Таырыбы: Еліктеу сздер. Шылау. Одаай

Дріс мазмны:

1. Еліктеуіш сздерді жалпы сипаты.
2. Шылау, оны трлері
3. Одаай туралы тсінік.

Негізгі дебиеттер:

1. Шааман Ы. азіргі аза тіліндегі демеулік шылауларды олданыстаы маыналары. Филол. ылымд. канд. дисс. авторефераты. Алматы, 1997.

осымша дебиеттер:

1. Исанова А. Септеулік жне демеулік шылауларды синоним болуы // аза тілі мен дебиеті, № 4, 2006, 97-102-б.б.

2. Исанова А. Жалаулы шылауларды синоним болуы // аза тілі мен дебиеті, № 10, 2005, 39-44-б.б.

3. Нманызы . Еліктеуіш етістіктерді адамны имыл-рекетіне атыстылыы // аза тілі мен дебиеті, № 4, 2001, 20-22-б.б.

4. Шааманова Ы. Демеулік шылауларды белгілері мен ерекшеліктері // аза тілі мен дебиеті, № 12, 2000, 61-63-б.б.

Еліктеуіш сздер – сз табы ретінде кейінірек танылан сз табы. Еліктеуіш сздерді дербес сз табы деп длелдеген – алым А.Ысаов.

1950 жылдара дейін еліктеуіш сздер одаайа жатызылып келген болатын. 1948 жылы А.Ысаов «Еліктеу сздер туралы» деген мааласында еліктеуіш сздерді жеке сз табы деп длелдеп, оны одаайдан шыаруды сынды. 1950 жылдардан бастап, А.Ысаов еліктеуіш сздерді оулытара дербес сз табы деп кіргізді. азір еліктеуіш сздер барлы оулытарда беріліп жр, йткені еліктеуіш сздер – дербес сз табы деп ылымда танылан сздер. 1954 жылы еліктеуіш сздер алаш ылыми грамматика кірді.

аза тілінде баса сз таптарыны сздерінен маынасы жаынан да, дыбысты рамы жаынан да ерекшеленетін сз табы – еліктеуіш сздер.

Еліктеуіш сздер деп мірдегі заттарды бір-біріне соьыысуынан шыан, р трлі дыбыстара еліктеуден немесе заттарды трлі рекеттеріні р илы кріністерінен пайда болатын сздер аталады. Тілімізде семантикалы ерекшелігі жаынан да, фонетика-морфологиялы рылымы жаынан да зге сз таптарынан ошауланып тратын, соан сйкес, з алдына дербес сз табы ретінде аралатын бір алуан сздер еліктеуіш сздер (мимема)деп аталады. Мысалы: грс, дрс, сарт, тырс, сырт, кірт, ты-ты, сарт-срт, тарс-трс, дрс сияты еліктеу сздер заттарды бір-біріне сотыысуынан шыан р трлі дыбыстарды білдіреді. Ал, арс-арс, ма-ма, кк-кк, шік, ы, са, ша-ша, ырс-ырс, ар-ар, ырш-ырш, бырт-бырт, шік-шік дегендер адам, жан-жануарлар шыаратын дыбыстара еліктеуден пайда болан сздер. Сондай-а, жалт-жлт, алт-лт, жалп-жалп, тарба-тарба, иса-иса, ирала-ирала, клбе-клбе деген еліктеу сздері мірдегі заттарды, былыстарды, адамдарды сырты кзге крінетін р трлі бейнелерін суреттеп білдірген. Бдан еліктеуіш сздерді маынасы баса ешбір сз табына самайтыны аныталды. Бл - елікте іш сздерді тануда ызмет еткен маыналы станым.

Еліктеуіш сздер – белгілі дыбысты рамнан тратын, буын, дыбыс саны белгілі сздер. Атап айтанда, еліктеуіш сздер екі, ш, трт дыбыстан не бітеу бір буыннан тратын сздер: гу, ду, гр, тыр, дір, тарс, сарт, а, са, клбе, жалба, т.б.

Еліктеу сздерді бір тобы семантикалы маыналары жаынан табиатта шырасатын р алуан дыбыстармен байланысты болса, екінші тобыны семантикалы маыналары сол табиаттаы рилы табии кріністерді бейнелерімен байланысты. Осы себептен бл сздер іштей екі салаа блінеді. Бір тобы еліктеуіш сздер деп, екінші саласы бейнелеуіш сздер деп аталады.

Еліктеуіш сздердеп табиатта шырасатын сан алуан былыстар мен заттарды бір-біріне атыысу-сотыысуларынан туатын дыбыстарды, сондай-а жан-жануарларды дыбысталу мшелерінен шыатын р трлі дыбыстарды есту абілеті арылы белгілі-белгілі тсініктер ретінде абылдаудан болан жне сол тсініктерді атаулары есебінде алыптасан сздерді айтамыз. Мысалы, Мылты тарс етті. ара ар етті. Еліктеуіш сздерді айталанан тріні екінші сыарындаы ашы дауысты дыбыс ыса дауысты еріндік дыбыса айналып згерсе, ол сзді тласында туан осы згеріске байланысты маынасында да сл згеріс туады. Мысалы, тарс-тарс – тарс-трс; сарт-сарт – сарт-срт. Баса сздер сияты маына жаынан бір-біріне жаын, синонимдес, екі трлі еліктеуіш сз осарлана береді. Мысалы, сатыр-ктір, салдыр-клдір, бр-сар. Еліктеуіш сздерді тбіріндегі дауысты дыбысты не ашы, не ыса болуы да сол сзді маынасына сер етеді. Мысалы, есік сарт етіп жабылды жне есік сырт етіп жабылды деген сйлемдерде рылыс жаынан ешандай айырма жо бола трса да, маына жаынан бір-бірінен сл де болса, ерекшеленіп тр. Еліктеуіш сздерді тбіріндегі дауысты дыбыстарды я жуан, я жіішке болуы да сзді маынасына сер етеді. Мысалы: шы-шы – шік-шік. Сонымен, еліктеуіш сздер дегеніміз -зіне тн лексика-семантикалы маынасы, морфологиялы тла-трпаты бар, дара трлеріне де, осарланан трлеріне де кптік, туелдік, септік, жіктік жалаулары тікелей жаланбайтын, сйлемде рашан сын-имыл пысытауыш болатын жне бастапы тбірлерінен жрнатар арылы туынд есімдер жне етістіктер жасалатын сздер.

Еліктеуіш сздер есіту абілеті арылы пайда болатын тсініктерді аттарын білдірсе, бейнелеуіш сздер табиатта кездесетін белгілі-белгілі елес, былыстарды кзбен кру абілеті арылы туатын тсініктерді аттарын білдіреді. Мысалы, Ыралып ара ар етті, Ірімшік аузынан салп етті.

Бейнелеуіш сздер іс-рекетті тек сырты бейне-крінісін ана емес, рі шапша болатынын да білдіреді. Бл сздерге де белгілі-белгілі кріністі, имылды бейнесі негіз болады. Мысалы, бірдеме еле етті, от жалт етті, жапала жалп етті.

Еліктеуіш сздер сияты, бейнелеуіш сздер де осарланып олданылады да, солар арылы бейнеленетін былыстарды бірнеше рет айталананын білдіреді. Мысалы, еле-еле, жалп-жалп, жалт-жалт, жылт-жылт.

Еліктеуіш сздер сияты бейнелеуіш сздерді де тбіріндегі дауысты дыбысты ашы я ыса болуы немесе жуан я жіішке болуы сол сздерді маыналарына сер етеді. Мысалы, от жалт етті немесе от жылт етті.

Еліктеуіш сздер сияты бейнелеуіш сздерді де тбіріндегі дауысты дыбыстарды ашы болуы озалыс пен рекеттерді ебедейсіздігін, дкірлігін, отайсыздыын, епсіздігін білдірсе, дауысты дыбыстарды ыса болуы рекет-озалысты мардымсыздыын, німсіздігін білдіреді. Мысалы, арба-арба – ербе-ербе, тарба-тарба – тырбы-тырбы.

Еліктеуіш сздер сияты бейнелеуіш сздерді де бастапы дара тбіріне де, осарланан трлеріне де сз байланыстыратын жалаулар тікелей осылмайды. Демек, еліктеуіш сздер сияты бейнелеуіш сздер де ешбір згеріссіз тікелей етістіктермен тіркесіп, я дара мше (жалт арады) болады, я крделі мшені рамына енеді (жалт етті). Блар да еліктеуіш сздер сияты дербес мше болса, рашан сын-имыл пысытауыш болып ызмет атарады.

Сонымен, бейнелеуіш сздердеп табиаттаы былыстар мен заттарды жне неше алуан жан-жануарларды сырты сын-сипаттары мен рекет-имылдарын кру абілеті арылы абылданан бейне-кріністерді атауларын, яни атаулары ретінде ызмет ететін сздерді айтамыз.

Еліктеуіш сздер сырты морфологиялы рылысына арай жала да, крделі де болады. Жала еліктеу сздер негізгі жне туынды болып екі салаа блінеді. Негізгі еліктеу сздер деп айналадаы табиат былыстарын лапен есту арылы абылданан дыбыстардан жне кзбен кру арылы абылданан елес-кріністерді бейнелерінен пайда болан тсініктерді атаулары, демек, сол дыбыстар мен бейнелерді атаулары есебінде ызмет ететін тбір сздерді айтамыз. Мысалы, блт, был, дрс, дк, крс, кмп, елп, жалт, жар, алт, т.б. Туынды еліктеу сздер деп негізгі еліктеу сздерден де жне баса атауыш сздерден де тиісті жрнатар арылы жасалан еліктеу сздерді айтамыз. Мысалы, алша, арба, арсала, аара, балпа, діке. Туынды еліктеуіш сздер жасайтын жрнатар:

1. –, -ы, -і, -а, -е: арса, жалта, жарба, кілті, мырсы, аара, жайна, жырты, ызара, сыла.

2. –ла, -ле, -ала, -еле: брала, иіреле, созала, шбала, орала.

Крделі еліктеу сздер деп жала еліктеу сздерді я негізгі, я туынды формаларыны не айталануы, не осарлануы арылы жасалан трлерін айтамыз. Мысалы, гр-гр, жар-жр, арба-арба, иа-иа.

Еліктеуіш сздерді синтаксистік ызметін сз еткенде, екі трлі мселе баяндалуа тиісті: оны бірі – еліктеу сздерді здерінен баса андай сздермен тіркесетіні, екіншісі – еліктеу сздерді сйлемде андай мше болып ызмет атаратыны. Ал бл екі мселе жайында айтылатын аидалар мынадай:

1. Еліктеуіш сзді жала трі мен крделі тріні ай-айсысы болса да здеріне тн атау формада транда бірен-сарандаан жадайда ана болмаса, тек етістіктермен тікелей тіркеседі. Мысалы, Жанып жатан от майлы кбік таманда пыс етіп, борс етіп сне алып, айтадан тез лап етіп жанды.

2. Еліктеу сздер толы маыналы дербес етістіктерді брімен де бірдей тіркесе бермейді, оларды ішінен тек здеріні маыналарына орайласатындарымен ана еркін тіркеседі. Мысалы, Абай селк етіп жалт арады. Машина кілт брылды.

3. Еліктеу сздер етістіктерден зге сздермен некен-саятап ана тіркеседі де, сын есім, стеу, шылау сияты сз таптарымен тіпті тіркеспейді. Мысалы, Кгірт сйлеген шада-ш дауыс шыты. ым-иаш иу, сарт-срт тбелес болды да алды.

4. Еліктеу сздерді сйлемде андай мше ызметін атаруы оларды здерінен баса андай сздерге тіркесуімен байланысты.

5. Еліктеу сздер субстантивтеніп, есім формаларында жмсалуы ммкін.

 

Шылаулар – сз бен сзді немесе сйлем мен сйлемні араларын байланыстыру, растыру шн олданылатын, здері тіркескен сздеріні ымдарына р илы ректер степ, олара ортатасып, тла жаынан тиянаталан, лексика-грамматикалы маынасы бар сздер.Шылауларда аз да болса, лексикалы маынаны нышанасы болады, ал шылауларды бойындаы алыптасан негізгі асиеті – грамматикалы маыналар. йткені шылауларды грамматикалы маыналары лексикалы маыналарына араанда лдеайда басым болады. Сол маыналары оларды зі шін ана емес, зіне тн формалары арылы зіндік грамматикалы маыналарын толы амти алмайтын атаушы сздерге жрдемші днекер есебінде жмсалады. Сондытан да шылаулар жеке-дара олданылмай, тиісті сз тіркестеріні белгілі бір компоненті ретінде атаушы сздерді жетегінде олданылады.

Тіліміздегі шылауларды бріні атаратын ызметтері бірдей емес. Оларды біратары сз бен сзді арасындаы грамматикалы байланыстарды айындау шін ызмет етсе, бірсыпыра шылаулар сз тіркестері мен сйлемдерді арасындаы байланысты айындау шін днекер болады. Міне осындай грамматикалы сипаттарына арай, шылаулар ішінара ш жікке блінеді: олар – септеуліктер, жалаулытар жне демеуліктер.

І. Жалаулытар зара те бірыай сздерді, сз тіркестеріні жне сйлемдерді арасындаы р илы атынастарды білдіреді.Жалайлытар е кемі зара те екі сзге не екі сз тіркесіне бірдей атысты болады. Мысалы: ыс пенен жаз, кн менен тн, та пенен жп, жасылы пен жаманды – болды сегіз (Абай).

Жалаулытар салалас рмалас сйлемдерді рамындаы жай сйлемдерді де зара байланыстырып, оларды араатынастарын білдіруді ызметін атарады. Мысалы: ліп лісіреп кзін біраз жмып жатты да, айтадан ашты (С.Ерубаев).

Жалаулытарды ма,ыналары мен функцияларын бір-бірінен бліп арауа болмайды. йткені оларды сйлемде олданылуына байланысты маыналары рбір жалаулыты функциялы ызметіне орай жне соан сйкес сараланып отырады. Сондытан жалаулытарды зара жктегенде, тпкі тірек етіліп оларды функциялы ызметі негізге алынады. Жеке сздер мен сйлемдерді байланыстыру ызметі жаынан, олар: а) салаластырыш жалаулытар жне ) сабастастырыш жалаулытар деп екі топа блінеді.

а) Салаластырыш жалаулытарбірыай жеке сздер мен сз тіркестерін жне бірыай сйлемдерді байланыстырады да, соларды зара байланысу жолдары мен атынастарын крсетеді. Олар іштей ыайласты жне талаулыты болып екі салаа блінеді.

1. Ыайласты жалаулытар зара ыайласып ралатын, те дрежедегі сздер мен сз тіркестерін жаластырады да, соларды ыайласан атынасын білдіреді. Жалаулытарды бл тобына мен (бен, пен), жне, таы, рі, да (де, та, те), м шылаулары жатады.

2. Талаулыты жалаулытарсйлемде зат есім, сын есім, етістік жне баса атаушы сздер арылы жасалып, салаласа жаласан мшелерді бірінен со бірін я талап, я тадап, я кезектестіріп, я біріне-бірін арама-арсы ойып айту шін олданылады. Жалаулытарды бл тобына лде, біресе, я, бірде, яки, не, немесе, болмаса, не болмаса, кй, мейлі шылаулары жатады.

) Сабатастырыш жалаулытартек рмалас сйлемдерді рамындаы жай сйлемдерді бір-бірімен жалаасытырып байланыстырып, соларды араатынасын анытап крсету шін жмсалады. Ондай атынастар байланыстыра тскен сйлемдерді маыналары арсылыты, себептік, салдарлы, шартты, айындаыш, штастырыш болып блінеді.

1. арсылыты жалаулытар негізінде брында айтылан ойа соы сйлемдегі ойды маына жаынан арама-арсы екенін аартуа днекер болады. Бл жалаулытарды атарына біра, алайда, йтсе де, йткенмен, сйтсе де, сонда да, дегенмен, йтпесе, йткенде, йтпегенде сияты арсылы мнді жалаулытар жатады.

2. Себептік жалаулытар салалас рамалас сйлемдерді рамындаы соы жай сйлем брыны (алдыы) сйлемдегі айтылатын ойды себебін білдіру шін арнаулы днекер есебінде ызмет етеді. Ондай себептік жалаулытарды атарына себебі, йткені шылаулары жатады.

3. Салдарлы жалаулытарсалалас рмалас сйлемдерді араатынасын білдіру шін, яни басыы сйлемде айтылатын іс-рекетті, амалды нтижесі я салдары екенін білдіретін днекер ретінде жмсалады. Жалаулытарды бл тріне сондытан, сол себепті шылаулары жатады.

4. Шартты жалаулытарсабатас рмалас сйлемдерді араатынасын білдіру шін, яни басыы жне баыныы сйлемдерді бір-бірімен жаласуларына днекер есебінде олданылады. Жалаулытарды бл тріне егер, егер де, алда-жалда шылаулары жатады.

5. Айындаыш жалаулытара яни, демекшылаулары жатады. Олар я жеке сздерді, я сз тіркестерін, я жеке сйлемдерді бір-бірімен жаласырады да, алдыы сз арылы, я сз тіркесі не сйлем арылы айтылатын ойды кейінгі сз, я сз тіркесі, я сйлем арылы не баяндауа, не айындауа, не анытауа, не тптіштеп адаалай тсуге днекер сздер есебінде ызмет етеді. Сол себепті блар айындаыш жалаулытар деп аталады.

6. штастырыыш жалаулытара ал, ендеше, ал ендеше, олай болсашылаулары жатады.Мндай жалаулытар маына жаынан біріне-бірі орай олданылатын екі жай сйлемді штастырып байланыстыру шін жмсалады да, бірінші сйлемнен кейін іле екінші сйлемде айтылатын ойды бастау шін днекер ретіде ызмет етеді.

ІІ. Септеуліктер деп объекті мен объектіні не предикатты арасындаы трлі грамматикалы атынастарды білдіру шін олданылып, белгілі бір септік жалауын мегеріп тратын кмекші сздерді айтамыз.

Септеуліктер здері тіркесетін есімдерге, субстантивтенген зге де атаушы сздерге себептік, баытты, масатты, кмектік, мезгілдік, айталау, талау, дету, сату сияты р илы грамматикалы маыналарды жамап тыылыандырып отырады.

1. Атау септікті мегеретін септеуліктер –шін, сайын, сияты, туралы, арылы, бойы, бойымен, шамалы, шаты, аралы, рлы (рлым).
2. Барыс септікті мегеретін септеуліктер –шейін (дейін), арай, таман, салым, тарта, жуы, таяу.
3. Шыыс септікті мегеретін септеуліктер – грі, бері, кейін, со, брын, бетер.
4. Кмектес септікті мегеретін септеуліктер – атар, бірге.

 

ІІІ. Демеуліктер деп здері тіркесетін сздерге р илы осымша ректер (маыналар) жамайтын сздерді айтамыз.Лексика-грамматикалы маыналары жаынан демеулік шылаулар сраулы, шектік, натылы, кшейткіш, болжалды, болымсызды, омсыну демеуліктері болып блінеді.

1. Сраулы демеуліктер.Сраулы мнде олданылатын демеуліктерді атарына ма (ме, ба, бе, па, пе, ше)шылау сздері жатады. Бл демеуліктер контексте олданылу жйесіне арай, р илы грамматикалы формадаы р трлі сздермен тіркесе береді.

2. Кшейткіш демеуліктер.Кшейту мнін беру шін олданылатын демеуліктерді атарына –ау, -ай, -а, да (де, та, те)шылаулары жатады. Олар сйлемде берілетін ойа, не ондаы жеке сздер мен сз тіркестеріні маынасына осымша кшейткіш мн (ре) жамау шін жмсалады.

3. Натылы демеуліктер.Бл демеуліктер жеке сздер мен сз тіркестеріні маыналарын, сйлемде айтылатын ойды натыландыра, тжырымдай тсу шін олданылады. Олара ой (ой), -ды (-ді, -ты, -ті)демеуліктері жатады.

4. Шектік демеуліктербелгілі бір нрсеге, іс-рекетке, амала, сын-сипата, мезгілге т.б. шек оя тжырымдап айту шін олданылады. Ондай демеуліктерді атарына ана (ана), -айшылаулары жатады.

5. Болжалды демеуліктерге –мыс (-міс), -аушылаулары жатады.

6. Болымсызды демеуліктеріне тгіл, трсын, трмашылаулары жатады.

7. омсыну демеулігіне екешшылауы ана жатады.

Одаай сздер маына жаынан да затты (субстанцияны) зі туралы да, сыны, саны, имылы туралы да, имылды жай-кйі туралы да ым бермейді. Олай болса, одаалар маына жаынан зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, стеу сиятанан негізгі сз таптарына тн сздерді бір де б іреуіне самайды.осындай ерекшеліктерімен байланысты, одаай сздер сйлемде не трлаулы, не трлаусыз мшелерді ызметтерін атармайды, сйлемдегі баса сздермен тікелей синтаксистік арым-атынаса тспейді.

Одаайлар з алдына ерекшеліктері бар сздер. Ал ол ерекшеліктері мыналар:

Біріншіден, одаай сздерді маыналары адамны р трлі сезімімен байланысты шыатындыбысты ишараттарды білдіреді.

Екіншіден, адамны кіл-кйі былмалы болатындытан, одаай сздерді кпшілігіні маыналары да былмалы, айыспалы, демек кп маыналы болып келеді. Одаай сздерді дл маынасы сйлемде айтылатын ойды жалпы сарынына байланысты болады. йткені одаайлар сйлемде айтылатын оймен жарыса абаттаса айтылатын сезімді білдіреді.

шіншіден, одаай сздер сйлемні баса мшелерімен грамматикалы жаынан байланыспайды, олай болса, зі жарыса айтылан йлемні мшесі болмайды. Одаайлар - здері жарыса, абаттаса айтылатын сйлемнен дауыс ыраы арылы ошауланып, блініп тратын сздер.

Одаайлар негізгі жне туынды болып екіге блінеді.

Негізгі одаайлара:ау, па, ей, й, е, уа, уау, уай, я, пай, , о, оо, ой, ие, аа, беу дегендер жатады. Бл одаайлар айталанып та олданылады.

Туынды одаайлара:мссаан, брекелді, ттегенай, жаракімалла, масарай, о тоба, астапыралла, япырмай, ойпырмай, о дариа... сиятанандар жатады. Блар уел бастаы маыналары сздердден я сз тіркестерінен бірігіп одаай сздерге айналан. Мысалы: мссаан деген одаайды бастапы тркіні – м, саан: брекелді дегенні тркіні – бараа аллау (алла саан баыт берсін); ттегенай деген одаай йт деген-ай дегеннен шыан. Біра бл сздер здеріні ьастапы аиатты маыналарынан тіпті алыстап кіл-кйлерін білдіретін одаайлара айналып кеткен.

Сол трізді е, тйір; тйір-ай; уа, дние; тте; шіркін-ай; я ст; аттан; алаай деген сияты ескі ымдарды білдіретін сздер кбінесе одаай ретінде уелі ауызекі тілде олданылыпы, біртіндеп деби тілге де еніп кетіп жр.

Одаайларды дл маынасы натылы сйлеу жадайларымен байланысты контексте айындалады, йткені бір одаай сзді зі олданылу ерекшелігіне арай р сйлемде р трлі маына береді. Демек, бір одаайды зі бірде таырау, бірде сйсіну, бірде налу, бірде аяу, бірде ызалану, бірде нату, бірде натпау т.б. сияты жай-кйлерді білдіріп ауысып отырады. Бл одаайларды шартты трде бір топа жатызып, кіл-кй одаайлары деп атауа болады.

Блардан баса тілімізде адама арнай айтылатын: кне, міне, ні, м, ж, йда, й, тек, тйт сияты одаайлар да бар. Бларды маыналары жоарыдаы одаайлардан грі басашалау. Демек оларды кейбіреулері крсету я нсау, кейбіреулері сыну, кейбіреулері тыю маыналарын білдіреді; бларды ишарат одаайлары деген дрыс.

Одаайлар ойды кріктендіріп, ырапен айтылатын сйлем емес, біра сйлемге балама ретінде олданылатын сздер. Біра олар іштей мшеленбейтін, синтаксистік жаынан баса грамматикалы категориялардан ошау тратын, леуметік ызметі мен мні бден тсінікті болып алыптасан сздер. Осы ерекшеліктеріне арай, одаайлар адамны кіл-кйлерімен байланысты алуан трлі сезімдерді білдіретін лепті, сраулы сйлемдер ретінде олданылады.

Одаайлар екі трлі жадайда ана сйлем мшесі бола алады.

1. Одаайлар кейбір кмекші етістіктермен тіркесіп крделі мшені рамына кіреді. Мндайда кмекші етістік одаайды баса сздермен грамматикалы байланыса тсіретін днекер болып ызмет атарады.

2. Одаай сздер субстантивтеніп, трлі осымшалар абылдап, сйлемні алыпты мшесі болады.