Баланы психофизикалы дамуындаы ауытулар жне оларды тзету.

1. Баланы психикалы дамуыны жалпы жне спецификалы задылытары.

2. Баланы психикалы дамуындаы ртрлі факторларды ролі.

3. Коррекциялы психологиядаы даму категориялары.

4. Дизонтогенезді психологиялы параметрлері.

5. Психикалы даму бзылуыны типтері.

Баланы алыпты дамуына ажет, Г. М. Дульнев пен А. Р. Лурияны тжырымдаан негізгі 4 шартын бліп алуа болады.

«Бірінші, е маызды шарт – «ми мен оны атпарларыны дрыс, алыпты ызметі»; трлі патогендік серлерді салдарынан туындаан, патологиялы кйлер болса – тітіркендіргіш жне тежелгіш дерістерді дрыс атынасы бзылады; тскен апаратты талау жне жинатауды крделі формаларыны жзеге асуы иындайды; адамны трлі психикалы ызметтеріні трлі аспектілеріне жауап беретін, ми блоктарыны зара рекеті бзылады.

Екінші шарт – «баланы дене бітіміні алыпты дамуы, сонымен байланысты жмыс істеу абілетіні, жйке дерістеріні дрыс саталуы».

шінші шарт – «баланы сырты ортамен дрыс арым- атынасын амтамасыз ететін, сезім мшелеріні алыпты саталуы».

Тртінші шарт – балаа отбасында, балабашада жне мектепте білім беруді жйелілігі мен реттілігі.

Балаларды психикалы, дене бітімі жне леуметтік денсаулытарын немі тексеріп отыратын трлі ызметтерді (медициналы, психологиялы, білім беру, леуметтік) талдаулары, азіргі кезде дамуында ауытуы бар балалар мен жасспірімдер саныны артып келе жатандыын, барлы крсеткіштерге сай, дені сау балалар саныны керісінше азайып келе жатандыын крсетеді. Жоарыда аталан мекемелерді берген мліметтеріне сйенсек, балаларды басым кпшілігі, здеріні трлі даму кезедерінде, арнайы психологиялы кмекті ажет етеді.

«Баланы психикалы дамуындаы ауыту задылытарын, алаш рет В. И. Лубовский тжырымдады. Ол ауытулы дамуды ш иерархиялы дегейін крсетеді.

Бірінші дегейге дизонтогенетикалы дамуды барлы трлеріне тн задылытар жатады.

Апараттарды абылдау, орыту, сатау жне пайдалану дерісіні бзылуы. Кез-келген патологияда, оршаан ортаны абылдау бзылады. Даму ауытуыны тріне арай, оршаан орта туралы малматтар брмаланады, мысалы, сенсорлы патологияда заымданан анализаторлар арылы алынан сенсорлы апараттар брмаланады, эмоцианалды–ерікті саласыны патологиясында (психопатия, ерте жастаы балалар аутизмі), леуметтік апараттарды пайдалану бзылады. Ересектер тарапынан крсетілген кезкелген арым-атынас талпыныстары, агрессиялы реакциямен абылданады.

Сйлеуді бзылуы

Л. С. Выготский баланы екі жасынан бастап, сйлеуді оны мірінде маызды рлге ие болатындыын, сйлеу негізінде, баса психикалы дерістерді дамуы жзеге асатындыын айтады. Нейрофизиологиялы зерттеулер, сйлеуді мидаы мадай айматарыны жетілуіндегі тежелулер мен ауытулар, дизонтонгенияны патогенетикалы сипаттамасына негіз болатындыын крсетеді, мысалы, психикалы дамуды тежелуі, аыл-ойды кемдігі, ерте жастаы аутизм. Ал даму ауытуыны баса трлерінде, вербальды жне вербальды емес рекеттерді арасындаы алшаты немесе дивергенция байалады. рине, бл з кезегінде, балаларды оу бадарламасын мегеру дерісіне кедергі жасайды, оыту мен трбиелеуді арнайы, ерекше дістерін ажет етеді.

оршаан орта туралы малматтар мен тсініктерді баяу жне за уаыт алыптасуы.

Кез-келген даму ауытуында, психикалы дерістерді жартылай немесе ттас бзылуы байалады: ой-рісі немесе зият абілеттері тмендейді, есту-кру арылы абылдау бзылады, ойлау операциялары жетілмейді т.б. рине, мны барлыыны дамуы мен жетілуі, за уаыт пен арнайы діс-тсілдерді ажет етеді.

леуметтік-психологиялы дезадаптация аупі.

Бл крсеткіш соы уаытта пайда болды, себебі білім беру саласында пайда болан интеграциялы дерістер, оамдаы адамдарды жеке ерекшеліктеріне сйкес келмейтін, жоары талаптар оя бастады, нтижесінде дамуында ауытуы бар балаларды оама кірігу мселесі иындай тсті.

Екінші дегейге, дизонтогенетикалы бзылу топтарына ана тн задылытар жатады (анализаторлы жйелерді бзылуы), миды ерте кездегі органикалы заымдануындаы даму задылытары (аыл-ойды кемдігі, церебральды-органикалы генезді ПДТ) жатады.

шінші дегейге, дизонтогенезді белгілі бір тріне ана тн задылытар жатады (аыл-ойды кемдігі жадайындаы, жалпы жне траты психикалы жетілмеу немесе ерте балалар аутизміндегі брмалана даму).

Л. С. Выготский адамны психикалы даму теориясыны мдени–тарихи негізін алай бола отырып, мынаны длелдейді: «Сау баланы ркениетке кірігіп суі, детте, оны органикалы жетілу дерістерімен біріккен ттастыты крсетеді. Дамуды екеуі де – табии жне мдени – бір-бірімен сйкес келеді жне ттасып кетеді. Екі атардаы згерістер те зара кірігеді, нтижесінде, баланы жеке тласыны леуметтік–биологиялы алыптасуыны бірттас Клиникалы зерттеулерге сйкес, психикалы ызметтерді бзылуы немесе жетілмеуі эмбриогенезде, яни, ми рылымыны ерте жасушалы дамуында, трлі заымдаушы зиянды серлерден пайда болады (1-сурет).

Адамны психикалы жне дене бітімі жаынан кемтар дамуына сер ететін, сер ету уаытына арай, патогендік факторлар шке блінеді: пренатальды (тууа дейін); натальды (туу кезінде); постнатальды (туаннан кейін, ерте сбилік кезенен 3 жаса дейін).

Бала дамуыны биологиялы факторларына мыналар жатады:

- тым уалайтын жне гендік мутациялар, хромосомды абберациялар нтижесінде пайда болан, хромосомды-генетикалы ауытулар;

- ананы жкті кезіндегі жпалы жне вирусты аурулары (ызамы, токсоплазмоз, тмау);

1-сурет. Адамны психикалы жне дене бітімі жаынан кемтар даму аупін туызатын факторлар

- венерологиялы аурулар (соз, мерез);

- ананы эндокриндік аурулары, оны ішінде ант диабеті;

- резус-факторды сйкес келмеуі;

- ата-ананы маскнемдігі мен нашаорлыы;

- биохимиялы зияндылытар (радиация, оршаан ортаны экологиялы ластануы, айналада орасын, сынап трізді ауыр металлдарды болуы, агротехникада жасанды тыайтыштарды пайдалану, медициналы дрі-дрмектерді дрыс олданбау, таматаы жасанды оспалар т.б.);

- ананы соматикалы денсаулыындаы ауытулар, оны ішінде гиповитаминоз, ісіктер, лсіздік;

- гипоксия (оттегіні жетіспеуі);

- ананы жктілік кезіндегі токсикозы;

- туу патологиясы, сіресе, миды жарааттануы;

- баланы ерте сбилік кезіндегі ми жарааты, ауыр жпалы жне токсиндік-дистрофиялы аурулар.

Генетикалы серлер. Гендегі апараттарда барлы адамдара тн белгілер, жеке адамдара тн дара згешеліктер, даму ауытуларыны пайда болуы бар. Зерттеулер крсеткендей, зият жне сенсорлы кемшіліктерді тегі, генетикалы болып келетіндігі аныталан.

Мысалы, ата-ананы екеуінде ешандай даму ауытуы жо, біра олар саыраулыты жасырын тасымалдаушы болып табылады, демек, екеуіні бірінен балаа саыраулы беріледі.

Даму патологиясына сондай-а, хромосом сандарыны кемшілігі мен арты болуы себеп болады, яни 23 жптан арты немесе кем. Кптеген жадайда, хромосомды аномалиялар, рыты рсатаы кезінде луіне немесе мерзімінен ерте тууына, тсік тастауа кеп соады. Біра, азіргі кезде Даун синдромы(трисомия) ке таралып келеді. Туа біткен патологиясы бар балаларды тууыны алдын-алу масатында, ата-аналара тиісті генетикалы кеестер беріледі, сйтіп, андай да бір патогендік белгіні болаша балаа берілу аупі аныталады. Ол шін ата-ананы кариотипі зерттеледі.

Соматикалы фактор. Жйке-соматикалы лсіздік кйіні анарлым ерте пайда болан трі, рі баланы психикалы, дене бітімі жне эмоциональды жаынан дамуына кедергі жасап, иындытар туызатын трі – невропатия.

«Невропатия – баланы рсатаы даму кезінде немесе туу кезінде пайда болан, туа біткен кп факторлы бзылу ретінде арастырылады. Оан себеп болатын жайлар: ананы жктілік кезіндегі ауыр токсикоздары, тсік аупін туызатын жктілікті патологиялы дамуы, эмоциональды стресс кйлері.

А.А.Захаров бойынша невропатияны негізгі белгілері:

- Эмоциональды трасызды – эмоциональды бзылулара, мазасыздыа, ашуша лсіздікке жне аффектілерді тез пайда болуына бейімділік.

- Вегетативті дистония – ішкі аза ызметтеріні трлі бзылуы трінде крінеді: асазан-ішек ызметіні бзылуы, бас айналу, тыныс алуды иындыы, лосу, т.б. мектепке дейінгі жне мектеп жасындаы балаларда, балалар мекемелеріне бейімделу иындыы туан кезде басты ауыруы, ысымны трасыздыы, жрек айну сияты соматикалы реакциялар байалады.

- йыны бзылуы – йытауды иындыы, тнгі елегізулер, кндізгі йыдан бас тарту трізді болып келеді.

- Зат алмасу дерісіні бзылуы, аллергияа бейімділік, трлі жпалы науастара сезімталды, сіресе, ер балалардаы тамаа тбетті нашарлыы, анасыны жктілік кезіндегі ішкі эмоциональды анааттанбау кйімен байланысты.

Жалпы соматикалы лсіздік, азаны ораныс кштеріні тмендеуі: бала шыл респираторлы аурулар (ОРЗ), шыл респираторлы вирусты жпалы аурулар (ОРВИ), асазан-ішек ауруларымен, тыныс алу жйесі сыраттарымен жиі ауырады.

- Психомоторлы бзылулар (тнгі жне кндізгі йы кезінде, кіші дретті стай алмау, тартылулар, ттыу). Бл бзылуларды органикалы текті бзылулардан айырмашылыы, бала скен сайын жоалады, маусымды сипата ие болады да, кктем мен кз айларында ана асынады. Балада мндай бзылуларды пайда болуына, ананы жктілік кезіндегі дене бітімдік жне эмоциональды атты алжырауы себеп болады.

Невропатияны алашы кріністері, бала міріні алашы жылында-а, оны жиі суына, дене ызуыны згергіштігіне, йысыны бзылуына, атты жылауына байланысты бірден диагностикаланады. Невропатия патогендік факторларды тек базасы ана болып есептеледі, оны негізінде баланы жалпы белсенділігі тмендейді, психикалы жне дене бітімдік жетілу арыны баяулайды, з кезегінде психикалы даму тежелуіне кеп сотырады. Сондай–а, леуметтік талаптара бейімделу иындыы артады, жеке тлалы жаымсыз згерістер (баса біреулерді кзарасына толы туелді болу, депрессивті кйге тсу, мірге деген ызыушылыты жоалту) пайда болады.

Дер кезінде йымдастырылан сауытыру, шынытару шаралары, оны ішінде психологиялы олайлы атмосфера орнату, жылдар ткен сайын невропатия белгілерін жояды. Ал, жайсыз жадайларда, невропатия созылмалы, соматикалы науастарды, психоорганикалы синдромдарды асынуына олайлы жадай жасайды. Соматикалы аурулар, баланы психикалы–дене бітімдік алыпты дамуы, жеке тлалы-леуметтік дамуына, мектептегі оуды стті мегеруіне кедергі жасайтын себептерді ішінде, миды органикалы заымдануынан кейін, екінші орынды иемденеді.

«Назеркем» балабаша мекемесі