Таырыбы: Ша категориясы. Етістікті жа категориясы

Дріс мазмны:

  1. Ша категориясы, оны трлері.
  2. Жа категориясы туралы тсінік.

Негізгі дебиеттер:

  1. ордабаев Т. азіргі аза тіліндегі етістікті ша категориясы. А., 1953.
  2. Оралбаева Н. Етістікті жіктелуі // азастан мектебі, 1963, №2.
  3. Оралбаева Н. аза тіліндегі етістікті категориялары. А., 1980.

осымша дебиеттер:

1. Омарова А. Осы шаты .Жбанова дейінгі грамматикалардаы крінісі // Проф. Н.Оралбаева жне аза тілі біліміні мселелері. – А., 1998.

имыл, іс-рекетті сйлеп тран стпен байланысты болып ткендігін, біра болатынын білдіріп, белгілі жолдармен жасалатын етістікті грамматикалы категориясы ша категориясы деп аталады. Сйлеп тран стпен байланысты имылды мезгілі, шаты маынасы мынадай болады:

  1. немі айталанып, дадыа айналан іс-имыл, сйлеп тран кезде болып жатан имыл, іс-рекет.
  2. Сйлеп тран сттен брын болып кеткен имыл, іс-рекет.
  3. Сйлеп тран кезде лі болмаан, біра кейін болуа тиісті имыл-іс рекеттер.

Сонымен, сйлеп тран стпен байланысты имылды болу мезгілі ш трлі. азіргі аза тілінде ша категориясы морфологиялы белгісіне, шаты маынасына арай ткен ша, осы ша, келер ша болып шке блінеді.

ткен ша имылды, іс-рекетті сйлеу кезінен брын болып, істеліп кеткенін білдіретін етістікті грамматикалы формасы. азіргі аза тіліндегі ткен ша грамматикалы формасы мен маыналы ерекшеліктеріне арай жедел ткен ша, брыны ткен ша, ауыспалы ткен ша болып шке блінеді.

а) Жедел ткен ша етістікті тбіріне –ды, -ді, -ты, -ті жрнатарыны жалануы арылы жасалып, жіктеліп олданылады: барды, келді, кетті. Жедел ткен ша жрнаы етістікті тлаларына тікелей жаланады. Жедел ткен шаты болымсыз трі етістікті –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жрнатарыны жалануы арылы жасалады: бермеді, айтпады, келмеді.

Жедел ткен шаты жіктелу лгісі:

Жекеше: Кпше:

І. –м: бардым, келдім -к, -: барды, келдік

ІІ. –: барды, келді -дар, -дер: бардыдар, келдідер

-ыз, із: бардыыз, келдііз -ыздар, -іздер: бардыыздар

ІІІ. Ø Ø

) Брыны ткен шаимылды, іс-рекетті сйлеп тран стпен салыстыранда, лдеашан брын боландыын білдіреді. Брыны ткен ша екі трлі жолмен жасалады:

а) Брыны ткен ша –ан, -ген, -ан, -кен тлалы есімшені жіктеліп келуінен жасалады. Ашынбай топа енбеген, Алысан сайын рлеген, Айбынды бауырым Тлеген.

) Брыны ткен ша етістікке ксемшені –ып, -іп, -п жрнатарыны жалануы арылы жасалады. Баяыда Мысыр еліні рі аылды, рі діл кедей-кепшікке аморшы бір слтаны дурен кешіпті.

Брыны ткен шаты жіктелу лгісі:

а) Жекеше: Кпше:

І. –мын, -мін, -бын, -бін, -пын, -пін -быз, -біз, -мыз, -міз, -пыз, -піз

ІІ. –сы, -сі -сыдар, -сідер

-сыз, -сіз -сыздар, -сіздер

ІІІ. Ø Ø

 

б) Жекеше: Кпше:

І. -пын, -пін -пыз, -піз

ІІ. –сы, -сі -сыдар, -сідер

-сыз, -сіз -сыздар, -сіздер

ІІІ. –ты, -ті -ты, -ті

 

Брыны ткен шаты болымсыз трі тмендегідей жасалады:

Есімше формалы брыны ткен ша:

1. –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе осымшалары арылы: айайлама, барма, келме.

2. Жо, емес сздері арылы: баран емес, крген жо.

б) Ауыспалы ткен шаесімшені –атын, -етін, -йтын, -йтін жрнатары арылы жасалып, бірде ткен шаты, бірде келер шаты маынада олданылады: жре беретін, айтатын. Ауыспалы ткен ша жіктеліп те, еді кмекші етістігімен тіркесіп келіп те жмсалады: шыатын еді, келетін еді. Ауыспалы ткен шаты болымсыз трі етістікке –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жрнатарыны жалануы арылы жасалады: жре алмайтын, сатпайтын.

Ауыспалы ткен шаты жіктелу лгісі:

Жекеше: Кпше:

І. Білетінмін білетінбіз

ІІ. Білетінсі білетінсідер

Білетінсіз білетінсіздер

ІІІ. Білетін білетін

 

Осы шасйлеп тран стпен байланысты имылды, іс-рекетті болып жатанын, тіп жатанын білдіреді. Баса ша трлеріне араанда осы шаты жасалуында кейбір ерекшелік бар. Ол алып етістіктеріні отыр, тр, жатыр, жр негізгі етістік мнінде немесе негізгі етістікті ксемше (-а, -е, -й, -ып, -іп, -п) тласына алып етістіктеріні кмекші етістік мнінде тіркесіп тікелей жіктеліп барып жасалуын да, блар грамматикаларда на осы ша деп беріледі. Осы ша маынасы мен трлеріне арай на осы ша жне ауыспалы осы ша болып екі трге блінеді.

1. На осы шаимылды, іс-рекетті сйлеп тран стте істеліп, болып жатанын білдіреді. На осы ша етістікті рамына арай жала жне крделі болып екіге блінеді.

а) на осы шаты жала трі отыр, тр, жатыр, жр алып етістіктеріні жіктелуі арылы жасалады: жресінен отыр, Мадияр жатыр, оушы тр. На осы шаты болымсыз трі алып етістіктеріні есімше тласында келіп, жо сзімен тіркесуі арылы жасалады: ойлаан жо, келген жо. алып етістіктеріне жіктік жалауы тікелей жаланып есімдерше жіктеледі.

На осы шаты жіктелуі:

Жекеше: Кпше:

І. Отырмын, трмын. Отырмыз, трмыз.

ІІ. Отырсы, трсы. Отырсыдар, трсыдар.

Отырсыз, трсыз. Отырсыздар, трсыздар.

ІІІ. Ø Ø

) на осы шаты крделі трі етістікті –а, -е, -й, -ып, -іп, -п тлалы ксемше трі мен отыр, жатыр, жр, тр деген алып етістіктеріні кмекші етістік мнінде тіркесінен жасалады: иналып жатыр, жгіріп жр, ішіп жатыр, келе жатыр.

2. Ауыспалы осы ша имыл, іс-рекетті дадылы алыпта болып труын білдіреді. Ауыспалы осы ша –а, -е, -й тлалы ксемшені жіктелуі арылы жасалады: айтады, сынайды.

Ауыспалы осы шаты жіктелу лгісі:

Жекеше: Кпше:

І. Айтамын айтамыз

ІІ. Айтасы айтасыдар

Айтасыз айтасыздар

ІІІ. Айтады айтады.

 

Келер шаимыл, іс-рекетті лі болмаанын, сйлеп тран сттен кейін іске асатынын білдіреді. Маыналы ерекшеліктеріне арай келер ша шке блінеді: болжалды келер ша, масатты келер ша, ауыспалы келер ша.

1. Болжалды келер шаимылды, іс-рекетті болу ммкіндігін айын крсетпей, болжай ана айтылуын білдіреді. Болжалды келер ша етістікті тбіріне есімшені –ар, -ер, -р, болымсыз етістіктен кейін –с жрнаы жаланып, одан кейін жіктік жалауыны стелуі арылы жасалады. Біра оны ойлааныны брі бола бермес. Болжалды келер ша –с жрнаы арылы жасалан болымсыз етістіктен жасаланда, имыл, іс-рекетті болмауын болжай, кмн келтіре айтудан, білдіруден грі, жігерлі, зілді-кесілді мн беруге бейім болады: Аманды, тынышты іздемеспін.

Болжалды келер шаты жіктелуі:

Жекеше: Кпше:

І. Барармын, бармаспын барармыз, бармаспыз

ІІ. Барарсы, бармассы барарсыдар, бармассыдар

Барарсыз, бармассыз барарсыздар, бармассыздар

ІІІ. Ø Ø

2. Масатты келер шаимылды, іс-рекетті келешекте масат етіле орындалатынын білдіреді. Масатты келер ша етістікті тбіріне –ма, -мек, -ба, -бек, -па, -пек жрнатарыны жаланып, одан кейін жіктік жалауларыны стелуі арылы жасалады: Ол ерте з еліне айтпа. Етістікті –ма, -мек, -ба, -бек, -па, -пек жрнатарыны стіне –шы, -ші жрнаы жаланып, жіктелуі арылы да масатты келер ша жасалады: Етікбайды кзетке ойып, Петр мен ойшыара бой жазып отырмашы.

Масатты келер шаты жіктелу лгісі:

Жекеше: Кпше:

І. Бармапын бармапыз

ІІ. Бармасы бармасыдар

Бармасыз бармасыздар

ІІІ. Ø Ø

3. Ауыспалы келер шата ауыспалы осы ша сияты –а, -е, -й жрнаты ксемшені жіктеліп келуі арылы жасалады: Ішімнен шыан тжаннан кем крмеймін. Ауыспалы келер ша пен ауыспалы осы ша бір-бірінен сйлемдегі маынасы жаынан ажыратылады. Ауыспалы келер шаты болымсыз трі етістікті –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жрнатарыны жалануы арылы жасалады: Ыаннан еш нрсе шыпайды.

 

Етістікті жа категориясы– имылды субъектісін крсететін категория. Жа категориясы имылды субъектісін ш жа арылы крсетеді. 1-жа – сйлеуші, 2-жа – тыдаушы, 3-жа – бгде адам. Тілде осы ш жаты райсысыны маынасын білдіретін жіктік жалаулары бар. Олардан баса аза тілінде 2-жаты сыпайы тріні жалауы бар.

Сйлемде жіктік жалаулы етістік атау тладаы жіктеу есімдерімен жа арылы иысып трады. Мысалы,

Мен оимын Біз оимыз

Сен оисы Сендер оисыдар

Сіз оисыз Сіздер оисыздар

Ол оиды Олар оиды.

3-жа жіктеу есімдіктерімен атар атау септіктегі зат есімдерде сйлемде бастауыш ызметінде олданылады. Зат есімнен болан бастауыштар тек 3-жата етістікпен жа арылы яни 3-жата байланысады. Мысалы, Асар оиды.

Етістікті жаты маынасы есім сзді жаты маынасын айындап толытырып трады. 1-жатаы етістік баяндауыш есім бастауышты сйлеуші екенін хабарлайды. 2-жатаы етістік баяндауыш бастауышты тыдаушы екенін айатайды. 3-жатаы етістік баяндауыш сйлесуге атыспаан бгде адам туралы гіме боланын білдіреді.

аза тілінде жіктік жалау 3 трлі:

1) жіктік жалауды ыса трі;

2) жіктік жалауды толы трі;

3) бйры райды жіктік жалауы.

Жіктік жалауды ыса трі жедел ткен ша пен шартты райда олданылады. Мысалы,

Мен келдім, келсем Біз келдік, келсек

Сен келді, келсе Сендер келдідер, келседер

Сіз келдііз, келсеіз Сіздер келдііздер, келсеіздер

Олар келді Ø, келсе Ø Олар келді ØØ, келсе ØØ.

Жіктік жалауды толы трі жедел ткен шатан баса шатарды брінде алау райда, есім сздерді жіктелуінде де олданылады. Оларды жіктелуінде бір айырма бар. Жіктік жалауды 3-жаыны жалауы ауыспалы осы ша пен ауыспалы келер шаа брыны ткен шаты –п жрнаы арылы жасалан тріне ана жаланады. Мысалы, с шады, балы жзеді, ерте келеді, ол келіпті. алан жадайды брінде 3-жаа жалау жаланбайды. Мысалы, ол келген Ø, ол келмек Ø, сет малім Ø.

Жіктік жалауды толы тріні лгісі:

Мен барамын, алыппын, кргенмін

Сен барасы, алыпсы, кргенсі

Сіз барасыз, алыпсыз, кргенсіз

Ол барады, алыпты, крген.

Бл жіктік жалаулары тбір етістікке ша, рай жрнатарыны крсеткіштерінен со жаланады.

Бйры райды жіктік жалауы тек бйры райда ана олданылады, баса райларда, шатарда олданылмайды. Бйры райды жіктік жалауы тбір етістікке тікелей жаланады. Баса жіктік жалауларында 3-жаа жалау жаланбай, нлдік морфема олданылса, бйры райды жіктік жалауында 2-жа жекеше трінде жалау жаланбай, нлдік жалау олданылады.

Мен срайын, кетейін, жатайын.

Сен сра Ø, кет Ø, жат Ø.

Сіз сраыз, кетііз, жатыыз.

Ол срасын, кетсін, жатсын.

Біз срайы, кетейік, жалайы.

Сендер срадар, кетідер, жаладар.

Сіздер сраыздар, кетііздер, жалаыздар.

Олар срасын, кетсін, жаласын.

Апта