Таырыбы: Рай категориясы

Дріс мазмны:

1. Ашы рай.

2. Бйры рай.

3. Шартты рай.

4. алау рай.

Негізгі дебиеттер:

1. лманов С. аза тіліндегі ммкіндік модальділігіні функционалды-семантикалы рісі. Канд.дисс.автореф. А., 2004.

2. Дйсембекова Л. азіргі аза тіліндегі бйры райды парадигмасы мен маыналы рамы. Канд.дисс. автореф. А., 1998.

3. Мамаділов .А. азіргі аза тіліндегі етістікті модальды рылымдары. Канд.дисс. авторефераты. А., 1996.

осымша дебиеттер:

1. Елшібаева . Шарт мнін беруші тсілдерді олданыс ерекшелігі // аза тілі мен дебиеті, № 11, 2005, 71-77.

Сйлеушіні имыл, іс-рекетке кзарасын, іс-рекетті шындыа, болмыса атысын, модальды мнін білдіріп, белгілі парадигмалы тлалар жйесінен тратын етістікті грамматикалы категориясы рай категориясы деп аталады. Рай категориясыны ашы рай, бйры рай, шартты рай, алау рай сияты трт трі крсетіліп жр. Осы райларды имылды шынды мірді білдіру дрежесі бірдей емес.

Етістік білдіретін имыл шынды мірге атысты болса (оыдым, оып отырмын, оимын), онда ол реальді имыл болады, ол объективті модальдыты білдіреді. Етістік білдіретін имыл шынды мірге атысты болмаса (оыса, оы), онда ол неайбіл имыл болады да, субъективті модальды маынаны білдіреді. Осымен байланысты райлар екіге блінеді: 1) реальді имылды яни объективті модальдыты білдіретін ашы рай; 2) неайбыл имылды яни субъективті модальдыты білдіретін – бйры рай, алау рай жне шартты райлар.

Ашы рай (индикатив)деп имылды шынды мірде белгілі бір мезгілде болатынын, болып ткенін, я болып жатанын, я болмайтынын натылы білдіретін етістікті категориясы аталады. Ашы рай іс-рекет ш шаты (осы ша, келер ша, ткен ша) бірін білдіретін рай трі. Демек, ашы райды басты семантикалы ерекшелігі – имыл, іс-рекетті объективті шындыа атысты болу-болмауыны сйлеп тран стпен байланысты тіп кеткенін, тіп жатанын, лі тпегенін, біра тетін сипатын білдіру, сйтіп ашы рай, бір жаынан, етістікті рай категориясыны бір трі болса, екінші жаынан, бір зі етістікті ша категориясын райды. Осыан байланысты райды баса трлерінен айырмашылыы тікелей ашы рай жасайтын арнайы осымшалары жо болып келеді. Мысалы, Ол кгірт кпті ойлаумен мір кешкен. мірді кгірт жзді кзі жетті. Барлыы да кктеп, жайнап тр. Аспан жібектей жеіл сезіледі.олар ерте келер.

 

Неайбіл райларимыла сйлеушіні пікірін, кзарасын, ниетін білдіретін боландытан, олар субъективті модальдылыа жатады да, имылды реальсіз екенін білдіреді. Бл асиет неайбіл райларды бріне тн жалпы асиет. Неайбіл райларды жалпы орта асиеті болуымен бірге маыналарында айырма бар. йткені субъектіні имыл арылы білдіретін пікірі р трлі. Бірде етістік субъектіні имылды жасалу-жасалмауын алайтынын білдірсе, бірде етістік субъектіні имылды жасалу-жасалмауын бйыратынын немесе имылды жасалу-жасалмауына шарт оятынын білдіреді.

Субъективтік модальдылыты бл маыналары етістікті бйры, алау, шартты райлары арылы беріледі. Сондытан бйры, алау, шартты райларды крсеткіштері субъективтік модальды маынаны білдіруге ызмет етеді.

Бйры рай(императив) деп имылды жасау я жасамауды басадан талап ететін, имыла озау салатын рай аталады. имылды жасалу я жасалмауын талап ету, озау салу ызметі сйлеушіге ана атысты. Басаша айтанда, сйлеуші – бйры беруші, бйры иесі. Демек, бйры – субъектіні пікірі ана, имыл – лі шынды мірде жо имыл.

Бйры беруші сйлеуші боландытан, ол бірінші жа болып тсініледі де, бйры екінші жатаы тыдаушыа не 3-жатаы бгде адама баытталады. Осымен байланысты бйры рай жа категориясымен байланысады. Бдан бйры райдаы етістікті рамында міндетті трде жіктік жалауы болуы ажет екені аныталады.

Бйры райдаы имыла сйлеуші – субъект, тыдаушы жне бгде адам атысады. Бйры маына сйлеушіден екінші, шінші жаа баытталатын боландытан, бйры райдаы етістік жіктеледі. Бйры райды жа маынасын білдіретін з жіктік жалауы бар. з жіктік жалауы аталатын себебі бйры райда олданылатын жіктік жалаулары баса ешбір райда олданылмайды, тек бйры райда ана олданылады. Олар тмендегідей:

Бйры райды жіктік жалаулары

Жекеше Кпше

І жа: -айын, -ейін, -йын, -йін; І жа: -айы, -ейік, -йы, -йік;

ІІ жа: Ø ІІ жа: -ыдар, -ідер, -дар, -дер;

сыпайы: -ыыз, -ііз, -ыз, -із; сыпайы: -ыыздар, -ііздер, -ыздар,

-іздер;

ІІІ жа: -сын, -сін. ІІІ жа: -сын, -сін.

Бйры райдаы етістіктерді рамында бйры маынасын білдіретін крсеткіш жо, біра бйры маынасы бар. Жалпы теория бойынша маына бар жерде ол маынаны білдіретін тілдік таба болады, ол – міндетті задылы. Сондытан бйры маынасы боландытан, бл етістіктердегі бйры маынаны білдіретін осымшаны жотыы нлдік морфема арылы беріледі деп саналады.

Бйры рай маынасы аналитикалы формант арылы да жасалады. Бйры рай жасайтын аналитикалы формант мыналар: -ушы болма, -а кр, -а крме.

-ушы болма аналитикалы форманты имылды жасалуына тыйым салуды білдіреді. Мысалы: Сен бларды кзінше жылаушы болма. Сіз тісіізден шыарушы болмаыз.

-а кр, -а крме аналитикалы форманттары тіну, бйыру сияты маыналарды білдіреді. Блардаы -а кр болымды мнді білдіреді, -а крме болымсыз мнді білдіреді. Мысалы, Кешіре крііз, Рязанов мырза. Біра мені мынадай столды асына жолата крмеіз.j

Бйры райлы етістік ір трлі маыналы ректе олданылады, олар тмендегідей:

1. Бйры маынаа: бйры, команда, жарлы, тапсырма сияты маыналы ректер жатады: Сабап-сабап айдап таста Дркембайды деп кзімше бйры берді. – Тура! Ала жгір! Тота! Бішкек аласында азастан Республикасыны елшілігі ашылсын! Осы ережені ерте жаттап кел.

2. Талап ету. Бл маыналы топа талап ету, кштеу, орыту ректері жатады. Мнда имылды орындату масаты кзделеді: азір дереу акт жасаыз! – Шыар шапша лжаны! – Кет, ане, лмей траныда.

3. Тыйым салу. Бл маыналы топа имылды жасалуына атты тыйым салу, тіну трінде тыйым жасау жатады: тірік айтушы болма! Айта крмеіз. Аман келе кр.

4. тіну. тінуге бйры райды тіну, жалбарыну, жалыну ректері кіреді: - Апа, екеуіне де жасы сый беріп аттандыршы! – Апатайлар, мені ала кетідерші! А, дай, е болмаса осы тілегімді бере кр!

5. Тілек мніне алыс, тілек, бата жатады. Сапарлары о болсын! –Босааа жаманды жетпесін, Трінен жасылы кетпесін.

6. Кеес мні сйлеушіні кмекші, аылшы болысы келген ниетінен туындайды: - Шыратарым, алынбадар, аптыпадар, жректеріді басыдар. – ызыа жаз, ыза жаз, ыздыра жаз, ызытыра жаз!

7. арыс маынасы: Кзі аыр, кзі шысын, арыс атыр!

алау райдеп сйлеушіні имылды жзеге асырысы келетін ниетін, ыыласын, ойын білдіретін етістікті трі аталады. алау рай субъектіні имылды жасалуын тілейтінін, нататынын білдіреді де, тілекті модальдылыа жатады.

алау рай жасайтын крсеткіштер мыналар: 1) –ай, -гей, -ай, -кейжрнаы: барайсы, айтайсыз, білгейсіз, крсеткейсіздер. 2) –ай еді (-ай еді, -гей еді, -кей еді) аналитикалы форманты: айтай еді, крсеткей еді, алай еді, біткей еді. 3) –са игі форманты: сраса игі еді, білсе игі еді, кешірсе игі еді. 4) –са еді форманты: бйырса еді, білсем еді, мытпаса еді. 5) –са екен форманты: келсе екен, тсам екен, озса екен.

алау райдаы етістікті жа маынасы жіктік жалаулары арылы беріледі.

7) алау рай –ай жрнаы арылы жасаланда, оан жіктік жалауды толы трі жаланады: білгеймін, білгейсі, білгейсіз, білгей.

8) –ай, -гей жрнаы арылы жасалан тілекті алау райлы етістікті жа маынасы жіктік жалауды толы трі арылы жасалады. Ол тмендегідей:

Мен алаймын, білгеймін Біз алаймыз, білгейміз

Сен алайсы, білгейсі Сендер алайсыдар, білгейсідер

Сіз алайсыз, білгейсіз Сіздер алайсыздар, білгейсіздер

Ол алайØ, білгейØ. Олар алайØ, білгейØ.

3) –са игі еді, -са еді, -са екен, -ай еді форманттары арылы жасалан тілекті алау рай тладаы етістіктерді жа маынасы жіктік жалауды ыса трі арылы беріледі жне ол жіктік жалауы –са жрнаынан со жаланады. Мысалы, білсем екен, мытпаса еді. –гей еді формантында жіктік жалау еді кмекшісіне жаланады. Мысалы, келгей еді, білгей едім.

алау рай тлалы етістік синтаксистік сипаты жаынан жасыз сйлемні баяндауышы ызметін атарады. Мысалы, Мені оыым келеді.

 

Шартты рай деп екінші имылды жасалу-жасалмауына шарт болатын имылды білдіретін етістік аталады. Шартты райлы етістік бар сйлемде екі етістік болады да, бірі екінші имылды шарты болады. Бл шартты райлы етістікті шартты баыныылы рмалас сйлемде олданылуын алыптастыран. Шартты баыныылы рмалас сйлемді шартты рай тласындаы етістік баыныы сйлемні баяндауышы болады. Мысалы, нанбай осы жолы сол сз айта шыса, келісіп аттанба.

Шартты райдаы етістікті жа маынасын жіктік жалауды ыса трі білдіреді. Шартты райлы етістікті жіктелу жйесі тмендегідей:

Жекеше Кпше

Мен ойласам, кнсем Біз уанса, клсек

Сен ойласа, кнсе Сендер уансадар, клседер

Сіз ойласаыз, кнсеіз Сіздер уансаыздар, клсеіздер

Ол ойласа, кнсе. Олар уанса, клсе.

Шартты райдаы етістік те шынды мірде болан, шынды мірге атысты имылды білдіретін боландытан, неайбіл райлара жатады да, шартты модальдылыты білдіреді. Тілді кейінгі дамуына байланысты шартты райды жрнаы баса рай крсеткіштеріне кшкені де бар, ондай жадайда ол форманттар жай сйлемде олданыла береді, яни олар шартты баыныылы сйлем жасамайды.

Шартты рай етістікке -са, -се осымшасы жалану арылы жасалады.

Апта