Таырыбы: Салттылы жне сабатылы категориясы. Етіс трлері

Дріс мазмны:

1. Етістікті салттылы-сабатылы мні.
2. Етіс осымшаларыны салт жне сабаты етістікпен байланысы.
3. Етіс – етістікті ерекше категориясы.
4. Етіс трлері.

Негізгі дебиеттер:

1. алыбаева А. аза тіліндегі етіс категориясы. Алматы, 1957.
2. Маманов Ы. азіргі аза тілі. Етістік. Алматы, 1966.
3. Оралбаева Н. аза тіліндегі етістікті категориялары. Алматы, 1980.
4. Хасенова А. Етістікті лексика-грамматикалы сипаты. Алматы, 1971.
5. Хасенова А. аза тіліндегі туынды тбір етістіктер. Алматы, 1959.

осымша дебиеттер:

1. Танабаев .. азіргі аза тіліндегі субъектив мнді етістіктерді семантикалы рылымы. Филол. ылымд. канд. дисс. авторефераты. Алматы, 2005.

Етістік жалпы грамматикалы маынасы жаына нені білдірсе де (іс-рекетті, имылды, озалысты, кіл-кйін, сапалы белгіні згеру процесін, туу, су сияты имылды, амал-рекетті, алыпты таы баса маыналарды) жне андай тлада (негізгі жне туынды тбір, осарланан, біріккен, тіркескен крделі тбір, лексика-грамматикалы етіс жне болымсыз етістік, таза грамматикалы – рай, ша тлалары жіктеліп келгенде) трса да, я сабаты, я салт мнін білдіріп трады. Яни, етістікті салттылы-сабатылы мні оны, біріншіден, семантикалы сипаты, екіншіден, «тумысына тн» ерекшелігі екенін баса крсеткен жн. Мысалы негізгі тбір деп танылып жрген оу, жазу, кру, туынды тбір деп танылып жрген ойлау (ой-ла), шегелеу(шеге-ле), ескеру(ес-керу), аралау(ара-ла), тіктеу(тік-те),крделі (тіркесті) тбір деп танылып жрген жек кру, келемеж ету, оып отыру, гіме ылут.б. етістіктер сабаты жне ртрлі тла трлері де, оы-ан, оы-дым, оып-сы, жазып-ты, жаз-ады, кр-гісі келді, ойла-ма-ан, тікте-йді, жек кр-месе, келемеж ет-кісі келді, гіме ыл-ан-сызт.б. сабаты етістік болып табылады, йткені бларды барлыы да тура объектіні тікелей талап етеді: бан кімді? нені?деген сра ойылады да онымен тіркесетін табыс септікті зат крініп трады: кітапты (нені?) оу, оып отыру,отыр-ан-мын, баласын (кімді?) немесе арты сзді (нені?) жек кру, жек кр-етін-сіз, жек кр-гісі келдіт.б. Сол сияты тбір тласы келу, жру, тру, клу, туынды тбір ойнау(ойын-а), бозару(боз-ар), кему(кем-і), кбею(кп-ей), крделі тбір та алу, тарс ету, барма еді, келе жату, отырып алу т.б. етістіктер салт болып, бларды баса да р трлері, мысалы, кел-генмін, кел-се, кел-іп отыру, кел-гісі келу т.б. сабаты емес, салт етістік болып табылады, йткені бларды барлыы да тура объектіні ажет етпейді, табыс септікті зат есіммен тіркеспейді. Сондытан да кімді? немесе нені? келді, ойнады, бозаран, та алды т.б. деп айтуа болмайды. рине, бдан салт етістікті де, сабаты етістікті де тудыратын грамматикалы тла, бтіндей топ жо екен деуге болмайды.Мысалы етіс жрнатары мен кейбір сзжасам осымшалары салт етістік немесе сабаты етістік жасау ызметін де атарады, біра бл парадигмалы жйе сипаты дрежесіне жете алан жо, сондытан блар сабатылы-салттылы категориясыны грамматикалы тлалану жйесі бола алмайды.

Бл жаынан келгенде етістікті сабатылы-салттылы семантикалы трлі ерекшеліктері зат есімні жалпы есім-жалы есім, адама байланысты зат, сын есімні сапалы атысты немесе сапалы сын есімні тр-тсті жне сапалы сын- клемдік сын т.б. трлеріне сас келеді. йткені бларды басты ерекшелігі, згешелік белгісі жалпы осы топтаы сздерді жалпы грамматикалы маынасыны (семантикасыны) рі біртектес, ыайлас жне рі бір-біріне айшы келе алатын, оппозициялы сипатта бола алатын асиетінде: жалпы біртектес, бірыай заттарды жалпы атауы (жалпы есім) жне соны жеке дара зата берілген атуы (жалы есім) жне оны натылы шегі болуы: кісіні аты, жер аты, мекеме, йым атауы т.б. немесе адама байланысты (адам, туыс, ксіп-маманды, ызмет, лауазым баптарына т.б.) атаулармен ана арама-айшы мндегі алан бар зат, былыс, жан-жануарлар т.б., атаулары жне оларды алашысы (адама байланысты) кім? деген сраа жауап беруі, екіншісі, арама-айшысы не? деген сраа жауап беруі сапалы сын зат былысты сапалы белгісін, тс-трін т.б. білдіруі де, атысты сын ртрлі зат, былыс, имыл, іс-рекетті т.б. атысты сипатын білдіруі жне сапалы сын есімні шырай тлаларымен трлене алуы, ал атысты сындара шырай тлаларыны жаланбауы сияты болып келеді. Біра бл крсетілген тілдік былыстарды осындай семантикалы (маыналы) сипаты (бір тектес рі арама-айшы) боланмен, грамматикалы крсеткіші, ол маыналарды сипатын крсетіп тратын граматикалы тлалары жо. Сондытын блар грамматикалы немесе (зат есімні я сын есімні) лексика-грамматикалы категориясы бола алмайды. Ал сабаты етістік пен салт етістікті бл сипатта жайы згеше. Дегенмен, семантикалы трге бліну ерекшеліктеріне сай грамматикалы сипаты да бар: ол сабаты етістікті р уаытта тура объектіні талап етіп труы да, ол асиет табыс септікті сзбен тікелей байланыс жасап, соны мегеріп труы, ал салт етістікте тура объектіні ажет етпей, табыс септікті сзбен байланыспай олданылуы, сйтіп, семантикалы ерекшелік грамматикалы (синтаксистік-морфологиялы) тла арылы жйелі трде іске асып, грамматикалы сипатыны крсеткіші бола алуында. Етістікті салт жне сабаты болып блінуі оларды алайда болмасын тлалы ерекшеліктеріне емес, негізінде, лексикалы (дрысында, жалпы грамматикалы) маыналарына байланысты болып келеді. Сондытан да бл категория етістіктерді семантика-синтаксис саласындаы згешеліктері атарында танылады. Сондытан да салттылы-сабатылы категориясын етсткті лексика-грамматикалы (таза грамматикалы категорияларын арама-айшы) деп танып бліп крсетеміз.

Cалт-сабаты етістіктерді семантикалы сипатыны басым болуы асиетіне арап, кейбір зерттеушілер, біріншіден, салт етістікті сабаты етістікке жне сабаты етістікті салт етістікке айналдыратын осымшаларды сзжасам осымшалары деп, екіншіден, салттылы-сабатылы белгіні етістікті полисемиялы немесе омонимиялы сипатын ажырататын критерий деп те сынады, яни бірдей айтылатын етістіктер руаытта тек сабаты немесе тек салт мнінде болса, онда ол кп маыналы етістік те, бірде салт, бірде сабаты болса, омоним яни блек-блек сз (етістік) деп бледі.

Олай боланда жру салт етістігіні ауыс маынада сабаты етістік мніндегі жру (шахмат ойынында, мысалы, атты, офицерді т.б. дойбы ойынында, тасты я биді, карта ойынында алтылыты, тзды т.б. жру), ойнау салт етістігіні ауыс маынада сабаты етістік мніндегі ойнау (мысалы, шахмат ойнау, футбол ойнау, хоккей ойнау т.б.) блек-блек сздер болып шыар еді. Бл мселеде мынаан жгінбеске болмайды: «Етістіктерді брі бірдей я салт, я сабаты (яни я салт, я тек сабаты (И. С.) бола бермейді. Оларды ішінде рі салт, рі сабаты болатындары да бар. детте мндай асиеттер не омоним етістіктерде (тек омоним болу міндетті емес (И. С.), не полимесемиялы (кп маыналы) етістіктерде болады. Мысалы, арт, жр, тара... етістіктерін олдана алса, оларды райсынан жкті артты жне аылы артты, сен жетілік араны жр жне сен йге жр, шаштарыды тарадар жне йді-йлеріе тарадар деген сйлемдер рауа болады. Ал мндаы етістікті райсысы рі салт, рі сабаты болып ызмет атарып тр» (Ы. А.). Блай болуды, яни кейбір етістіктер ауыс я осымша маынада кп маынаны бірінде келгенде рі салт, рі сабаты болуы, біріншіден, тілді дамып отыруыны жемісі, тілмен бірге соны бір элементі ретінде етістік, оны семантикалы ырлары да дамып, жетіліп, згеріске тсіп отырады. Екіншіден, етістіктегі салттылы-сабатылы мн оны (етістікті) жалпы грамматикалы маынасыны (лексикалы маынасыны жалпылануы, абстракциялануы нтижесінде пайда болатын грамматикалы маынасыны) негізгі дігегі, тірегі, басты мнді крсеткіші емес екенін крсетеді, ондай жалпы грамматикалы маынаны басты мнді крсеткіші – жалпы имылды, іс-рекетті, процесті білдіру, ал салттылы-сабатылы соны негізінде ана пайда болатын екінші семантикалы сипаты. Етістік тбірлерге кейбір (сіресе, етіс) осымшалар жалану нтижесінде етістікті негізгі имылды, іс-рекеттік семантикасы згермей, сабаты етістік салт етістікке, салт етістік сабаты етістікке айналуыны зі осыны длелдейді. Мысалы, гімені айту, кітапты оу, пальтоны кию, йді тазалау, т.б. сабаты етістік те, оан ырысыз, кейде здік етіс осымшасы жаланса, олар салт етістік болып шыады: гіме айтылды, кітап оылды, бала киінді, й тазаланды. Ал керісінше шам снді, бала отырды, аттар жарысты, оушылар жгірді дегендер салт етістік те, оан згелік етіс жрнатары жаланса, блар сабаты етістікке айналады: шамды сндірді, баланы отырызды, аттарды жарыстырды, оушыларды жгіртті.

Аталан етіс тлаларыны осындай ызметін, яни здік жне ырысыз етіс осымшасы сабаты етістікті салт етістікке, згелік етіс осымшасы салт етістікті сабаты етістікке айналдыратынын жоа шыармай, бл тілдік былысты жйелі, толы парадигмалы сипат ала алмаанын айтпаса болмайды. Мысалы, здік етіс осымшасы р уаытта сабаты етістікке айналдыра бермейді. Тілімізде, кбіне ауыз дебиеті нсаларында белін бу-ын-ды, киім ки-ін-ді, беті-олын жу-ын-ды трізді здік етіс осымшасы жаланан етістік тура объектімен (табыс септікті сзбен) тіркесіп, сабаты етістік ретінде олданылады. згелік етіс осымшасы салт етістікке ана жаланып, оны сабаты етістікке айналдырып оймайды, сабаты етістікке де жаланып жмсалады, ол етістікті сабатылы сипаты саталып отырады: кітапты мен оыдым – кітапты маан оытты, ол ле айтты – ол бізге ле айттырды я айтызды. Ал орта етіс тласы етістікті салттылы-сабатылы сипатына бтіндей бейтарап, яни тбірі салт етістік болса, орта етіс тласы жалананнан кейін де сабаты болып ала береді. Сондытан да етіс тлалары белгілі дрежеде салт я сабаты етістік тудыру ызметін атарса да, оларды грамматикалы тлалар жйесі, категориялы крсеткіші бола алмайды.

Етіс – етістікті ерекше категориясы. детте, етісимыл, іс-рекетті, субъекті мен объекті арасындаы (семантикалы-синтаксистік сипаты) р трлі атынасты білдіріп, белгілі осымшалар жйесі арылы жасалатын етістік категориясы деп аныталады.

Етіс жрнатары семантикалы сипаты жаынан сзжасам осымшаларына жаын. Кейбір трлері жаа сз жасап, етіс осымшалы етістік негізгі сздік рамнан жеке лексикалы единица ретінде орын алан. Мысалы, та асыру, ыз айттыру, йді жылытты, оуа берілді, ауруынан жазылды, олар брібір табысады, т.б. олданыстаы етістіктер етіс осымшалары арылы жасалан туынды тбір негізгі тбірден туан жаа маыналы сздер болып табылады.

Етіс тлаларыны тіліміздегі етістік атаулыны бріне я белгілі бір тобына (ырысыз жне здік етіс осымшалары тек сабаты етістіктерге жалануы) жалана алуы, яни мбебап асиеті, сйтіп барып грамматикалы абстракция жасай алуы, німділік-німсіздік, нарлы-нарсызды сипатыны болмауы, соны арасында осымшалары жаланан жерді брінде жаа сз тудыру атарын рай алмауы етіс осымшаларын сзжасам осымшаларыны атарына осуа болмайтындыын крсетеді. Ал кейбір етістікті рамында келіп, жаа туынды тбір, демек, негізгі тбірден згеше жаа лексикалы маына білдіретін жоарыда крсетілген трізді сздерді [ыз] айттыру, [та] асыру, [йге кіріп] жылынды, [оуа] берілді, асудан асыру, білуден білісу, танудан танысу, табудан табысу трізді жеке лексема болып, сздік рамнан блек-блек орын алуы тек ана етіс осымшаларыны жалану нтижесі емес, одан да грі семантикалы процесті басым болуы, ондай процестер тілімізде аз емес.

Етіс тлаларыны таы бір ерекшелігі бар. Ол: етіс осымшалары етістік тбірге жаланып, тбірді грамматикалы сипатын згертпейді, яни етіс тлалы етістіктер тбір (негізгі, туынды) етістіктерше: 1) сырттай бйры райды 2-жа жекеше, анайы трімен сйкес келеді; 2) тікелей жіктелмейді, тек рай, ша (ксемше, есімше) тлаларын степ барып жіктеледі жне сол тлалар (рай, ша) жалануа негіз бола алады; 3) сондытан да сйлемде сол тек етіс тласында олданылмайды. Осы асиеттеріні негізінде И.Маманов жалпы етістік атаулыны негізгі етістіктер жне функциялы етістіктер деп екі топа бліп, негізгі етістіктер оны грамматикалы категорияларын жасауа негіз болады дей келіп, оны зін екі трге бліп, бірін тбір етістіктер, екіншісін модификациялы етістіктер деп, модификациялы етістіктерді атарына етіс, болымсыз етістік, кшейтпелі етістік жне крделі етістікті ерекше бліп жатызады.

Сйтіп, етіс тлалары сзжасам осымшалары емес, жоарыда крсетілген сипаттары негізінде етістікті лексика-грамматикалы категориясы болып табылады. Маыналы ерекшеліктері мен синтаксистік ызметіне жне тлалы ерекшеліктеріне негізделіп, аза тіліндегі етістіктерді де: негізгі етіс, здік етіс, ырысыз етіс, орта етіс жне згелік етіс деп беске бліп жр.

 

Негізгі етісдеп аталатын етіс тріні етістік тбірі деген ымынан, мейлі, негізгі тбір, мейлі туынды тбір, мейлі крделі тбір болсын, не семантикалы жаынан, не формалы жаынан, не синтаксистік ызметі, баса сздермен арым-атынасы жаынан ешбір айырмашылыы жо. Бл – бір. Екіншіден, грамматикалы я лексика-грамматикалы категория (трлеріне) негіз болатын тла, яни негізгі етіс аталан, дрысында етістік тбірі деген тла ол категорияны бір трі бола алмайды, категория шеберіне енбейді, сол категория трлеріне негіз ана болады. Сондытан негізгі етіс деген етіс категориясыны трі жо.

 

здік етісимыл, іс-рекетті орындаушысына (иесіне), субъектіге арай баытталып, сабаты етістіккке –ын, -ін, -н осымшасы осылып жасалады: ки – ки-ін-ді, шеш – шеш-ін-ді, сра – сра-н-ды. Осы мысалдан крінетіндей, біріншіден, имыл, іс-рекет іс иесі субъектіге арай баытталады, сйтіп, субъекті рі тура объекті мнінде ызмет атарады. Ол зіне-зі субъекті рі тура объекті мнінде ызмет атарады. Ол зін-зі киіндіреді, зін-зі шешіндіреді, зін біреуден бір жаа баруа ма срайды. Бл жерде тбірдегі сабаты етістіктерді объектісі субъектіні дене мшесін, зіне т.б. арасты сздер, ал здік етісте ол объекті тгел субъектіні зіне кшеді. Екіншіден, здік етіс жрнаы негізінен сабаты етістікке жаланады, біра барлы сабаты етістіктерден здік етіс жасала бермейді, яни барлы сабаты етістік тбірге здік етіс осымшасы жалана бермейді, тек имыл, іс-рекет субъектіні зіне арай баытталатын сабаты етістіктерден ана здік етіс жасалады жне онда здік етіс осымшасы сабаты етістікті салт етістікке айналдыру ызметін атарады. Мысалы, айт, оы, бер, ат т.б. сияты сабаты етістіктерден здік етіс жасалмайды, йткені бл сияты сабаты етістіктерді тура объектілері (леді айту, кітапты оу, арызды беру, біреуді ату) іс иесі субъектіге тура аратыла алмайды. Сонымен бірге здік етіс крсеткішіне ранды осымша –лан, -лен, -дан, -ден, -тан, -тен де жатызылады: ой-лан, намыс-тан, т.б. Бл ранды осымша сзжасам –ла, -ле, -да, -де, -та, -те осымшасы мен здік етіс –н осымшаларынан раланын кру иын емес.

 

Ырысыз етісдеп имыл, іс-рекетті здігінен орындалатын мн степ, имыл, іс-рекетті тура объектісі оны грамматикалы бастауышы болу ызметін атарып, тек сабаты етістіктерден –ыл, -іл, -л осымшасы, тбір рамында л дыбысы болса, -ын, -ін, -н осымшасы арылы жасалатын етісті трін айтамыз. Мысалы, кітап оы-л-ды, й тазала-н-ды, асты жина-л-ды, сз сйле-н-ді т.б. оу имылыны, іс-рекетіні тура объектісі – кітап, тазалауды тура объектісі - й, жинауды тура объектісі – асты, сйлеуді тура объектісі – сз, ал ырысыз етіс осымшасы (-л, -ыл, -н) жалану арылы, біріншіден, оу, тазалау, жинау, сйлеу іс-рекеттері здігінен боландай, крсетілген тура объектілері бл сйлемшелерде грамматикалы бастауыш ызметін атарып тр, соны арасында, екіншіден, ырысыз етіс тлалы етістіктер салт етістік болып тр, яни ырысыз етіс осымшалары сабаты етістікке жаланып, оны салт етістікке айналдырып тр. здік етіс пен ырысыз етісті сас та, зеше де жерлері бар. састыы: 1) осымшаларыны кейде бірдей болып келетіні, кейде здік я ырысыз етіс екені контекстен ана байалады, сйтіп, бір-бірімен омоформа да жасайды: ол дрігерге крінді жне алыстан бір ара крінді; 2) екеуі де сабаты етістікті салт етістікке айналдырады. Негізгі айырмашылыы: оларды білдіретін семантикасында: здік етісте логикалы (іс иесі) субъект-грамматикалы субъект (бастауыш) болады, ал ырысыз етісте грамматикалы бастауыш логикалы объект болады.

 

згелік етісимыл, іс-рекетті тікелей субъектіні зі арылы емес, екінші бір субъекті (ол екінші субъекті имылды, іс-рекетті тікелей орындап, іске асырушы субъекті агенс деп аталады) арылы істелетінін, іске асатынын білдіріп, сабаты етістіктен (кез келген етістіктен емес) белгілі осымшалар арылы жасалатын етіс категориясыны трі болып табылады. Демек, згелік етісте имылды, рекетті іске асырушы субъекті бір емес, екеу болады: бірі – іс-рекетті, имылды орындатушыиесі, сйлемде ол грамматикалы бастауыш ызметінде болады, яни бл логикалы субъекті рі грамматикалы субъекті болады, екіншісі, іс-рекетті, имылды тікелей орындаушы субъекті (агенс). Ол сйлемде берілмеуі де ммкін, берілсе, барыс септік тласында трып, ол сз сйлемде жанама толытауыш ызметін атарады. Бл – бір. Екіншіден, згелік етіс тек сабаты етістіктен жасалады, сабаты етістікке згелік етіс осымшасы стелгенде, ол баяндауыш болып тран сйлемде тек іс-рекет, имылды тікелей атарушы барыс септіктегі еекінші субъект (агенс) ана пайда болады, баяндауыш сабаты етістікті сйлемде іс-рекетті орындатушы субъект пен объект згелік етіс осымшасы осылмай транны зінде бар болатын. Мысалы: нер-білім бар жрттар тастан сарай салызды (Алтынсарин) деген сйлемде сал деген сабаты етістіктен –ыз осымшасы арылы згелік етіс жасалан. Салт етістікке згелік етіс жрнаы жалананда 1) имыл, іс-рекет иесі, орындаушы субъект жаадан пайда болады да, имыл, іс-рекетті тікелей зі атарады, орындайды; 2) салт етістік сабаты етістікке айналады; 3) салт етістіктегі грамматикалы бастауыш сабаты етістікті тура объектісіне айналады; 4) біра екінші субъект – агенс, имыл, іс-рекетті тікелей орындаушы субъекті болмайды. Мысалы, бала шамды сндірді дегенде сндіру имылыны субъектісі де, тікелей сол имылды іске асырушы, атарушы да біреу-а, ол бала.

згелік етіс осымшалары: 1) –ыз, -гіз, -ыз, -кіз; 2) –дыр, -дір, -тыр, -тір (кей жадайда осымшаны алдыы д, т дыбыстары тсіп алып, -ыр, -ір, -р тлаларында да кездеседі: тс-тір-у – тс-ір-у, с-тір-у - с-ір-у. 3) згелік етіс осымшасы бір тбірге біріні стіне бірі жалана да береді: айту – айтызу-айтыздыру-айтыздырту. Бл тек згелік етіс осымшаларыны ерекшелігі болып табылады.

 

Орта етісимыл, іс-рекетті бір емес, бірнеше субъекті арылы іске асатынын білдіріп, -ыс, -іс, -с осымшасы арылы жасалады. біріншіден орта етісті имыл, іс-рекетті субъектілері имыла ортатыы бірдей де, бірдей емес те болуы ммкін, екіншіден, орта етіс осымшалары салт етістікке де, сабаты етістікке де жаланып, орта етіс жасай береді: олар хат жаз-ыс-ып трады, ол бізге й сал-ыс-ты.

Орта етіс маынасы мен осымшасы етісті баса трлерінен сабатылы-салттылы сипата бейтарап болуы негізінде де ерекшеленеді. Орта етісті таы бір ерекшелігі – имыл атауын білдіруге бейім трады да, кейбіреулері сол арылы затты ымны пайда болуымен зат есім болып кеткен: соыс, айтыс, жріс, байланыс.

 

Етіс осымшалары біріні стіне екіншісі де жалана береді. Оны тртібі: 1) здік етіс + згелік етіс: жу-ын-дыр, ки-ін-дір. 2) здік етіс + орта етіс: желпі-н-іс, кр-ін-іс. 3) орта етіс + згелік етіс: сйле-с-тір, жина-с-тыр. 4) згелік етіс + згелік етіс: айт-ыз-дыр, жаса-т-ыз.

Апта