пікір ала-лалыы немесе тіпті кейде оны мніне тсінбеушілік етістік категорияларыны ерекшеліктерін анытап, оларды жіктеуден де байалып жр. детте етістікті тбірден зге формаларыны жйесі мынадай грамматикалы категориялар ыайында аралады: 1) имыл атауы категориясы, 2) салттылы жне сабатылы категориясы, 3) етіс категориясы, 4) болымдылы жне болымсызды категориясы, 5) амалды ту сипаты категориясы, 6) есімшелер категориясы, 7) ксемшелер категориясы; 8) рай категориясы, 9) ша категориясы, 10) жіктік, кптік жалауларыны шаа атысы. Етістікті грамматикалы категорияларын лексика-грамматикалы (салт-сабаты етістік, етіс, кшейтпелі етістік, немесе крініс, болымсыз етістік категориялары) жне таза грамматикалы (рай, ша, жа немесе жіктелу) категориялары деп екіге бліп араан жн. йткені рай, ша категориялары етістікті маыналы жаынан оны згеріске тсірмейтін ана тласы емес, сонымен бірге етістікті баса сздермен байланса тсуге днекер болып, жіктеліп, сйлем ішінде олдануа негіз болатын тлалары. Біра бл категорияларды ішіне есімше, ксемше, тйы етістік немесе имыл атауы енбей алады. йткені блар етістікті грамматикалы категориялары емес, ерекше трлері болып табылады.

Тіліміздегі етістіктер олданыста трлі рамда олданылады. Соларды бірі жетекші етістік пен кмекші етістікті тіркесі. Мысалы, келген еді, айтса екен, келе алды, лай жаздады, біліп алды, айта салды, кріп ойдыт.б.

Келтірілген мысалдардаы р тіркесті алдыы сыарлары – жетекші етістіктер, соы сыарлары – кмекші етістіктер. Оларды райсысыны зіндік ерекшеліктері бар.

 

Жетекші (негізгі) етістіктер толы лексикалы маынаны, яни, имыл атауын білдіреді. Мысалы, келе алды дегенде жетекші етістік келу лексикалы маынасын білдіріп тр, ал осы тіркестегі ал етістігіні йде алды деген олданыстаы (алу) маынасы болмаандытан, ол жетекші етістік емес, кмекші етістікке жатады.Сйтіп жетекші етістікке лексикалы маыналы етістіктер, кмекші етістікке лексикалы маынасы жо етістіктер жатады.

олданыста жетекші етістік атаулыны брі сйлемдегі субъектіні имыл-рекетін білдіреді, йткені жетекші етістік имыл атауын білдіретінлексикалы етістіктерден ана болады.

Жетекші етістікті келесі белгісі оны олданылу орнына байланысты. Жетекші етістік пен кмекші етістік тіркесінде жетекші етістік немі бірінші трады, басаша айтанда кмекші етістіктен брын трады. Бл орын тртібі те траты, оны згертуге болмайды, ол те ертеден тілде бден алыптасан задылы. Жетекші етістікті кмекші етістіктен брын труы тіліміздегі жалпы грамматикалы крсеткіштерді сз соында олданылу задылыына сай алыптасан.

Жетекші етістік сйлемде белгілі ойды білдіретін маыналы сз боландытан, оан сйлемде осылатын трлі грамматикалы маыналарды берілу тсіліне байланысты ол кмекші сздермен де тіркеседі, кмекші сздерсіз осымшаларды да абылдай береді.

Кмекші етістіктерді саны шектеулі, олар жетекші етістіктер сияты саны те кп былыс емес.Кмекші етістіктер жетекші етістікке ксемше, есімше жрнатары арылы тіркеседі.Ол жрнатар жетекші етістікке жаланан со кмекші етістік тіркеседі. Мысалы, оы+п алды, крі+п ойды, кел+ген еді, айт+атын болды, біл+се екент.б.

Бір жетекші етістікке бірнеше кмекші етістік тіркесетін болса, екінші, шінші кмекші етістіктер алдындаы кмекші етістікке осымша арылы тіркесе береді. Мысалы, айында+п ал+ып едіт.б. Кмекші етістіктер жетекші етістікке тіркесетін боландытан, сйлемде жетекші етістікке осылатын баса да грамматикалы крсеткіштер кмекші етістіктерге з ретімен осыла береді.

Жетекші етістікке анша кмекші етістік тіркессе де, оларды брі жетекші етістікті рамына кіреді де бір сзге бірнеше осымша жаланандаы сияты бір сзді ызметін атарады. Мысалы, крмекшімін деген ш осымшалы етістік сйлемде андай бір сз ызметін атарса, кре бергісі келіп едідегендегі ш кмекші етістікпен олданылан кру етістігі де жоарыдаы ш осымшалы етістік сияты бір сз ызметін атарады.

 

Кмекші етістіктер грамматикалы дамуды нтижесінде алашы лексикалы маынасынан айрылып, грамматикалы ызметке кшкен етістіктер. Кмекші етістіктерді санфы да аз емес, біра оларды тілдегі рамы траты. аза тілінде отыз кмекші етістік бар. Олар: ал, ба, бар, бер, бол, біл, біт, жазда, жат(ыр), жнел, жр, жібер, де, еді, екен, емес, ет, кел, кр, ал, ой, ыл, отыр, т, сал, таста, тр, тс, шы.

Кмекші етістіктер аза тіліні грамматикалы рылысынан ке орны алады. Етістікті грамматикалы категорияларыны кбіні крсеткіші ызметін кмекші етістіктер атарып, категорияларды маынасынг жасауа атысады. Атап айтанда, на осы ша (келе жатыр), атысты ткен ша (келіп еді), алау рай (оыысы келеді, оыса екен, оыса игі еді), бйры рай (айтушы болма, айта крме), шартты рай жасайды: Ол бір ст таы бір айналып келер болса, бар нерімді салар едім. (Манов). Кмекші етістіктер ммкіндік модальдыты (айта алады, келе алмайды, сене біледі) жне тл сзді жасйды (- Кет! – деді ол.). Етістікті болымдылы, болымсызды категориясыны крсткіші ызметін атарады: келген жо, келер емес.

Кмекші етістіктер имылды алай жасланын натылы сипаттап, дл крсетуде ерекше ызмет атарады. Мысалы, лап ала жаздап барып алды, дегенде лау имылыны жаслуа жаындап, біра жаслмааны айтылады. Оны дл суреттеу ажет болмса, ол ламады деген бір сзбен айтылар еді. Онда нтиже бар, біра оны алай ламааны крінбейді.

имылды жасалу тсілін білдіруге аза тіліні грамматикалы рылысыны бай ммкіндігі бар. Оан кмекші етістіктер де, осымшалар да атысады: айта сал (немрайды жасалуы), айтып баты (ерекше ынтамен), жасаан бол (жасандылы), айта жаздады (жетімсіз имыл), жазып ал, айтып бер (кімге баытталаны), келе алды (ктпеген жерден), кесіп тсті (ыса, батыл жасау), итеріп кеп алды (ерекше арынмен), келе береді (имылды созылуы), арай тр, отыра тр (шек ойылу), келе жатыр (асыыссызды), жауайын деп тр (жасауа бейімділік), ойланып алды (бір алыпа кшу), келе сала, лай кетті, айта сала, кліп жіберді (бір имылды соынан іле екінші имылды жасалуы) т.б.

Осымен байланысты ылымда имылды ту категориясы танылды, ол оулыа да кірді. Осы маынаа бай категорияны жасалуы негізінен кмекші етістіктерге атысты.

Кмекші етістіктер сзжасама да атысады. Мысалы, адам ыл, жрдем ет, ызмет ыл да, медет ыл, ебек ет, жасы бол, кмек бер, т.б. Осы келтірілген мысалдарда кмекші етістіктер есім сздерге тікелей тіркесіп, оан имыл маынасын осып тр. Осындаы кмекші етістікті ызметін есім сзден етістік жасайтын жрнаты ызметімен салыстыруа болады. Есім сзден етістік жасайтын жрнатар да есім сзге имыл маынасын стейді. Мысалы, ата, сыйла, ндет т.б. Есім сзге тіркесіп оан имыл маынасын осып, одан ранды етістік жасайтын кмекші етістіктерді дл осы ызметті атаратыны оларды салыстыранда аны крінеді. Мысалы, жрдем ет-жрдемдес, ебек ет-ебектен, жасы бол-жасылан, кмек бер-кмектес т.б.

Кмекші етістіктерді басым кпшілігі лексикалы маынасынан айрыланымен, дыбысты рамын толы сатап алан. Олар: ал, ба, бар, баста, бер, бал, біл, біт, жат, жнел, жр, жібер, де, кел, кр, ом, ай, ыл, отыр, т, сал, таста, тр, тс, шы. Сондытан оларды жасалуына негіз болан лексикалы маыналы етістіктермен кмекші етістіктерді дыбысты рамында айырма жо жне бл кмекші етістіктерге негіз болан лексикалы маыналы етістіктер тілде саталан. Оларды бірі тілде толы маыналы сз ретінде, екіншісі кмекші былыса жатады.

 

Аналитикалы формант деп осымша мен кмекші етістікті бірлігінен тратын, категория маынасын білдіретін крделі морфологиялы крсеткіш аталады. Мысалы, Апам болса ауданда сыраттанып жатыр. Абпе екеуміз таертенен айтып жрміз (Жнісов). Осы екі сйлемдегі сыраттанып жатыр, айтып жрміз деген аналитикалы формалы етістіктер –ып жатыр, -ып жр деген аналитикалы форманттар арылы на осы ша маынасын білдіреді. На осы шаты жйесі бойынша бл форманттара жіктік жалауы тікелей жаланады. Ол задылы саталан: сыраттанып жатыр дегенде 3-жа боландытан, онда жіктік жалау жо, ал айтып жрміз дегенде жіктік жалау аналитикалы форманта тікелей жаланан.

аза тілі етістікті аналитикалы формантына те бай. Етістікке жетпістен аса аналитикалы формант бар. Олар: -а ал, =п ба, -п ал, -п бар, -а бар, а баста, е бер, -п бер, -ан бол, -п бол, -с біл, -п біт, -а жазда, -п жат(ыр), -е жнел, -п жр, -е жр, -п жібер, -йін де, -са игі еді, -са екен, -ай еді, -са еді, ø екен, ø жо, -п кел, -е кел, -п кет, -а кет, -п кр, -е кр, -п ал, -а ал, -п ой, -а ой, -п отыр, -а отыр, -п т, -сал, -а сал, -п таста, -п тр, -а тр, -п тс, -е тс, -п шы, -а шы, -п сала бер, -п кеп жібер, -п кеп ал, -алы отыр, -алы жат(ыр), -гелі жр, -алы тр, -а сала, -п оя бер, -п кележат, -п бара жат, -п болыа ал, -ы кел, -ушы болма, -а крме, -ан болса, -р болса, -пжре бер, -п кеп кет, -п сала бер, -п кеп бер, -уге бол.

Аналитикалы форманттарды рамыны трлі болуына байланысты олар жала жне крделенген аналитикалы форманттар болып блінеді. Жала аналитикалы форманттара бір морфемалы, екі морфемалы, ш морфемалы аналитикалы форманттар жатады. Крделенген аналитикалы форманта трт морфемалы аналитикалы форманттар жатады. Олар екі морфемалы аналитикалы форманттарды бірігуінен жасалан. Крделенген аналитикалы формантты белгілері: 1. крделенген аналитикалы формант бір маына береді, бір формантты ызметін атарады. 2. Крделенген аналитикалы формантты рамындаы морфемаларды орны траты, оларды арасына бтен морфема осыла алмайды. 3. Крделенген аналитикалы формантты брі имылды ту сипаты категориясыны крсеткіштері. 4. Крделенген аналитикалы форманттар тек ана етістікпен олданылады. имылды жасалу тсілі негізінен аналитикалы форманттар арылы білдіріледі.

1. имылды жасалу тсіліне жалан, жасанды имыл мнін білдіреді: - Сіз де сйтесіз бе? – деген Дурен алжыдаан болып.

2. Жеткіліксіз имыл тсілінде имылды жасалуа жаындап барып, аяына жетпей зілуін білдіреді: ыз ота лай жаздап, рі шошып, рі ашуланып, булыа жаздады.

3. имылды субъект зі шін, я зінен басалар шін жасауын білдіру имылды баыт-масат тсіліне жатады: Мен з птеріме кшіп алдым.

4. имылды ерекше ынтамен жасалуын –п ба форманты білдіреді: Дегенмен Нрке шыдап баты.

5. имылды жасалуына немрайды арап, оны жол-жнекей жасалуын білдіретін аналитикалы форманттара: -а сал, -а отыр, -е жр форманттары жатады: Менікі ншейін айта салан алжы ой.

6. имылды ойда-жота, иындысыз жеіл, ктпеген жерденжасалуын –а ой, -а кет, -а ал аналитикалы форманттары білдіреді: Алааныма ыса ойдым.

7. имылды ыса, батыл, аз уаытты ішінде жасалуын –п таста, -п жібер, -п тс, -п кел форманттары білдіреді: Итемген зекіп тастады.

8. имылды ерекше арынмен, кшпен жасалуын –п кеп жібер, -п кеп ал крделенген аналитикалы форманттар білдіреді: Мен шышыттан періп кеп жібердім.

9. имылды жасалуы заа созылуын, жаласуын, айталануын –е бер, -е тс форманттары білдіреді: кесін мазалай берді.

10. имылды жасалуына шек оюды –а тр форманты білдіреді: Сл кте трыыз.

11. имылды жасалуыны асыыссыздыын –а жатар форманты білдіреді: йрене жатар.

12. имылды жасалуа дайын транын, бейімділігін –йін де, -алы отыр, -гелі жр, -алы тр, -алы жатыр форманттары білдіреді: Жер райын деді.

13. имылды бір алыптан траты алыпа кшуін –п ал форманты білдіреді: Мен сені брілерді аузынан сатап алдым.

14. Бір имылды соынан ілесе екінші имылды жасалуын –а сала, -салып форманттары білдіреді: кесін кре сала, жгіре жнелді.

 

Апта