Бюджеттік жйені ызмет ету принциптері. Бірттас жне федералды мемлекеттердегі бюджеттік жйені ерекшеліктері

азастан Республикасыны бюджеттік жйесі ынтыматы, толыу, бірізділік, басымдылы, шынайшылы, жайдарылы, дербестік, жауаптылы, тиімділік жне нтижелілік принциптерге негізделеді. Бл принциптер арасында басты болып ынтыматы жне дербестік принциптері саналады, олар бюджеттік процесті йымдастыруды да негізгі принциптері болып саналады. Бюджеттік кодексте жоарыда айтылан принциптерді р біреуіне тсініктеме берілген.

Ынтыматы принцип - бюджеттік жйені йымдастыру-экономикалы орталытандыру дрежесін крсетеді. Е толы трде бл принцип Кеес Одаыны бюджеттік жйесінде болып. азіргі езеде жергілікті билік органдарыньщ дербестікке ие боланына жне олара аржылы ресурстармен билік жргізу жнінде бірсыпыра ы берілгеніне байланысты ынтыматы принцип босасытылып алды.

Республика аумаында рекет жасайтын мемлекеттік кірістер мен мемлекеттік шыыстар жалпы бірыай жйесі бар екені осы ынтыматы принцип арылы длелденеді. Бл принцип бюджеттік жосп арлау дістемесі мен йымдастыру бірлестігіне жне жоспарлау меп леуметтік-экономикалы болжамдау зара байланысты кепіл береді. Осы принципті негізінде занамалы, кілдік органдар жагынан бюджет аражаттарыны озалысына тиімді баылау жргізіледі.

Бюджеттік жйені ынтыматы принципі бірыай ыты база бірыай бюджеттік жіктеу арылы бюджеттерді сапа тізу,

бюджеттік процесті іске асыруда бірыцай шаралар пайдалану, статистикалы жне аржылы апарата ажетті бюджеттік жаттар формаларыны бірлестігі, бірыай аша жйесі, бірыай леуметтік-экономикалы жне салыты саясатпен амтамасыз етіледі. Бл принципті олданан бюджетті растыру мен бекітуде кбінесе артышылыы бар бюджеттік баптарды болмауына серін тигізеді.

Толыу принципі - бюджеттер мен лтты орда республиканы занамаларымен арастырылан, объективті жне сенімді крсеткіштер негізіндегі кірістер мен шыыстар толы клемінде болуын адаалайды. кіметте бюджетте арастырыланнан баса ешандай да кірістер мен шыыстар болуы тиісті емес. Сонымен атар, бюджет аражаттарын пайдалануда есепке жатызуды зара талаптары мен талаптар ыына жол беру жіберілмейді. Бюджетті толыу принципімен бюджет-брутто мен бюджет-нетто тсініктері байланысты. Бюджет-брутто мемлекетті кірістер мен шыыстар бойынша барлы аржы операцияларын крсетеді. Ал бюджет-нетто тек ана бюджет баптарыны алдытарын крсетеді, яни р бап бойынша кіріс тсіруге жмсалан шыындарды аланнан кейінгі тсімдерді крсетеді.

азіргі кезеде лемдік тжірибеде бл принципті лайытылыы шамалы деп есептеледі, себебі оны олдану бюджетті ажетті емес з алдына блек болатын шыыстармен толтыруы ммкін. азастанда мемлекеттік аржы ралдарын алыптасуда орталытырылан діс олданады, сондытан 1998 жылдан бастап барлы бюджеттен тыс орлар жойылан. Шынайшылы принцип деген бюджетті абылданан кр-сеткіштеріні республика мен айматардыц леуметтік-экономикалы дамуыны орта мерзімді жоспарлары жне орта мерзімді фискалды саясатты бекітілген параметрлері мен баыттаріл сйкестігі. Сондытан бюджет крсеткіштеріні шынайшылы экономика ахуалы жне ндіріс клемін объективтік баалау мем леуметтік-экономикалы даму жоспарыны макроэкономикалы крсеткіштеріне негізделеді.

Шынайшылы принцип бюджет атару жнінде есеп бер брмалауын болдырмау мен жоюа ажет. Ол мемлекеттік аржы операцияларын ділетті крсету мен бекітілген сомалар бюджеттік белгілеулерге пайдалануын арастырады. Шынайшылы даму болжамдар мен бадарламалар крсеткіштері жне бюджеттік резервтер барлыымен уаттандырылан негіздегі барлы кіріс кздері мен шыыс баыттары есептемелерімен длелденіп аныталады.

Бюджет жйесіні жайдарылы принципі бекітілген бюджет пн оны атару есебі жнінде баралы апарат ралдарында жариялауын керек етеді. Бл оам мшелеріні р біреуіне мемлекетті болаша кірістері мен шыыстары, сіресе аражат шыындарыны негізгі баыттарымен, оны ішінде леуметтік салаа арналан аражаттар клемімен танысуа ммкіншілік береді. Жайдарылы принципті тсінігіне толыыра сипаттаманы былай беруге болады - ол бюджеттік занамалар аумаындаы нормативтік-ыты актілер, бюджеттер мен оларды атару жніндегі есептер жне фискалды саясат жнінде баса да апа-раттарды міндетті трде жариялау, бюджет процесіні ашытыы мен мемлекеттік аржы баылау жргізу. Жергілікті бюджеттерді жнді мен тиімді іс-рекетіні шарттары болып дербестік пен тегерулік табылады. Бюджеттерді дербестік принципі маыда оларды кірістері здік айнар кздеріні тсімдері арылы алыптасу мен сол кірістер клемінде ана пайдалану баыттары аныталуы тсініледі. Бл принципті олдану р дегейдегі бюджеттер арасында тсімдерді траты трде блуін кірістіру мен оларды жмсау баыттарын анытау мемлекеттік басаруды барлы дегейлерін бюджеттік занама негізінде бюджеттік процесті з еркі іске асыруына ы берумен амтылады. Бл мринцип билікті кілетті жне атарушы органдарыны айматар дегейінде аржы ресурстарды пайдалану мен жмсау жніндегі ытарын бірсыпыра кеітеді, себебі жергілікті бюджеттерді атаран процесте осымша алынан кірістерді жоары дегеидегі бюджетке айтарып алуы мен жергілікті бюджеттер осымша рурстармен амтылмаса олара осымша шыындар салуы жіберілмейді.

Бюджеттерді дербестігін бюджет жйесіні барлы буындарыны тсімдер кздері замен бекітілу мен бюджет ралдарын рбір дегейдегі билік органдарыны замен аныталан кілеттіктері негізінде пайдалану ытары амтиды. Барлы дегейдегі бюджеттерді тегерулігі бюджеттік-аржы саясатыны ажетті талабы болуы ммкін. Мысалы, бюджеттерді арастыру мен бекіткенде оларды тапшылытарыны шекті млшері таайындалуы ммкін. Бюджеттік жйе ашанда болса траты рекетте болуы керек, яни бюджеттік рылыста, бюджеттік процесте, бюджеттік процедуралар мен атынастарда ешандай дрекі згерістерсіз. Бл бірізділік принципке негізделеді. Ол принцип мемлекеттік басару органдары бюджеттік атынастар аумаындаы брын абылданган шешімдерді сатау ажеттілігін крсетеді. Кейбір уаытта мелекетте экономиканы блек бір салалары немесе іс-рекет салаларыны бірінші кезекте дамуы ажетті болады. Осыан байланысты ел немесе айматарды леуметтік-экономикалы дамуыны басымдылыты баыттары жасалады. Сондытан, басымдылыты принципті тсінігі бюджеттік жйеде бюджеттік процесті осы басымдылыты баыттара сйкес іске асыруды білдіреді.

Бюджетті жасаудан бастап, оны атарумен аяталуына дейін бюджеттік жйе рекеті бюджет ресурстарын отайлы клемінде пайдалана отырып, бюджеттік бадарламалар паспорттарымен арастырылан белгілі бір сершіл нтижеге жету ажеттілік талаптара баынады. Бл тиімділік жне нтижелік принципті мазмнына сйкес, себебі оны керек екендігі болып бюджеттік ралдарды бекітілген клемін пайдалануда нтижелі жетістіктерді амтамасыз ету табылады.

Бюджеттік процесті рбір атысушысы міндетті трде бюджеттік занамалар талаптарын орындауы тиіс. Сондытан бюджеттік жйеде жауаптылы принцип іске асуда, себебі бл принципті талабы - бюджеттік занаманы бзаны шін бюджеттік процеске атысушыларды жауапкершілікке тарту.

Жоарыда айтылан принциптер негізінде р мемлекет з бюджеттік жйесін жетілдіреді, біра бірттас жне федералды мемлекеттерді бюджеттік жйелерін йымдастыруда мемлекеттік рылымына байланысты ерекшеліктер бар. Мемлекетті федералды жайластырушылыына шбуынды бюджеттік жйе сйкес. Мндай жйені маында орталы бюджет (одаты, федералды), федерация мшелеріні бюджеттері (республика, штаттар) жне жергілікті бюджеттер кіреді. Бірттас мемлекеттерде екібуынды бюджеттік жйе олданылады - орталы (республикалы) бюджет жне жергілікті бюджеттер.

Федералды жайластырушылыты мемлекеттерде бюджеттік жайластырушылы бюджеттік федерализм принциптеріне негізделеді. Федерализм басару діс ретінде мемлекетті барлы мдделерін оны рбір блімдеріні мдделерімен тіркестіреді жне аумагарды здеріне берілген сауалдарды шешу дербестігін сатай отырып, елді бірлігі мен ттастыын амсыз етеді. Сондытан, бюджеттік федерализмді федералды билік пен лт-мемлекеттік жне кімші-ауматы билік арасындаы рбір дегейдегі бюджет кірістерін отайлы, ылыми-негізді блу мен оларды шыындарын аржыландыру себебіндегі атынастар деп анытауа болады. Бюджеттік федерализм тменде крсетілгендей негізделеді:

• федералды бюджетті бастаушы рлін сатап, ауматы бюджеггерді дербестігіні жоары дегейін амтамасыз ету арылы мдделерді тіркестіруге;

• рбір буынны бюджеттер ытарыны тебе-тедігі мен шбуынды бюджеттік жйе барлыына;

• айматара аржылы жрдем крсету мен оларды дамуын теестіру масатына федералды бюджеттен блінген кралдарды клемі есебіні мемлекетті барлы субъектілеріне біріккен критерийлерді пайдалану.

Кірістерді федералды дегейде орталытандыру жалпы мемлекеттік экономикалы жне леуметтік бадарламаларды орындау, мемлекет аржыларыны тратылыын амтамасыз ету мен аймактар арасында аржы ресурстарын айта бліс шін ндіріледі. Кірістерді бюджеттер арасында блгенге дейін билікті рбір дегейіне жктелген кілеттікке сйкес оларды шыыстары

Федералды мемлекеттерде жергілікті бюджеттерді кіріс пен шыыстары федерация мшелеріні бюджеттеріне, ал федерация мшелері з кірістері жне шыыстарымен федералды бюджетке кірмейді. Бірттас мемлекеттерде жергілікті бюджеттер з кірістері жне шыыстарымен республикалы бюджетке кірмейді, яни олар дербесті болады. Жоары экономикалы жне леуметтік тиімділікке жету шін шыыстар нерлым жергілікті кімші-ауматы бірлікке жаын болуы ажет, себебі сол бірлік мдделеріне жмсалатын шыыстар.

Мемлекет бірттас немесе федералды болсын оларды бюджеттік жйелерінде бюджеттер р трлі дегейде оашалану мен дербестігі болуы ммкін, біра та орталы бюджет маында леуметтік-экономикалы процестерді басаруды орталытандырылан дегейге байланысты тменгі тран бюджеттерге атынасты белгілі бір реттеуші рлі саталады. азастан Республикасында, екі буынды бюджеттік жйе олданылады – республикалы бюджет жне жергілікті бюджеттер.