Кредиттік саат саны – 1

Дріс № 14

Таырыбы: стеу

Дріс мазмны:

1. стеуді лексика-семантикалы сипаты.
2. стеуді рамды трлері.
3. стеуді семантикалы топтары.

Негізгі дебиеттер:

1. Искаков А. Наречие в казахском языке. Алма-Ата, 1960.
2. Тлеуов . Сз таптары. Алматы: ылым, 1982.
3. Ысаов А. азіргі аза тілі. Алматы, 1991.

осымша дебиеттер:

1. Тасыбаева Б. Туынды стеулерді жасалуына уждеме болан сз таптары // аза тілі мен дебиеті, № 11, 2005, 58-62-б.б.
2. Тасыбаева Б. азіргі аза тіліндегі стеуді сзжасам жйесі. Ф..к. ... дис. авторефераты. А., 2006.

азіргі аза тілінде стеу лексика-семантикалы, морфологиялы жаынан ерекшеленген дербес сз табы болып табылады. азіргі аза тіліндегі стеулер имылды, іс-рекетті р трлі белгісін, жзеге асу амал-тсілін, мекенін, себебін, мезгілін, жай-кйін білдіретін жне грамматикалы тлалармен трленбейтін сздер.

аза тілінде осы трізді имылды р трлі сипаттарын білдіретін кейбір есім сздер мен етістікті ксемше тлалары да бар, біра олар стеу орнына олданыланымен, яни имылды, іс-рекетті р трлі белгісін, мекенін, амалын, мезгілін білдіргенімен, сз табы жаынан стеу болып танылмайды. азіргі аза тіліндегі стеулер етістікпен тіркесіп, пысытауышты атынаста жмсалады. Кейбір стеулер морфологиялы згеріске тсіп, субстантивтенеді, яни кптеледі, септеледі, туелденеді. Мысалы: Бгініміз – беймаза, ткеніміз кініш пе?

 

стеуді негізгі грамматикалы белгісі – оны арнайы трлену жйесіні жне грамматикалы категорияларыны жотыы. Сйтіп, стеу аза тілінде трленбейтін сз табы болып саналады.

азіргі аза тіліндегі стеулер рамы жаынан тбір стеулер, туынды стеулер жне крделі тбір стеулер болып шке блінеді. рамы жаынан тбір жне осымшаа блшектеуге келмейтін сздер негізгі стеулер деп аталады: біраз, ерекше, енді, жылдам, ре, дейі, жорта, зір, лі, брын, асаана, дайы, аырын, ерте, кеш, жоары, тмен, азір, немі, дереу, жаа,енді, шапша, баана, ілгері, рі, бері, ман, ыли, зір, бекер, дереу, кері, рмен, бермен, на, наыз, дл, те, тым, аса, ерекше, млде, оыс, тгел. Негізгі стеулерді кпшілігіне сын есімні шырай жрнатары жаланады. Мысалы, брыныра, ертерек, тменірек, рірек, тезірек, жылдамдау. стеуді кейбір маыналы топтары шырай жрнатарын млдем абылдай алмайды. Жоарыда аталан кейбір стеулерге сын есімні шырай жрнатарыны жалануы тарихи жаынан стеуді сын есіммен жаын, тркіндес екендігін крсетеді. Осымен байланысты шырай жрнатарын абылдайтын да – негізгі тбір стеулер мен имылды сапалы белгісін білдіретін стеулер.

Баса сз таптарынан сзжасам жрнатарыны жалануы арылы, кейбір септік жалауларыны кнеленуі, яни тбірге сіісіп кетуі арылы жасалан сздер туынды тбір стеулер деп аталады: боса, жата, арта, текке, бекерге, бірге, кешке, зірге,тнде, мнда, кнде, баяыда, апыда, лезде, шетінен, ттеден, шаласынан, етпетінен, ырынан, кенеттен, з-зінен.

Бірнеше тбірді кірігуі, бірігуі, осарлануы, тіркесуі, тратануы арылы жасалан сздер крделі тбір стеулердеп аталады: бгін, биыл, жаздыгні, ыстыгні, ендігрі, бірте-бірте, бет-бетімен, кні кеше, кні бгін, т.б.

 

стеуді сз табы ретінде басты белгісі – оны семантикалы сипаты болып табылады. стеуді семантикалы топтары: мезгіл стеулері, мекен стеулері, млшер стеулері, сын-имыл стеулері, кшейтпелі стеулері, масат стеулері, себеп-салдар жне топтау стеулері.

азіргі аза тіліндегі мезгіл стеулері имыл, іс-рекетті жзеге асу уаытын, мезгіл, мерзімін білдіріп, ашан? ашаннан? деген сратара жауап береді. Мезгіл стеулері мыналар: бгін, биыл, азір, ала жаздай, енді, ерте, таерте, кешке, кндіз, ыстыгні, уел-баста, ыстай, жаздай, кеш, лі. Мезгіл стеулерді жасалу жолдары:

1. –ша, -ше: бгінше, биылша, зірше.

2. Клемдік (барыс, жатыс, шыыс, кмектес) септіктерді кнеленуі арылы жасалан мезгіл стеулер: уел баста, жазда, ыста, баяыда, кнде, басында, лезде, баанадан, брыннан, уелден, ертемен, таертемен.

3. Крделі тбір мезгіл стеулері бірнеше сздерді бірігіп, осарланып, тіркесіп тратануы арылы жасалады. Олар: бгін, биыл, таерте, жаздыгні, кешрым, бгін-ерте, енді-енді, брын-соды, та сріде, жаз бойы.

Мезгіл стеулері имылды мезгілін білдіріп, етістікпен тіркесіп, ашан? ашаннан? деген сратара жауап беріп, сйлемні мезгіл пысытауышы ызметін атарады.

азіргі аза тіліндегі мекен стеулері имыл, іс-рекет, амалдарды мекенін, орнын, баытын білдіріп, айда? айдан? деген сратара жауап береді. Мекен стеулерге мына сздер жатады: тмен, жоары, ілгері, рі, бері, рмен, ала, арта, тысары, осында, мнда, кері, т.б. Мекен стеуіні жасалу жолдары:

а) –ары, -кері, -ары, -гері жрнатарыны жалануымен жасалады: ілгері, тысары, сыртары, ішкері. Бларды кейбірі тбірмен кірігіп, азіргі кезде туынды тбір болып есептелмейді де.

) Клемдік (барыс, жатыс) септігіні кнеленуі жолымен жасалады: ала, арта, тменде, жоарыда, артта, осында, мнда, ілгеріде.

азіргі аза тіліндегі млшер стеулері имыл, іс-рекет, амалды немесе сынны клемдік дрежесін, млшерін, шама-шарын білдіріп, анша? аншама? аншалап? кейде? алай? алайша? деген сратара жауап береді. Млшер стеулеріне тмендегі сздер жатады: сонша, осыншама, мнша, сондайлы, анарлым, онша, едуір, бірталай, бірыдыру, біраз. Кейде млшер стеулері есім сздермен де тіркесіп жмсалады: бірталай уаыт тті, сонша жкті ктеріп, сондайлы сыпайы. Морфологиялы рамы жаынан млшер стеулері негізгі тбір бола алмайды, себебі тілдегі барлы млшер стеулері баса сз таптарына жрна жалану арылы немесе сздерді бірігуі, осарлануы, тіркесуі арылы жасалан.

Млшер стеулерді жасалу жолдары:

1) Туынды тбір млшер стеуі мына осымшалар арылы жасалан: -ша, -ше: сонша, мнша, онша.

-шама: соншама, мншама, осыншама, біршама.

-шалы: мншалы, соншалы, осыншалы.

-дайлы: мндайлы, ондайлы, сондайлы.

2) Крделі тбір млшер стеулері сздерді бірігуі, осарлануы арылы жасалады.

а) бірігу тсілімен жасалан млшер стеулері: анарлым, бірсыпыра, бірыдыру, недуір.

) осарлану тсілі арылы жасалан млшер стеулері: бірен-саран, бірлі-жарымды, азды-кпті, некен-сая.

Млшер стеуі етістікпен тіркесте келіп, сйлемні млшер пысытауышы ызметін атарады. Сонымен бірге зат есім, сын есімдерді алдында келіп, оны анытап, сйлемні абыса байланысатын анытауышы болады. Мысалы: Осынша нер тауып асан адам. Бірен-саран жататар кше жнелуге зірленіп алды.

азіргі аза тіліндегі сын-имыл стеулері имыл, іс-рекетті жасалу, амал-тсілін, сынын, бейнесін білдіріп, алай? айтіп? алайша? кімше? деген сратара жауап береді. Сын-имыл стеуге мына сздер жатады: аырын, тез, шаласынан, зер, оыс, дереу, зінше, зора, апыда, лезде, немі, згеше, кйлекше, тікелей, ретімен, жресінен, кезекпен, жайымен, астыртын, жасырын, стіртін, бірден, біржола, т.б. Туынды тбір сын-имыл стеулері баса сз таптарынан сзжасам жрнатарыны жалануы, клемдік септіктерді кнеленуі арылы жасалады.

а) –ша, -ше жрнаыны р трлі сз таптарына жалануы арылы кптеген сын-имыл стеулері жасалан: адамша, балаша, азаша, ауызша, жазбаша, ескіше, керісінше, ысаша.

) –ша, ше жрнатары зат есімдерге жалану арылы жасалады: кйлекше, етікше, байпаша.

б) –лай, -лей, -дай, -дей жрнатарын осу арылы жасалады: жартылай, осылай, былай, бірдей, ойлай, тікелей, шикілей, лердей.

в) Клемдік, яни барыс, жатыс, шыыс, кмектес септіктеріні кнеленуі арылы жасалан сын имыл стеулері тмендегідей:

Барыс септігі жалауы арылы: бірге, боса, зора.

Жатыс септігімен: апыда, оыста, лезде, адаусызда.

Шыыс септігі арылы: здігінен, шаласынан, кенеттен, ттесінен.

Кмектес септігіні жалауы арылы: жайымен, ретімен, кезекпен, здігімен, шынымен.

Сын-имыл бейне стеулеі негізінен етістікпен тіркесіп келіп, имылды сынын білдіріп, сын-имыл пысытауыш ызметін атарады.

Кшейтпелі стеулер затты сынды асиетін жне имыл, іс-рекетті белгі, сапасын, млшер, клемін кшейтіп не солындатып крсету шін олданылады. Кшейткіш стеулерге мына сздер жатады: е, тым, те, аса, орасан, наыз, бден, млде, кіле, кей, дл, керемет, орасан, рен. Кшейткіш стеулер негізінен сапалы сын есіммен тіркесіп олданылып, сын есімні кшейтпелі шырай трін жасайды: е биік, те жасы. Кшейткіш стеулерді кбі етістік алдында келіп, алай? деген сраа жауап беріп имылды сапасын кшейтеді немесе солындатып крсетеді: Шешесі бден таниды екен.

Морфологиялы рылысы жаынан кшейткіш стеу тек негізгі тбір болып келеді. Ол баса сз таптарына жрнатар жалану арылы немесе бірігу, осарлану, тіркесу арылы жасалмайды.

азіргі аза тіліндегі масат стеулері имыл, іс-рекетті болу масатын білдіріп, не масатпен? деген сраа жауап береді. Масат стеуге жататын сздер кп емес: дейі, жорта, асаана, дейілеп. Масат стеулері рамы жаынан тек негізгі тбір болып келеді. Сйлемде етістікпен тіркесіп, масат пысытауыш ызметін атарады: нанбай баанадан зіл саланда да, дейісоан шшиан.

азіргі аза тіліндегі себеп-салдар стеулер имыл, іс-рекет, амалды болу, болмау себебін немесе салдарын білдіріп, не себепті? неге? деген сратара жауап береді. Оан мына сздер жатады: боса, амалсыздан, бекерге, текке, лажсыздан, р боса, шарасыздан, жоа. рамы жаынан себеп-салдар стеулер туынды тбір болып келеді. Олар клемдік (барыс, шыыс) септік жалауларыны кнеленуі арылы жасалады: бекерге, боса, текке, жоа, шарасыздан, амалсыздан, лажсыздан. себеп-салдар стеулер сйлемде имылды жзеге асу себеп-салдарын білдіріп, сйлемні себеп-салдар пысытауышы ызметінде жмсалады: Жандыке лажсызданзіні артытау кеткенін тсінді ме.

Топтау стеулері имыл, іс-рекетті жасалуыны топты сипатын білдіреді де, нешеден? аншадан? деген сратара жауап береді. Олар: біреулеп, екеулеп, кптеп, ос-остап, топ-тобымен, он-оннан, бір-бірлеп. Топтау стеулеріні жасалу жолдары:

1) –лап, -леп, -дап, -деп, -тап, -теп жрнатары жалану арылы жасалады. Олар: екеулеп, мыдап, кптеп, аздап, остап, жекелеп.

2) осарлану арылы жасалан крделі туынды тбір топтау стеулері: ос-остап, топ-тобымен, он-оннан, бір-бірлеп, бес-ондап.

Топтау стеулері сйлемде алай? деген сраа жауап беріп, сын-имыл пысытауыш ызметінде жмсалады.

 

стеулер сйлемде баса сздермен, кбіне, етістікпен арым-атынаса тсіп, сйлемні бір мшесі ызметін атарады. Ол негізінен пысытауыш ызметінде жмсалады.

1. стеу семантикалы сипатына сйкес имылды, іс-рекетті р трлі сын-сипаты, белгісін білдіреді. Осымен байланысты мезгіл пысытауыш, мекен пысытауыш, сын-имыл, масат, себеп пысытауыш бола алады. Мысалы, Ашылы мірінде талайыранды кріп ткен. Тра аштым жалма-жан. Ерекшебір азап дниесінен келгендей.

2. Кейбір стеу сйлем аяында жіктеліп, баяндауыш болады: Іркіті де сонда, лген малды тері-терсегі де сонда,тлі де сонда.

3. Кейбірі атау септігінде трып, субстантивтеніп, бастауыш болады: Еріншекті ертеі бітпес.

4. Зат есіммен, сын есіммен тіркесіп келіп, кейде анытауыш ызметін атарады: бірталай уаыт тті, бірен-саран адам крінеді.

Сйлемде септеліп, заттанып толытауыш та болады: Бірталайымен ол алысып амандасты.

Апта