Таырыбы: Етістікті болымды-болымсыз категориясы. имылды ту сипаты

Дріс мазмны:

1. Болымды етістік.

2. Болымсызды категориясы.

3. Амалды ту сипаты.

Негізгі дебиеттер:

1. Абдыгалиева Т. азіргі аза тіліндегі болымдылы-болымсызды категория. Филол.ыл.док.дисс. авторефераты. Алматы, 1998.

2. Маманов Ы. азіргі аза тілі. Етістік. Алматы, 1966.

3. Оралбаева Н. аза тіліндегі етістікті категориялары. А., 1980.

4. Хасенова А. Етістікті лексика-грамматикалы сипаты. А., 1971.

осымша дебиеттер:

1. Жолшаева М. имылды басталу фразасын білдіретін аналитикалы форманттар // аза тілі мен дебиеті, № 5, 2007, 56-64-б.б.

2. апесова Т. Сйлеу етістіктеріні семантика-грамматикалы ерекшеліктері // аза тілі мен дебиеті, № 7, 2002, 60-63-б.б.

3. Мхамади .Т. азіргі аза тіліндегі имылды тездік тсіліні маыналы рамы мен берілу жолдары. Филол. ылымд. канд. дисс. авторефераты. Алматы, 1997.

имыл рекет бірде жасалып, шынды мірден орын алып жатса, бірде жасалмай шынды мірден орын алмай жататыны белгілі. Осымен байланысты имылды болымды жне болымсыз трі бар. Етістікті болымдылы, болымсызды маынасы – бкіл етістік атаулыа атысты жалпы грамматикалы маына. Сондытан ол етістікті зінше жеке категориясы болып саналады. Грамматикалы категория танылу шін, оны зіне ана тн грамматикалы маынасы болуы керек. Бл шарта етістікті болымдылы, болымсызды категориясы жауап береді, йткені категорияны зіндік маынасы бар. Ол – болымдылы, болымсызды маына. р категория жалпы маынасы болуымен атар оны ішкі маыналы рылымы болу керек деген талапа да бл категория сйкес келеді, йткені бл категорияны екі ішкі маынасы бар, олар болымдылы жне болымсызды маыналар. Тіл білімінде алыптасан задылы бойынша категорияны ішкі маыналы ерекшелігін білдіретін е кемі екі крсеткіші болуы керек. Бл категория осы шарта да сай келеді. Тілде болымдылы маына нлдік жрна арылы беріледі де, болымсызды маына –ма, -ме, -ба, -бе, -па,-пе жрнаы арылы жне Ø емес, Ø жо форманттары арылы беріледі.

Етістік сзі лексикалы маынасы жаынан белгілі іс, болмыс, амал, рекет жне имылды процесті білдіреді. Кейде етістіктегі айтылан имылды процесті орындаландыы, орындалып жатандыы, орындалатындыы оса крсетіледі де, кейде сол имылды орындалмаандыы, орындалмай жатандыы жне орындалмайтындыы оса крсетіледі.

Негізгі жне туынды тбір етістіктерді бастапы маынасы іс, имыл, амал-рекетті орындалатындыын білдіреді де, болымды етістікдеп аталады. Мысалы: бар, кел, жаз, кет.

Етістікті лексикалы маынасына осымша сол іс, амал, рекет, имылды процесті орындалмайтындыы, істі істелмейтіндігі оса крсетілсе, етістікті ондай семантикалы трін болымсыз етістікдейді.

Етістік тбір кйінде де, р трлі грамматикалы тлаларында да имылды, іс-рекетті, амал-процесті болуын білдіреді. Сонымен бірге имылды, іс-рекетті болуы да мірде болатын былыс. Міне, имыл, іс-рекетті, яни етістік білдіретін маынаны іске аспауы, болмауы арнайы грамматикалы амал-тсілдер арылы беріледі. Сйтіп, етістік білдіретін имыл, іс-рекетті арама-айшы мні, ол маынаны болмауы етістік тбірлеріне, етістікті лексика-грамматикалы категориялары тлаларына –ма, -ме, -ба, -бе, -на, -не осымшасы осылу арылы жасалады да, тек етістікті болымсызды трін жасап оймайды, болымдылы мнге арама-айшы етістікті болымсызды категориясын да жасайды.

Болымсызды категориясыны бірден-бір тлалы крсеткіші –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе болымсызды тласы. рине, етістікті болымсызды мнін беретін баса да аналитикалы жолдары бар. Атап айтанда, есімшені –ан, -ген, -ан, -кен тласы етістікке жо модаль сзі, есімшені –ан, -ген, -ан, -кен, -атын, -етін, -йтын, -йтін, -ар, -ер, -р, -ма, -мек, -ба, -бек, -па, -пек тлалы негізгі етістіктерге емес кмекші етістігі тіркесіп жасалады. біра блар болымсызды категориясына жатппайды, оны грамматикалы сипаты сйкес емес. Болымсызды категориясы етістікті лексика-грамматикалы категориясы болып табылады. Себебі, біріншіден, бл категорияны осымшасы етістік тбірге жалананда, тбір семантикасына аздап болса да сер етіп, згеріс енгізеді, яни тбір беретін маынаны болмайтынын білдіреді, екіншіден, етіс категориясы сияты тбірді грамматикалы сиатын сатап алады: 1) бйры райды 2-жа жекеше анайы тласымен сйкес келіп, онымен омоформа жасайды; 2) тікелей жіктелмейді; 3) сол кйінде олданылмайды, етістікті таза грамматикалы категорияларын жасауа негіз болады; рай, ша тласыны стіне ана жалана алады, керісінше болмайды. Сондытан Т.Маманов «болымсызды осымшалар –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе негізгі етістіктер, яяни етістікті лексика-грамматикалы категориясы мен функциялы етістіктерді, яни етістікті таза грамматикалы категорияларыны шекарасын крсетіп тратын белгі ретінде жмсалады», - деп крсетеді.

Крделі етістікте болымсыз форма бірде негізгі етістікке жаланса, бірде кмекші етістікке жаланады: айт-па-й жр, сйле-ме-й алды, бер-ме-п еді жне айтып жр-ме, сйлеп ой-ма, беріп жібер-ме.

 

аза тіл білімінде имылды ту сипаты категориясын ылымда бірінші длелдеген – Н.Оралбаева. Проф. Н.Оралбаева имылды ту сипаты категориясын етістікті аналитикалы форманттарын зерттеуге арналан докторлы диссертациясында длелдеген. Бл теория рі арай З.К.Ахметжанова, С.Маралбаева, А.Шарапиденова диссертацияларында жаластырылып, азір оны зерттеушілер тобы кбейіп отыр.

имылды тездік тсілі – имылды ту сипаты категориясыны бір тсілі, ол имылды тез жасалу маынасын білдіреді. Бл тсілді осы жалпы маынасымен бірге іштей крделі маыналы рамы бар. Мысалы, Тез темір апаты жаба ойды. Екінші кні барамыз деп транда, ая астынан Атастыда тратын немере арындасы келе алды. ара стай алба атырып, бір-екі рет айналдырды да, бар салмаымен ара жерге атты рып жіберді. Бл сйлемдердегі «жаба ойды» аналитикалы етістігі имылды жеіл жасалу маынасын білдірсе, «келе алды» деген аналитикалы етістігі имылды кенеттен жасалу маынасын білдіріп тр. шінші сйлемдегі «рып жіберді» аналитикалы етістігі имылды батыл жасалу маынасын білдіреді. Бл мысалдарды тездік тсіліні трлі маыналы ректері бары крініп тр. имылды тездік тсіліні маынасы тек сйлем ішінде ана крінеді.

детте амал-рекет ешашан біркелкі орындалмайды. имыл-рекетті шапша не баяу, шыл не созылыы, тыылыты не боса, біркелкі немесе здік-созды т.б. трлері кездеседі. Сондытан тіліміздегі етістіктер зінен-зі трып мндай мн-маынаны бере алмайды. Ондай рекет-озалысты етістікті грамматикалы формалары ана аарта алады. Негізінен бан аналитикалы формалар ызмет етеді. Себебі аналитикалы формаларды бойында амалды жзеге асуын сипаттайтын грамматикалы маыналар болады. Мысалы, айт етістігі айта бастады, айта жнелді, айта салды, айта ойды, айта тр, айта бер, айта ал дегенде трлі форманттар жаланып, айту амалыны сан трлі ту сипатын байатып тр.

имылды жасалуындаы осындай алуан трлі ерекшеліктерді длме-дл крсететін аза тіліні грамматикалы рылысындаы арнайы категория имылды ту сипаты категориясы деп аталады. Оны алыптасан крсеткіштері бар.

имылды ту сипаты категориясы – кп маыналы категория. йткені имылды жасалу тсілі р трлі, имылды жасалу тсілі осы категорияны мазмны боландытан, категория – кп маыналы. Бір имылды жасалуына бірнеше тсіл атыса береді. Себебі имыл атаулы те тез аятала бермейді, сондытан имыл аяталанша бірнеше тсілден туі ммкін. Осымен байланысты етістікті рамында имылды ту сипаты категориясыны бірнеше крсеткіштері олданыла береді. Мысалы, алай тез жасап ала ойды? Ол жыылып ала жаздады.

Осы мысалдардаы жасап ала ойды, жыылып ала жаздады деген етістіктерді рамдарында екі-екіден аналитикалы формант бар, жаса етістігінде –п ал, -а ой, жыыл етістігінде –ып ал, -а жазда форманттары бар. р етістік рамындаы екі трлі форманттарды маыналары бір-бірінен басаша. Мселен, жаса етістігіні рамындаы –п ал имылды субъекті зі шін жасаанын білдірсе, оан осылан –а ой имылды тез жасаланын білдіреді. Жыыл етістігіне жаланан –ып ал форманты имылды аяталуа жаындыын, -а жазда форманты жетімсіз имылды, яни имылды аяына жетпей тотаанын білдіреді.

Бір етістікпен категорияны бірнеше крсеткішіні олданылуы осы категорияны ерекшелігіне жатады. Бл категорияны крсеткіштері тбір етістікке тікелей осылады, етістікті баса категорияларыны крсеткіштері имылды ту сипаты ктегориясыны крсеткіштерінен кейін осылады. Баса категорияларды крсеткіштері сияты мнда да бір крсеткіш бір сзде екі рет айталанбайды. Грамматиканы бл жалпы задылыы имылды ту сипаты категориясында да саталады.

имылды ту сипаты категориясы кп маыналы боландытан, оны крсеткіштері де кп, олар: 1) осымшалар яни грамматикалы жрнатар, 2) аналитикалы форманттар.

1. имылды ту сипаты категориясын жасайтын жрнатар:

1) –ла, -ле, (-да, -де, -та, -те) жрнаы тбір етістікке жаланып, оан айталану мнін осады. Мысалы, сипала, сйреле, сабала, тістеле, орала, жанышта, тйреле, т.б.

2) –ыла, -кіле (-ыла, -гіле) жрнаы да имылды айталануын білдіреді: атыла, жлыла, шапыла, тескіле, кескіле, тепкіле, соыла, тартыла, ргіле, тілгіле, езгіле, созыла.

3) –мала, -меле, (-бала, -беле, -пала,-пеле) жрнаы да имылды айталана созылуын білдіреді: азбала, апала, тыпала, бастырмала, итермеле, ктермеле, тізбеле, жлмала, брмала, кеспеле, стемеле, термеле, ймеле, жаймала.

4) –ышта, (-гіште, -ышта, -кіште) жрнаы да имылды айталануын білдіреді, біра айталануды сл бседігі байалады: тыышта, барышта, келгіште, тілгіште, блгіште, тйгіште, ойышта, ргіште.

5) –ыыра, -ікіре (-ыра, -кіре) имылды жаласа тсуін білдіреді: сраыра, алыыра, йренікіре, тсінікіре, осыыра, ішікіре, созыыра, ктікіре.

6) –ымсыра, -імсіре (-мсыра, -мсіре) имылды жетімсіз, лсз екенін білдіреді: жыламсыра, клімсіре, лімсіре.

7) –сы, -сі (-сын, -сін) жрнаы жасалан имылды жасаан боп крінуді білдіреді: білгенсі, жазансы, біілгенсініп, кігенсіп, жымиансып арады.

2. Бл категорияны е кп крсеткіші – аналитикалы форманттар. имылды жасалу тсіліне арай аналитикалы форманттарды маынасы да р трлі болады. Бл етістікті имылды ту сипаты категориясыны маыналы рамына байланысты. имылды ту сипаты категориясыны маынасы лкен екі топа блінеді: 1) имылды жасалу тсілі, 2) имылды жасалу сатысы.

имылды жасалу тсілдері мен берілу жолдары.имылды ту сипаты категориясы негізгі маыналарыны бірі – имылды алай жасаланын сипаттау. имылды алай жасаланын крсететін маыналы ерекшеліктерді білдіру имылды тсілі аталады. имыл р трлі тсіл арылы жасалынып, р трлі тсіл арылы білдіріледі. Оларды жинатаанда 8 трлі тсіл: 1) тездік тсілі, 2) созылыылы тсілі, 3) жасандылы тсілі, 4) жетімсіздік тсілі, 5) баыт-масат тсілі, 6) ынта тсілі, 7) немрайды тсіл, 8) бейімділік тсілі.

1. имылды тездік тсілі.имылды тездік тсілі имылды тез жасалуын білдіреді. Тілді бл тсіл - німді, крсеткіштері кп, жиі олданылатын тсіл. имылды тездік тсілін білдіретін аналитикалы формантар мыналар: -а ал (айта алды), -а ой(жасыра ойды), -а кет(жыыла кетті), -п кет(ысылып кетті), -п жібер(тастап жібер), -п таста(аып таста), -п тс(тіліп тсті), -а сала(бара сала), -п сал(атып салды), -а тс(айаса тсті), -п оя берді(жылап оя берді), -п кеп ал(итеріп кеп алды), -п кеп жібер(періп кеп жіберді), -п кеп кет(йылып кеп кетті), -п ала ой(тыып ала ой), -п жре бер(лпырып жре берді), -п ала жнел(уып ала жнелді), -п кеп ал(шаншып кеп алды), -п кеп тс(оршып кеп тсті).

2. Созылыы имыл тсілі.имылды жасалуыны заа созылуын білдіретін тсіл – созылыы имыл тсілі. имылды жасалуы, заа созылуы, айталануы, имылды жаласуы, стелуі, асыыссыздыы арылы жзеге асады. имылды созылыы тсілін мына форманттар білдіреді: -е бер (келе берді), -е тс(кте тс), -а тр(ала тр), -а отыр(айта отыр), -а жатар(айта жатар), -а жр(айта жрер), -п ал(отырып алды).

3. имылды жасандылы тсілі.Жасалмаан имылды жасаандай болып, керісінше, жасалан имылды жасалмаан болып крсетуге тырысу жасандылы тсіліне жатады. Жасандылы тсілі –ан бол аналитикалы тсілі арылы жасалады: клген бол, уанан бол, білген бол, жылаан бол, кеткен бол, асыан бол, кткен бол.

4. Жетімсіз имыл тсілі.имылды жасалуа жаындап барып, жартылай жасалып, аяына жетпей тотауын жетімсіз имыл тсілі білдіреді. Жетімсіз, аяталмаан имылды –а жазда, -а жаздап барып алды форманттары білдіреді. Бл форманттар имылды жасанды басталып, аяталуа жаындаанда тотап аланын сипаттайды: ауып ала жаздады, ашуланып булыа жаздады, сатылып кете жаздапты.

5. имылды баыт-масат тсілі.имылды субъекті зі шін я зінен басалар шін жасауын білдіру имылды баыт-масат тсіліне жатады: оып ал, біліп ал, йреніп ал, ып ал, жатып ал, тсініп ал, байып ал етістіктерінде имылды субъекті зі шін жасааны білдірілген. Ал, айтып бер, оып бер, суреттеп бер, тіндіріп бер, сипаттап бер, шырап бер, ындырып бер, орындап бер, тзеп бер, баяндап бер деген етістіктердегі имыл субъектіден, сйлеушіден басаа баытталан. имылды баыт-масат тсілі –п ал, -п берформанттары арылы жасалады.

6. имылды ынта тсілі. Субъектіні имылды ынта-жігерімен жасаанын білдіретін тсіл имылды ынта тсілі деп аталады: шыдап баты, асыып баты, орап баты, тырысып баты, мтылып баты, тілеп баты, жасырып баты. имылды ынта тсілі –п ба аналитикалы форманты арылы жасалады.

7. имылды немрайды тсілі. Субъектіні имылды жасауа бар ниетін салып тырыспай, немрайды, жол-жнекей жасауын имылды немрайды тсілі білдіреді: айта сал, біле сал, срай сал, бере сал, кре сал, тыдай сал, отыра сал, апара сал, жаза сал, хабарлай сал, жолыа сал. Бл тсілде субъекті сйлеуші имылды жасалуын міндетті санамайды, немрайды арайды.

8. имылды бейімділік тсілі. имылды жасалуа дайын екенін, субъектіні имылды жасауа бейімделгенін имылды бейімділік тсілі білдіреді: йытайын деді, тсінейін деді, жылиын деді, райын деді, басылайын деді, сейін деді. имылды бейімділік тсілі –йын, -йін, -айын, -ейін де форманты арылы жасалады.

имылды даму сатысы.имылды даму сатысы (фазасы) деп оны басталуынан аяталуына дейінгі алып саналады. имылды басталуы андай зады болса, имылды аяталуы да сондай зады. Басталан имыл зіні аяталу сатысына жетпесе, онда имыл жасалу стінде болады. имылды дамуына байланысты бл ерекшеліктер имылды бірінші, екінші, шінші сатысы аталады.

имылды даму сатысы – оны мезгілінен, шаынан, тсілінен баса ым. Олар р трлі крсеткіштермен беріледі. р имыл сйлемде бір сатыда ана олданылады. Мысалы, Делегаттар ерте келе бастайды, делегаттар келіп жатыр, делегаттар келіп болды. Осы мысалдардаы келе бастайды етістігі имылды дамуыны бірінші сатысында, келіп жатыр етістігі екінші сатыда, келіп болды шінші сатысында олданылан. Етістіктер сатысы крсеткішімен де, онсыз да олданыла береді.

имылды дамуыны бірінші сатысы имылды басталуын білдіреді: жауа бастады, айтыла бастады, жылай бастады, ои бастады, шаршай бастады, матай жнелді, згеріп сала берді, еіреп оя берді, сіп жре берді.

имылды бірінші сатысы мына аналитикалы форманттар арылы жасалады: -а баста, -а жнел, -п сала бер, -п жре бер, -п оя бер.

-а баста форманты имылды басталуын білдіреді. Мысалы, дауыс шыа бастады. Ымырт йіріле бастады. Зреміз енді тіпті атты ша бастады.

-а жнел форманты имылды кенеттен, іркілмей тез басталанын білдіреді. Мысалы, Дмеліні жрегі айни жнелді. Бны тапан Дурен деп арт матай жнелді.

-п сала бер крделенген аналитикалы формант имылды баяу басталанын білдіреді. Мысалы, Шріпжанны тсі суып, сала берді. Тамаы кеуіп, ерні тобарсып сала берді.

-п жре бер крделенген аналитикалы форманты имылды баяу басталуын білдіреді. Мысалы, Біз ратан суа тастаан балытай жынданып жре бердік. Ккек айыны зінде-а кн нрына балыан сайын шп тгі ттамдап сіп жре берді.

-п оя бер аналитикалы форманты имылды тез, кенеттен басталанын білдіреді. Мысалы, Осы ст оырау ап-ащы шылдырап оя берді. Бір бозторай жерден аран бойы ктерілісімен, йылжыта сайрап оя берді.

имылды екінші сатысы имылды жасалу стінде екенін білдіреді. Мысалы, Олар кітап оып жатанда, сен келді. имылды екінші сатысы мына аналитикалы форманттар арылы жасалады: -п келе жат, -п бара жат, -п бара, -п келе, -п жат, -п тр, -п жр, -п отыр: сіп келе жатты, кйіп бара жатан, лкейіп барады, кішірейіп келеді, жанып жатты, жиылып жргенде, жаза отырды. Бл форманттарды ішіндегі -п тр, -п жр, -п отыр форманттары – на осы ша крсеткіштері, йткені олар имылды даму стінде екенін білдіреді, біра на осы шата ол маына сйлеушіні хабарлау кезімен сйкес келеді.

имылды шінші сатысы имылды аяталу кезеін білдіреді: жазып болды, жазып шыты, зекіп бітті, айтып ойды, жазып болып алды, байып шыты, ажып болдым, алып ойды, кетіп алды, ждеп бітті. имылды шінші сатысы мына аналитикалы форманттар арылы жасалады: -п бол, -п шы, -п біт, -п ой, -п кет, -п ал, -п болып ал.

Апта