Бюджеттік рылым. Бюджеттік атьшастар меи бюджетаралы байланыстар

Мемлекетті ксіпорындар, мемлекеттік мекемелер мен халы арасындаы аржылы атынастарды бюджеттік атынастар деп атайды. Бл атынастарды аржылы атынастар блігі ретіндегі ерекшелігі, біріншіден, олар мемлекет атысатын бліс процесінде болуынан, екіншіден, олар жалпы мемлекеттік мтаждыты амтамасыз етуге арналан аша ралдарымым орталытандырылан орды алыптастыру жне пайдалану байланысынан трады.

Бюджеттік атынастар мен бюджетаралы байланыстар аржылы ресурстарды алыптастыру, бліс жне айта бліс процестері арылы белгілі болады. Олар з арнауы мен наты асуы бюджеттік жйе арылы крінеді, яни барлыы р трлі дегейдегі бюджеттер, бюджетаралы араатынастар мен бюджеттік жайластырушылы арылы.

 

Бюджеттік рылым - ол елді мемлекеттік бюджеті мен бюджеттік жйені йымдастыруы жне оларды зара байланысыны йымдастырушылы формалары. Бюджеттік жайластырушылы тсінігі бюджеттік жйені рылымын, бюджеттік жіктеуді, бюджеттік жйе мен бюджеттерді ру принциптерін енгізеді.

Бюджеттік рылым елді мемлекеттік рылымды формасымен аныталады жне билікті орталы пен жергілікті органдарыны республикалы жне жергілікті бюджеттерді растыру, арау, бекіту мен атару, кірістер мен шыыстарды блу жніндегі екілеттіліктерін реттейтін ыты нормалара негізделеді. Блар бюджеттік жйені буындарын райды, ал оларды зара байланысы бюджетаралы атынас механизмі арылы іске асады.

азастан Республикасыныц бюджеттік жайластырушылыы мемлекеттік рылымны бірттас формасына сйкес, мнда ел кімшілік-ауматы бірліктерінде автономияда, мемлекетте жо. Олар барлыы біріккен ыты актілерге, билікті біріккен органдарына, саясатты, экономикалы жне леуметтік процестерді орталытандырылан басаруа баынады. Жалпы айтанда, бюджеттік рылым рекеттегі негізгі ыты актілер экономикалы-леуметтік процестердегі бюджетті рлі мен мні арылы аныталады.

Бюджеттік процестегі жоары жне тмен тратын бюджеттер арасындаы бктемелеуленген атынастарды бюджетаралы атынастар деп атайды. Бюджетаралы атынастар жйесі тек ана республикалы бюджет пен республиканы айматар бюджеттері арасындагы атынастардан трмайды, оан айматар ішіндегі облысты жне ауданды бюджеттер арасындаы атынастар да кіреді. Бюджетаралы атынастарды негізі болып мемлекеттік басару дегейлеріні кілеттілігі мен функцияларын айын шектеу, бюджет дегейлері арасьшда кірістер мен шыыстарды блу дістеріні бірлестігі табылады.

Бюджетаралы атынастар белгілі принциптерге негізделеді. азастан Республикасыны Бюджеттік кодексінде келесі бюджетаралы принциптер мазмндалан:

• тмен тран бюджеттерді жоары тран бюджеттермен араатынасындаы тебе-тедік;

• тсімдерді келесі шектеу критерийлерін есепке ала отырып, оларды тиімді блу:

а) тмен тран бюджеттер маында тиянаты сипаттары бар, сырты факторларды серіне туелсіз салыты жне салыты емес тсімдер бекітіледі;

) мемлекеттік мекемелер крсеткен ызметтерге тленген тлемдер салыты жне салыты емес тсімдер ретінде сол ызметтерді аржыландыратын бюджетті кірісі болып тседі;

б)айта бліс сипатты жне салыты базасыны жайастыруы бір алыпты емес салытар бюджеттік жйені нерлым дегейіне бекітіледі;

в) салытар мен бюджетті баса міндетті тсімдері нерлым оларды жоары дрежеде жинайтын бюджет дегейіне бекітіледі;

г) тиянаты ауматы салыты база бойынша жинайтын салытар жергілікті бюджеттер маына бекітіледі.

• кімшілік-ауматы бірліктер бойынша бюджеттік дегейлерді амтамасыз етуді теестіру;

• жергілікті атарушы органдарды млшерлес дегейде мемлекеттік ызмет керсетуді амтамасыз ету;

• мемлекеттік ызметті максималды тиімді жне нтижелі крсету, яни мемлекеттік ызмет крсетуді нерлым соларды тиімділік жне нтижелік трде ндіретін жне крсететі мемлекеттік органдар маына бекіту?

• мемлекеттік ызмет крсету дегейді оларды алушылара максималды жаындату, яни мемлекеттік ызмет сапасін жоарлату мен оларды алушыларды сраныстарын жасы білу шін ызмет атаруды бюджеттік жйені нерлым тменгі дегейіне беру;

Тжірибеде бюджетаралы атынастарды реттеуді р трлі формалары бар. Олар бюджет дегейіні р біреуіні салыты потенциалы, айматарды мтаждытарын объективті баалау нтижесі мен бекітілген натуралды нормаларды есебі арылы аныталады. Республиканы Бюджеттік кодексі бойынша бюджетаралы атынастар реттеуді формалары ортамерзімді фискалды саясата сйкес таайындалады. Республикалы жне облысты, республикалы маызы бар алалар мен астана бюджеттері арасындаы бюджетаралы атынастарды реттеу формалары жнінде ресми трансферттер мен бюджеттік несиелер олданылады. Ал облысты жне ауданды, облысты маынадаы ала бюджеттері арасындаы бюджетаралы атынастар ресми трансферттер, бюджеттік несиелер жне кіріс блу нормативтер арылы реттеледі. Трансферттер механизмі бюджеттік реттеуді біріккен дістемемен амтамасыз ету мен бюджетаралы атынастар алыптасуыны субъективтік трде болмауы шін олданылады. Трансферттер нормативті-блшекті діс негізінде есептеледі, сондытан ол ауматарды бюджеттік кірістерін клбеулі теестіру мен олара аржылы жрдемді бріне бірдей тртіппен крсетуге ммкіншілік береді.

 

Жаа Бюджеттік кодекске сйкес республика бюджеті жаа рылымда алыптасады. рылыма келесі блімдер кіреді:

1. Кірістер:

• салыты тсімдер;

• салыты емес тсімдер;

• иегізгі капитал сатуды тсімдері;

• ресми трансферттер тсімдері.

2.Шыындар;

3.Операциалы алды;

4.Таза бюджеттік несиелеу - бюджеттік несиелер, бюджеттік несиелерді теу;

5.аржы активтер операциялары бойынша алды - аржы активтерді сатып алу, мемлекетті аржы активтерді сатуды тсімдері;

6.Бюджет тапшылыы (профициті);

7.Бюджет тапшылыын аржыландыру (профицитін пайдалану) - займдар тсу, займдарды теу, бюджет ралдары алдыыны озалысы.

Жоарыда келтірілген рылым бойынша бюджетті бекітуі мен оны атару жніндегі есеп беру растырылуы іске асады. Бл арада бюджет кірістері маында салыты жне баса да міндетті, айырылмайтын тлемдер, ресми трансферттер, бюджетке аысыз берілетін ашалар келтіріледі. Жне де ресми трансферттерден баса кірістерде масатты арнаулары болмайды.

Бюджет шыындары маында айырылмайтын негізде блінетін бюджеттік ралдар алынады. Олар мемлекеттік мекемелеріні іс-рекетін амтамасыз ету, мемлекеттік саясатты іске асыруа ажетті тауарлар, жмыстар жне ызметтер сатып алу, жеке тлалара ашалы тлемдер мен занды тлалара субсидиялар беруге пайдаланады. Бюджет шыындарына ресми трансферттер де жатады, себебі олар бір бюджеттен баса дегейдегі бюджет пен лтты ора тлейтін тлемдер.

Бюджет кірістері мен шыындары арасындаы айырмасы операциялы алды (сальдо) деп аталады. Бл арада, егерде бюджет шыындары кірістерінен асып тссе, онда теріс операциялы алды болады, ал кері болса - онда о операциялы алды болады. Теріс операциялы алды жіберіледі, егерде бюджет шыындарына даму бюджеттік бадарламалар болса, біра оны шекті клемі мемлекетті орта мерзімді фискалды саясатпен аныталады.

азіргі уаытта аысыз бюджеттік аржыландырумен оса бюджеттік несие беру арылы бюджеттік несиелендіру де пайдаланады. Мндай несиелер айтару жне телу шарттары негізінде беріледі, біра олар бойынша пайыздар немесе жалпы алынбайды, не болмаса банк несиелері пайыздарыны дегейінен тмен алынады. Сондытан, бюджет несиелері банк несиелері мен бюджеттік аржы беру арасынан орын алады. Осыан байланысты бюджет рылымында бюджет несиелері мен оларды теу арасындаы айырмасы арылы есептелетін таза бюджеттік несиелендіру деген тсінік бар.

Мемлекетті аржы активтермен мліктенуге жмсалан шыындар мен оларды ткізуден тскен тсімдер арасындаы айырмасы аржы активтер операциялары бойынша алды (сальдо) деп аталады. аржы активтермен мліктену маында зады тлалар мен халыаралы йымдардан мемлекеттік меншікке атысу лесі мен нды ааздар сатып алуа жмсалан шыындар табылады. Ал аржы активтерді ткізуден алынан тсімдер болып мемлекеттік меншіктегі, мемлекеттік ксіпорындарды оперативтік немесе шаруашылы басарудаы зады тлалар мен халыаралы йымдарды атысу лесі мен нды ааздарын сатудан тскен бюджет кірістері табылады. Бюджеттік тапшылы (дефицит) маында бюджет шыындарыны оны кірістерінен артышылыы арастырылады, ал егерде бюджет кірістері оны шыындарынан асып тссе, онда бюджеттік профицит деген тсінік болады. Бюджет тапшылыыны (ирофицитті) млшері операциялы алдытан таза бюджеттік несиелеу мен аржы активтер операциялар бойынша алдыты минустаанате.

Бюджеттік тапшылыты теу шін мемлекет р трлі дістерді пайдаланады, мысалы, аша эмиссиясы, ішкі жне сырты шеттен алып пайдалану. Республиканы Бюджеттік кодексінде бюджеттік тапшылыты аржыландыру шеттен алып пайдалану мен бюджет ралдарыны бос алдытары есебінен арастырылан. Бюджет тапшылыын аржыландыру млшері тапшылы млшеріне сйкес жне ол алынан займдар мен бюджеттік ралдар алдытары сомасыны займдар бойынша негізгі берешекті теу сомасыны артышьшыы арылы аныталады. Бюджет профицитін пайдалану деген бюджет профицитін, займдар ралдарын, бюджет ралдарыньщ бос алдытарын займдар бойынша негізгі берешекті теуге жмсау. Оны клемі займдар бойынша негізгі берешекті теу сомасыны алынан займдар мен бюджет ралдар алдыыны озалысы сомаларынан артышылыы арылы аныталады.