Таырыбы: Есімше, ксемше

Дріс мазмны:

1. Есімше.

2. Ксемше.

Негізгі дебиеттер:

1. Ералиев Т. аза тіліндегі есімше категориясы. Алматы, 1958.

2. Жмалова . аза тіліндегі ксемшені маынасы мен ызметіні дамуы. Ккшетау, 2002

3. мірбекова Р.. азіргі аза тіліндегі есімшелі оралымдар. Филол. ылымд. канд. дисс. авторефераты. Алматы, 1997.

4. апалбеков Б.С. Ксемше баыныыларды дамып алыптасуы мен маыналы трлері. Филол. ыл. канд. дисс. автореф. Алматы, 2000.

осымша дебиеттер:

1. Жетпісбаева . Ксемше тлалы етістікті сз тіркестері // аза тілі мен дебиеті, № 5, 2007, 72-78-б.б.

2. Ізімалиева Н. Ксемшені ызметтік дамуы // аза тілі мен дебиеті, № 4, 2003, 92-98-б.б.

Етістікті функциялы формаларыны бірі – есімше. Есімше маынасы жаынан етістіктерше болымды жне болымсыз, салт-сабаты болып блініп, жаты, шаты маынаны аартады. Біра трленгенде есімдерше кптеледі, септеледі, туелденеді. Осы ерекшелігіне байланысты сйлемде атрибутты жне предикатты маынаа ие болады да, рі етістік, рі сын есім орнына жре береді.

Есімшедеп имыл маынасын сатай отырып, сын есімні анытауыш ызметінде олданылып, сйлемде заттанып, зат есімше трленетін етістікті трі аталады.

Есімше –ан, (-ген, -ан, -кен), -ар (-ер, -р, -с), -атын (-етін, -йтын, -йтін), -ушы (-уші), -ма (-мек, -ба, -бек, -па, -пек) жрнатарыны негізгі жне туынды тбір етістікке, етістікті болымды жне болымсыз формаларына, етіс категориясыны барлы тріне жалану арылы жасалады. Ал алау рай, бйры рай, шартты рай формаларына есімше жрнатары жаланбайды.

1. –ан, -ген, -ан, -кен.Бл жрна арылы жасалан есімшеде имылды білдіру мні бар. Мысалы, крген тс, естіген гіме, жауан ар, атан мз. Осы мысалдардаы затты белгісі болып тран крген, естіген, жауан, атан есімшелері затты брын жасаан имылын оны белгісі ретінде крсеткен. Есімшені бл трі затты маынада жиі олданылады жне зат есімше трленіп, септік, туелдік жалауларын абылдайды.

2. –атын, -етін, -йтын, -йтін.Бл брын я ертерек кезде болан, немі болып тратын амал-рекетті затты белгісі етіп крсетеді. Мысалы, иналатын кезі де тер. Білетін жмысы ой. Атаратын ызметі белгілі. Ойланатын деті ой. Есімшені бл трі заа созылан, детке айналан бгін де, ерте де болып тратын имыл-рекетті затты белгісі етіп крсетеді. Есімшені бл трі де затты маынада жиі олданылады.

3. –ар, -ер, -р, -с.Есімшені бл жрнаы тбір етістіктен жасалу, жасалмауы белгісіз мнді есімше жасайды. Мысалы, Жрер жолы ке болсын. Айрылар дос ерді арты асын срайды. Барар жері балан тау. Осы жрна жаланан есімше сйлемні анытауыш ызметін атарып, зат есімні алдынан тіркеседі жне ол есімше заттанып, зат есімше трленеді яни кптік, септік, туелдік жалауларымен олданылады.

4. –ма, -мек, -ба, -бек, -па, -пек.Есімшені бл жрнаы тбір етістіктен масат мнді есімше жасайды. Есімшені осы трі анытауыш ызметінде сирек олданылады. Мысалы, айтылма пікір, кездеспек жер, кріспек кн, жарыспа ойын, айрама пыша.

Есімше жрнатарыны ызметі - зі жаланан етістікті аартатын маынасын згертпей, затты имыл-рекет арылы білдіретін белгісін жасау. Мысалы, бар – имыл-рекетті білдіретін етістік, ал баран (адам), барар (жол), баратын (кісі), барушы (бала) – затты имыл нтижесімен аартылан белгісі.

Есімше жіктеледі, біра етістіктерше емес, есімдерше жіктеліп, сйлемде баяндауыш ызметін атарады.

Есімшені есімдерге жаындыы мен згешеліктері:

а) Есімше формалары сын есім сияты затты белгісін аартып, сйлемде андай? деген сраа жауап береді де, анытауыш ызметін атарады. Мысалы: кк шп – кгерген шп, а шаш – ааран шаш. Сын есімдер затты траты белгісін білдірсе, есімшелер имыл-рекет нтижесінде пайда болан згерісті аартып тр.

) Есімшелер есімдер сияты кптеліп, туелденіп, септеліп заттанады. Сйлемде бастауыш, толытауыш ызметін атарады. Жіктеліп баяндауыш ызметін атарады.

б) Етістікті болымсыз формасына есімше жрнаы жалананда да есімшені боымсыз маынасы аарылады.

Есімшелерді етістікке жаын белгілері:

а) Есімшені етістікті бір трі болып есептелуіне оны септік жалауларындаы сзді салт жне сабаты етістік ретінде мегеруі себеп болады. Мысалы: кітапты алан, аламды берер.

) Есімшелерді шаты маынаны беруде ызметі ерекше. –ан осымшалы есімше жіктеліп, ткен ша маынасын берумен атар атрибутты ызметте трып та сол ткен шаты маынаны сатайды. –ар (-ер, -р, -с) формалы есімшелер ркез келер ша маынасын білдіреді.

б) Есімшені етістікке тн басты белгісі – имыл-озалыса байланысты маынадан алыстамайды. Сондытан да есімше етістіктерше болымды жне болымсыз, салт жне сабаты болып блінеді.

Есімше трлері жрнатарыны маыналарына сйкес ша категориясымен блінеді:

1. Брыны ткен ша есімше -ан (-ген, -ан, -кен) жрнаымен жзеге асады.

2. Дадылы ткен ша есімше –атын (-етін, -йтын, -итін) жрнаы арылы жасалады.

3. Болжалды келер ша есімше –ар (-ер, -р, -с) жрнатары арылы жасалады.

4. Масат мнді келер ша есімше етістікке –ма (-мек, -па, -пек, -ба, -бек) жрнаы жалану арылы жасалады.

 

Ксемшедеп сйлемдегі негізгі имылды жай-кйін, жанама имылды білдіретін етістікті трі аталады.

Ксемше атауын аза тіл білімінде А.Байтрсынлы енгізген. Бл сзді маынасы ксем сияты немі алдыда трады дегенді білдіреді. Ксемшелер тлалы жаынан да, маыналы жаынан да тиянасыз боландытан ыса айырылып, зінен кейін тиянатаушы етістікті ажет етіп трады да, кем дегенде екі сыардан ралып, жаа маына тзетін крделі етістіктерді кптеген трін жасауа негіз болады. Мысалы: кріп ойды, біле келді, айта бердім.

Ксемшелер сйлемде етістік арылы айтылан іс-рекетті сынын, тсілін, мекенін білдіріп, пысытауышты та ызмет атарады. Ксемшелер мен стеулерді ызметі жаынан да, маыналы жаынан да сас келуі, оларды екеуіні де пысытауышты ызметте олдануында деуге болады.

Ксемшелер етістікті негізгі жне туынды тбірлеріне, крделі негіздерге тікелей де, ажетінше етіс жрнатарынан со да немесе амалды ту сипатын білдіріп, ре жамайтын жрнатардан кейін жалану арылы жасалады.

А.Байтрсынлы ебектерінен бастап Н.Сауранбаев ебектеріне шейін (елуінші жылдар) ксемше жрнатары ретінде –а, -е/-й; -ып, -іп, -п; -алы, -гелі, -алы, -келі осымшалары аталан. Кейінгі зерттеушілер ксемшені жрнатарына –андай, -анша, -мастан, -май, -майынша, -ысымен жрнатарын да осады.

Ксемшені маынасы мен ызметіне арай оны стеуге жаын деген пікірлер бар. Осы пікірдегі алымдар бірсыпыра, олардан В.В.Виноградов, Н.А.Баскаков, Н.Т.Сауранбаевтарды атауа болады. Біра ксемше синтаксистік ызметі жаынан стеуге саанымен, оларды лкен айырмашылытары бар. Мселен,

1. Ксемше тек имылды білдіреді, ол – етістікті белгісі.

2. Ксемшені жрнатары – тек етістікпен ана олданылатын жрнатар, ол ксемшені етістік екенін білдіреді.

3. стеу – затты белгісін білдіретін сз табы, ксемше имылды белгісін білдіреді.

4. Ксемше тек етістіктен жасалады, стеу р трлі сз табынан жасалады.

5. Ксемше тек етістікпен сз тіркесін жасайды, стеу баса да сз таптарымен тіркес жасай береді.

6. Ксемше есім сзді мегереді, стеуде ол асиет жо.

Ксемше мен стеу арасындаы бл айырмашылытар ксемшені етістік деп тануа негіз болан. Демек, ксемшені сйлемдегі негізгі имылды сипаттайтын жанама имылды білдіретін етістікті трі екені аныталды, ол – ксемшені табиатына тн негізгі маынасы мен ызметі. Біра тілдік бірліктер тілді даму сатысында трлі згерістерге шырап отыратыны белгілі. Бл былыс ксемшеге де атысты. Тілді дамуына байланысты ксемше де трлі згерістерге шыраан.

Тілді кейінгі даму сатысында ксемше трлі згеріске тсіп, негізгі ызметінен баса да ызмет атаратын болан, олар:

1. Ксемшені жанама имылды білдіріп, негізгі етістікті алдынан тіркесуі – алашыдан бастап, лі атарып келе жатан негізгі ызметі. Ксемше тлалы етістік пен негізгі етістікті тіркесі бара-бара крделі етістіктерді алыптастыран. Сондытан ксемше азір крделі етістік рамындаы етістіктерді байланыстыру ызметін атарады. Бл ызмет ксемшеде саталан. Мысалы, алып кетті, беріп келді, кіріп шыты, алып барды, алып берді, алып келді, айтып кетті, кріп берді, алып айтты, айтып келді, т.б.

2. Ксемшені осы ызметіне байланысты оны сйлем мен сйлемді байланыстыру ызметі дамып, ол тілден ке орын алан. Мысалы, Сол кні та бозынан трып, ата мініп еді. з йінен шыарып, трде отыран жесі Зерені де хабарландырып, сйемелдеп ерте шыты.

3. Ксемше аналитикалы форманттарды алыптасуына да атысан. Тілдік бірліктерді грамматикалы дамуында крделі етістіктерді екінші соы сыары грамматикалы крсеткішке кшкенде, крделі етістік сыарларын байланыстырып тран ксемше жрнаы кмекші етістікпен бір грамматикалы маынаа кшіп, аналитикалы формант жасаан. Демек, ксемшені жрнаы аналитикалы форманттарды алыптасуына ызмет еткен. Ксемше жасайтын жрнатар мыналар:

1. –ып, -іп, -птбір етістіктерге жаланып, одан ксемше жасайды. Мысалы, сескеніп абыржу, ашуланып жылау, лпештеп асырау, долданып ашулану, шаршап йытау.

2. –а, -е, -йжрнаы тбір етістіктерге жаланып, олардан ксемше жасайды. Мысалы, кле сйледі, тнжырай арады, ойлана сйледі, кмілжи сйледі, кешіге келерміз.

3. –алы, -гелі, -алы, -келіжрнаы негізгі тбір етістіктерден ксемше жасайды. Мысалы, танысалы кетті, йытаалы жатты, кеткелі трды, оыалы келді, аятаалы отыр.

4. –анша, -генше, -анша, -кеншежрнаы тбір етістіктен ксемше жасайды. Мысалы, келгенше кт, бітіргенше тотама, аятаанша тыныпа, жегенше крес, кнгенше гітте.

–майынша, -мейінше, -байынша, -бейінше, -пайынша, -пейіншежрнаы ксемше жрнаынан кейін осылып жр. Оны А.Ысаов –анша жрнаыны болымсыз трі деп таныан. Оларды маыналас екені рас, тек бірі болымды, екіншісі болымсыз маынаны білдіреді. Мысалы, Хабар келмейінше, озалма.

Апта