Зін-зі тануды деріс ретіндегі маызын ылымдар сабатастыында (философия, психология,педагогика) тжырымдаыз. 3 страница

 

азіргі балалар брыны рпатан грі аыл-ой жаынан дамыандай ма, алай?- деген сра бгін тада талас мселе деп есептеледі. Кейбір зерттеушілер айтандай, балаларды аыл-ой дамуы бас миыны эволюциялы дамуымен генетекалы байланысты деп пайымдауа негіз болатын млеметтер бгін тада жо. Туанынан немесе жастайынан кру есту ммкіндіктерінен айырылып, олмен стап крден баса сырты дниемен байланыс мшелерінен жрдай болан балалар алашында жануарларды даму дегейінде болды. Алайда, оытуды арнаулы жйесін, дісін олдануды нтижесінде олар аыл-ойы дрыс адамдарды алпына келді, ал кейбіреулері МГУ-ды психология факультетін бітіріп шыты.

 

Сонымен бірге ойлауды басты органы болып табылатын миды эволюциясын растайтын млеметтерде бгін тада жо. Миды эволюциясыны тотаанын тікелей негіздейтін длел болмаанымен, біра Homo sapiens пайда боланнан бергі 30-40 мы жыл ішінде оны млшері згермей келе жатаны жанама длел бола алады, ал оандейінгі адам тектес маймылдарды эволюциясы кезінде оларды миы немі дамып, сіп отвран болатын. Мысалы: австралопитекті миыны млшері 500-600 см3 болан болса , питекантропты миы 900см3 , синантроптарды миы 1000 см3 –ге дейін болады. Ал азіргі адам миыны орташа млшері ересектерде-1400см3 , йелдерде-1270см3 . Сонымен атар адамны жеке басыны дарындылыы оны миыны млшеріне тікелей туелді бола бермейді.

 

азіргі заманы биологтар мен антропологтарды пікірінше, адамны тр ретіндегі биологиялы эволюциясы Homo sapiens пайда боланнан бері тотады деуге болады. Мны длелі ретінде сол уаыттан бері адам миыны згермегендігін, оны морфологиялы згерісіні аяталанын келтірсе де болады. Бан арама-арсы пікір айтуа жеткілікті негіз жо.

 

Сонымен антропогенез процесіні дамуы адам тріні алыптасуыны аяталуымен тотайды. Ал ол бдан 30-40 мы жылдай брын болан. Сол уаыттан бастап адам эволюциясыны шешуші факторы ретінде топты срыпталуды сері де тотайды. О сы кезден бастап эволюция леуметтік мірмен байланысты іске асып, адамны болашаы мдиниетті дегеіне туелді бола бастады. Эволюцияы негізін адамны аыл-ойы жне саналы іс-рекеті рады. Сондай-а адам мен оамны пайда болуына байланысты генетикалы информация адамны мірінде жетекші маызынан айырылып, оны орнына леуметтік инфомация келгенін атап айту ажет.

 

Адамзатты андай болаша ктіп тр, яни трді даму трысынан араанда, адамзатты болашаы андай деген сраа кейде кейбіреулер геномны лсіреуі салдарынан жануарлармен сімдіктерді барлы трлері біртіндеп леді деген пікірді айтып жр. Біра кпшілік алымдарды пікірінше, басты ауіп трлерді артаюында емес, биосфераны трліше алдытармен баран сайын кп ластануында, радиациалану дегейіні баран сайын суінде, экологиялы себептерінде болып отыр. Генетикалы ауытуларыны салдарынан кесел нрестелерді тууыны кбеюі , аыл-есі нашар адамдарды сананы артуы, генетикалы ауытулар адамзатты болаша міріне тніп басты ауіп-атер е алдымен бізді ьдени дамуымызды тмендігінде екендігін крсеткді.

 

 

4. зін-зі тануды адамны зіндік санасыны рылымды компоненті ретінде тсінік берііз.

 

Жеке адам психологиясы туралы зерттеулер.

 

Адам-леументтік атынастармен саналы іс рекетті жзеге асырушы, табиатта кемелденіп жетілген аыл ой иесі жне оамды тла. Осы ерекшеліктеріне орай адамды ылымны кптеген салалары зерттейді. (Философия, анатомия, физиология, антропология, тарих, педагогика, психология) р ылым адам проблемасын р ырынан зерттейді. Философия- дние танымды, кзарасын анатомиямен физиология –денесімен жйке жйесіні рылысын оны ызметін, антропология-адамны оамда алатын орынын, табиаттаы зеге рылыстар мен байланысын тарих –оам міріндегі арым атынасын саралау, ал педагогикалы адам трбиесі, оны білім беру жйесін арастырып,оны оамны белсенді азамат етіп арастыруын кздейді. Психология-адамны жан дниесін,сырын, психикасын даму задылытарын, оны жеке асиеттеріні жеиілуі мен алыптастыру жолдарын зерттейді. арап отырса р ылым з бетінше белгілі бір масаты кздейді.

 

Адамды зерттеуді Р.С.Немов 3 кеземен арастырады:

 

1.Философиялы-дебиеттік.2. Клиникалы. 3.Эксперименталды.

 

Жеке адамды зерттеуді философиялы-дебиеттік кезеі - ежелгі ойшылдардан XIX асыра дейін созылады. Адамды зерттеу мселесі адам табиатын, адамгершілігі, іс-рекеттері мен мінез-лытарын арастырды. Адама атысты барлы мселені, жеке адама тн деп арастырылды. Оны биологиялы, психологиялы, мінездік, мдениеттік т.б жатары жеке адама атысты деп тсінді жне ондай тсінік кні бгінге дейін жаласып келеді. Жеке адамды ке трде талдауды зіндік негізі бар. Адамны ажеттілігіне байланысты мейлі тндік болсын, мейлі жанды болсын ттас аланда жеке адамды сипаттайды. дебиеттерде, философиялы жне леуметтік ылымдарда жеке адамды блай арастырылуын тсінуге де болады. Дегенмен, психологияда мндай арастыру тым ке, жалпылы деп саналады. Сондытан, гылыми - наты мазмнды ажет етті.

 

Жеке адамды зерттеуді клиникалы кезеі – XIX . бастауында крініс берді. Онымен врач-психиаторлар айналысты. Олар жан ауруымен ауыратындарды мір сру тарихын, мінездерін баылап, олара диагностика жасау, емдеу жне оларды табиаты туралы ксіби орытындылар жасады. Психиаторларды е басты назары-дені сау мен ауру адамдар арасындаы тлалы айырмашылытарын белгіледі. Ауру адамдарды тлалы ерекшеліктері алпынан тыс лаюда, дені сау адамдарда ол біркелкі кріністе болды. Экстраверсия, интроверсия, озу мен тежелу, мазасыздытар адама атысты. Дрігер- психиаторларды тла туралы берген анытамалары дені сау паталогиялы, акценттелген (норманы е соы шегіне сай) тлаларды келбеті жнінде термин берумен шектеледі. Мндай анытамалар психотерапиялы масаттарды шешу шін дрыс болып табылады. Мндай терминдер психологиялы масаттарды шешуге тым ыса келеді.

 

Жеке адам оны мтаждытары туралы теориялар те ертеден белгілі. Алашы теорияларды бірі греция философы Аристрах Эпикурді адам рекеттері, ылытары оны сезімдерге туралы, з трмысында жаымды сезімдерді тудыруа мтылып, жаымсыз сезімдерді жоюа талпынуы жнінде айтады. ХVІІІ француз материалист аартушылар бл теорияны жатады. Олар жаымсыз сезімдерге арсы шыып, дниені е ызыы аласыз мір сру дниені барлы ызы тамашасын кріп алу, сондытан жаымды сезімге кбірек мтылу керек деп есептеді. Сйтіп, француздар мтажды туралы физиологиялы теорияа негіз салды. Бл теорияда, тнде болатын биологиялы, физиологиялы аымды мтаждыпен байланыстырады. Мтажды адам тнінде болатын биологиялы жадайларды санадан ткізіп таниды деп есептеді.

 

Неміс оымыстысы психоаналистик психоневролог З. Фрейд (1856-1939) сексуалды теориясында адамны мтаждытарын ынтыулара, мартуа апарып теейді. Екі трлі ынтыу бар деп есептейді.

1.Сексуалды яни, жынысты ынтыу.

2.«Мен» яни, зін-зі орауа ынтыу.

 

Екінші ынтыу біріншіден кейін пайда болады. «Мен» ынтыуы зіні мір сруіне ажетті ынтыу болып саналады. Фрейд, жыныс мартулары адам рекетіні арлы ылытарын негіз болады, рі оны басарады деп есептеді. Адам ажеттіліктері: материалды, рухани болып блінеді. Адамда екі трлі кш бар: биологиялы- ол жыныс ынтыуы; леументтік ынтыу. Міне, осы ынтыуларды адам зін-зі сатау инстинкті арылы оларды тежейді, з бойындаы кш уатын сатап, оны дрыс олданады, оны рдайым басарып отырады жне жасы масата жмсайды жне мдени ажеттілік трін басарады. З. Фрейді адам бойындаы белсенді рекетті табии рі, биологиялы былыс екенін длелдеп беруді зі айтарлытай жаалы. боланымен оны белсенділік рекетіні озаушы кші жынысты атынастара сйкес дейтін пікірін кптеген шетелдік психологтар . А. Кординер, Е. Формм, К.Хорни т.б. орынсыз деп санады. Олар, Фрейдті кзарасындаы кемшілікті атап айта алмасада, здерінше «жаа Фридизм» деген аымды тудырды. «Жаа Фрейдизм» аымы адам тіршілік еткен ортасыны туелді, сол ортаа бейімделгіш келеді деп санайды. «Жаа Фрейдшілерді» ойынша тіршілік ортасына бейімделген адам леументтен зіні ашыын іздейді. Соан мтылады, адамдар тобыны ырына кніп, масатына жетуге талпынады деп адам белсенділігін асыра дріптейді.

 

Философиялы - дебиеттік жне клиникалы трыдан арастыру кезеі тла мнін тсінуді алашы адамы деуге болады.

 

Адам психологиясыны эксперименттік кезеі - XX . алашы он жылдыынан бастап ксіби психологтар айналысты. Оны алыптасуына А.Ф.Лазурский, Г.Оллпорт, Р.Кеттел жне т.б. лес осты. Ксіби психологтар бан дейін танымды процестерді жне адам жадайларын зерттеген болатын. Эксперименттік кезеде дені дрыс адамдарды сенімді валидті тестілік дістерді жасап, баалады.

 

Тланы зерттеуде эксперименталды кезеі танымды процесті зерттеуде едуір жетістікке жеткен кезе. Ол психология ылымыны ттас мінез актісін тсіндірудегі тоыраумен тспа-тс келді. стемдік ран адамды атомды трыдан арау адам психологиясын жекелеген процестер мен жадайлар трысынан арауды талап етті.

 

Адама эксперименттік трыдан арауда аылшын психологі Р.Кеттел ескі негізде рмай, зінде жаа талпыныс жасауда ауру адамды емес, дені сауды жне олара наты, рі дрыс дісті олданды.

 

Адамды экспериментальды зерттеумен А.Ф.Лазурский, Г.Айзенек, Р.Кеттел шылданды. А.Ф.Лазурский тланы ылыми баылауды жйелі техникасы мен дісін ендірді. Ол сонымен бірге табии эксперимент арылы дені сау адам психологиясы мен мінезіне атысты млімет алу, орыту сияты ебектер жасады. Г.Айзенек алынан баылауды математикалы деу процедурасы мен дісін, жатты талдау, сауал, т.б. тла туралы жинаталан мліметтер нтижесіндегі мліметтермен тланы зіне ана тн траты келбетін сипаттады. Г.Оллпорт «Келбет теориясы" деп аталатын жаа теорияны дниеге келді. Ал, Кеттел Г.Айзенекті дісін пайдалана отырып, тлаа факторлы талдау жасады. Олда барынша наты фактора негізделген тла келбетін белгіледі. Ол тланы зерттеуді тестілік негізін дниеге келді. Тланы зерттеу тесті 16 факторлы тестіден трды. Бл тест Кеттелді атымен «Кеттелді 16 факторлы тесті» деп аталды.

 

Тла туралы азіргі теориялар.

 

XX. 20 асыр 30 жылдардан бастап тла психологиясын зерттеу белсенді дифференцияды баытта болды. Соны арасында тла туралы теориялар трлі трыдан арастырулар алыптасты. 48 трлі варианпен, 5 параметрмен жіктелгені де белгілі.

 

Психодинамикалы теория типіне К.Левиновті формуламен берілген символикалы тсініктік типі жатады: В = F (Р,Е). В- мінезді, F-функциональды туелділік белгіні, Р-тланы ішкі субъективті психологиялы асиетін, Е- леуметтік ортасы дегенді білдіретін шартты белгілер болып табылады. Психодинамикалы теорияны символикалы крінісі мынадай болады: В = (Р)

 

Мнда мінез психологиялы асиеттен шыарылып тасталды. Ол толыымен оларды негізінде тсіндіріледі.

 

Социодинамикалы теорияда мінез детерминациясы ішкі ситуацияа беріліп, оан ішкі тла асиеті ретінде мн берілмейді. Сйтіп, оны символикалы трде В = (Е) берілді.

 

Интеракционистік теория - адамны зектірекеттерін басаруды ішкі жне сырты факторларын зара рекеттестік принцип негізінде рылады. Оны Левин формуласы: В = (Р,Е).

 

Экспериментальды теория - факторлар арылы алынан талдау мен орытып шыаруа рылады.

 

Экспериментальді емес теория - мірлік пікірлер, баылау мен тжірбиеге, теориялы орытуа негізделеді де, экспериментке сйенбейді.

 

рылымды теория - тла рылымын анытау, жйелік тсініктер беріледі де соларды арасында сипатталу жзеге асады.

 

Динамикалы теория - тла дамуындаы айта рылу, згерістер, яни оны динамикасы беріледі.

 

Кейбір теориялар білім беру жйесі кезеін, ал енді бірі адамныі бкіл мырлы дамуын амтиды. Сондытан, олар жас ерекшелік жне педагогикалы психологияа тн сипаттара сай рылан.

 

Сонымен, тла туралы теориялар: ішкі асиеттерді, келбет пен тла сапасын немесе оларды сырты кріністерін алады. Мысалы: мінез, ылы, іс - рекет сияты.

 

Г.Оллпорт пен Р.Кеттелді жасаан теориясы - келбеттік теорияны, психодинамикалы, экспериментальды, рылымды - динамикалыты атарына жатызуа болады. Мнда адамны барлы мірі амтылып, оны тлалыыны ішкі психологиялы асиеттерн сипаттайтын тсініктер бар. Бл теория арылы адамдарды бір-бірінен дамушылы дегейіні белгілі бір тріне атысты айыруа болатындыына байланысты теорияны уаттауына болады. Ал тлалы ттас сипаттау тек тестілеу немесе ата зерттеу тсілі арылы гана анытауа болады.

 

ата зерттеу тсіліне - тланы тілді мегеруімен жне азіргі статистиканы крделі дістері арылы ана анытауа болады.

 

Осы дістер арылы Р.Кеттел 16 трлі тлалы келбет анытап, аны кшті жэне лсіз сияты екі трлі дамушылыын белгілейді. Кеттел сауалы 100 сраты амтиды да, оны малдау немесе малдамау арылы, соындаы жинатаан баллы «кілтіне» арай белгіленеді. Сол арылы оны тлалы келбеті аныталады. Тла келбетін Р.Мейлиде анытады.

 

Кебет теориясына алтернативті трде элеуметтік йрету теория деп аталатын тла тжырымдамасы ке тарайды. Мнда да тланы жан-жаты арастыру мінездік тсінік пен леуметтік - динамикалы, экспериментальды, рылымды-динамикалы жктелумен жзеге асады. Мны негізгі ерекшілігі лытар немесе лытар топтамасы мен психологиялы сипаттама жасалады.

 

Тланы интеракционды теориясын американ психологі У.Майшел жасады. Онда адам тлалы факторы мінез белгілеп, оны бірнеше мынадай, топа бледі:

 

1. Адам абілеті.

 

2. Когнетивті стротегиясы.

 

3. Кітетіні.

 

4. ндылыы.

 

5. Мінез жоспары.

 

Ал З.Фрейдті тлалы психоаналитикалы теориясы Батыста ке танымал. Оны психодинамикалы, экспериментальды емес, рылымды-динамикалы типке жатызуа болады. Ол тланы психологиялы асиетін, сіресе ажеттілігі мен себептерін сипаттайды. З.Фрейд зіндік сананы - айсбергті шыына теейді. Адам з жанында болып жатанны мардымсыз блігін ана белсенді сезінеді. Ал оны жанында болып жатанны негізгі блігі тжірбиесі мен тлалануы бейсанада болады деп крсетеді. Фрейд тла рылымын ш рамда: «оно» , «мен» , жне «Мен-тыс» деп белгілейді. «Оно» - бл зіні дербес бейсаналытаы ызыушылы, ажеттілік пен себепке тере енуі; «Мен» - санасы; «Мен-тыс»-бл саналык жэне бейсаналы дегейі. «Оно» - лззат принципіне, «Мен» - шынды принципіне, «Мен-тыс» - оамда орын алан моралды норма мен ндылыты басшылыа алады.

 

Жаымсыз эмоциональды жадайдан тылуа байланысты «Мен» кмегімен зіні оранысты механизімдерін жасайды. Ондай рационализация, реакуляция алыптастыру, проекция, интеллектуализация, ескертпелер жатады. Егер осы жне бданда баса оранысты механизімдер нтиже бермесе, ол «Оно» -даы кодталан, символикалы формаа байланысты боланы.

 

З.Фрейдті тла теориясы жэне неофрейдистер тжырымдамасы шет елдер мен ресей психологтары арасында сына шырады. Бл сын адамны биологиялы шегіне, оны леуметтік мінезіні себебіне, оны басару роліні тмендігіне байланысты. Олардаы длелдер ылыми негізделіп, натыланан длелденген деуге болмайды, деген олар тартымды рі мірлік аиата жанасымды рылан.

 

З.Фрейд пен неофрейдистер тланы жалпы психологиясын жасауда лесі болды. Оларды лесі ораныс механизмі, мінез-лы детерминизациясы мен бейсаналы мселесіне атысты.

 

Жеке адам психологиясын анытауда гуманистік психологияны да зіндік лесі бар. Жеке адам психологиясы мен мінезі гуманистік дстрге сай рылымда зерттелінді жне ол зерттеулерді психодинамикалы, интеракционды, рылымды-динамикалы, экспериментті емес типіне жатызуа болады. Негізінен адамны ішкі тжірбилік рылымы мен дамуына зіндік сана мен ойлануына мн беріп, оларды кеірек сипаттайды. Оларды адам нені абылдайды, алай тсінеді жне з міріні наты жадайларын алай тсіндіреді деген сияты сратар ызытырды. Олар осылай тла феноменологиясын сипаттды. мірлік тжірбиесіне негізделіп, «мір мні» «ндылытары», «мірлік масаты» жне т.б. терминдер типімен сипаттауа тырысты. Гуманистік трыда тла теориясын анытауа талпынан американ психологтары А.Маслоу мен К.Роджерс болды. К.Роджерс рбір адамны андай абілеті бар жне ол мтылу мен бірлесу тланы зіндік жетілуіне кмек беретін трысын арастырды. Жоары саналыа ие адам зіні міріні мнін, масаты мен ндылыын белгілейді, рі оны жоары соты мен эксперті деп есептейді. Роджерс теориясыны негізгі тсінігі «Мен» тсінігі. рбір адам мен кіммін? Не істей аламын? Кім бола аламын? Ондай болу шін не істей аламын? деген сратара жауап береді. «Мен» образы адамны мірлік тжірбиесі арылы айналаны абылдауы, баалауы жзеге асады да, мінезі алыптасады.

 

Адамны негізгі ажеттілігі-зін жзеге асыру (самоактуализация ) зіндік жетілуге талпыну мен зіндік ой болып табылады. Гуманистік психология тланы теориялы баытын анытауда зін жзеге асыруды барлы баытымен байланысты болады. А.Маслоу зін жзеге асыру сипаттарына аиатты белсенді абылдауы мен оан дрыс бадарлану абілетін; зін жне згені болмысыны андай боланына арай, дл сол трысында абылдауды жне т.б. белгілерге атысты психологиялы ситпттаулар жргізді. зін жзеге асырушы адам белгілі бір іспен шылданады, оны беріліп атарады жне олар мойындауды ажет етеді деп сипаттайды. Олар немі тадауды жне шешуші адам жасаушылар, олар немі алда жруді жне кез-келген кедергілерді жеуде з ммкіндігін крсете алады.

 

Ресей психологтарыны ішінен тла психологиясын анытауда Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, Л.И.Божовичті айтуа болады.

 

Л.И.Божович - мектепке дейінгі балаларды сбилік шаы мен жасты ша аралыындагы тла дамуын зерттейді. Ішкі асиеті мен адам ерекшелігін, негізіі тла тсініктеріне сипаттама береді. Тлааралы атынас арылы ішкі позициясы деп аталатын кзарасты алыптасатынын крсетеді.

 

А.Н.Леонтьев - тла рылымы мен дамуы тжырымдамасын жасайды. Ол і-рекетке баса мн береді жне теориялары психодинамикалы, эксперименттік емес, рылымды-динамикалыа жатады.

 

Тла теориясын жасауда американ психологі Э.Эриксон тжырымдамасыны зіндік орны бар. Ол тла дамуы мен алыптасуын эпигенетикалы принципке сйене отырып тсіндіреді жне мір сру барысында болатын тла дамуындаы 8 дадарысты болатынын белгілейді.

 

1. Алашы мір сру кезеінде болатын сену, не сенбеу.

 

2. 2-3 жас арасында болатын кмн мен ят.

 

3. 3-6 жас аралыында белсенділік пен оан атысты болатын кінлну.

 

4. Ебек орлы жне оан арсы толы мнде болмаушылы.

 

5. 12-18 жас аралыындаы болатын тланы зін - зі белгілеуі мен жеке дара даралануындаы топтамалар мен дау-дамайлар.

 

6. 20 жас шаындаы з шектеулігі мен оама араласушылыы мен оан арсы мндері.

 

7. 30-60 жас аралыында жас рпа аморлыа зін-зі жегуі.

 

8. 60 жас жне одан жоары жаста ткізген міріне анааттануы мен кіну, тілуі.

 

Адамны негізгі трткілері мен рылымы.

 

Адамны белсенділігі, іс-рекеті ылыми материалистік трыда арастыруында белсенділік рекеттерді адамны ажеттіліктерін анааттанумен штасады.

 

Тла белсенділігі-адамны материалды жне рухани мдениеті мегеруде оамды мнге ие болан бадарлы шыармашылыында, еріктік актілерде, арым-атынастаы абілеті. Тла белсенділігі адамны белсенді мір позициясы арылы идеалы принципшілдігі, реттілігі, кзарасы, сзбен іс бірлігінде крінісін айтамыз.