БІРНЕШЕ НСАУЛАР

Геодезиялы лшемдер практикасында жйелік ателіктерді серін азайту масатында кбінесе мына сертерді колданады:

1) Жйелік ателікті пайда болу заын анытап, оны лшем нтижелеріне тзетпелер егізу арылы жояды;

2) Сйкесінше лшем жргізу сертемесін тадап алады, бл жадайда жйелік ателіктер бір баытта ызмет етіп, табалары ртрлі болуы ммкін;

3) лшемдер нтижелерін деуді белгілі бір дістемесін олданады.

Жйелік ателіктерді серін азайту шін сынылатын сертерді біріншісін тсінікті болу шін мына мысалдарды келтіреміз:

а) лшеуіш сызыты ралды эталондау жне лшеу жмыстары кезінде оны зындыы мен температура шін тзетпе егізу;

б) брыш лшеу шін есеп алатын ралды зерттеу жне сол аркылы алынан есептерге сэйкесінше тзетпелер егізу;

жйелік ателіктер серін азайтуды екінші дісіне мынау мысал:

а) теодолитпен горизонталь баыттарды лшеген кезде лимбіні арама арсы штрихтары бойынша есеп алу, мнда алидада эксцентриситеті серін азайтады;

180°

б) лимбті жмыс жргізгенде рбір адам арасында----------- градуса бру,

мндаы n - жмыс адамдарыны саны; бл кезде лимб штрихтарыны жйелік ателігі сері тмендейді;

в) жоары длдікті горизонталь баытты лшемдер кезінде лшемдер жргізуді шамамен кндізгі уаыт пен кешкі уаыт аралыына те етіп бледі, яни бл жадайда ртрлі атмосфералы жадайфларда жмыс жасалып, бйірлік рефракция сері азайтылады;

г) тригонометриялы нивелирлеу кезінде тура жне кері баыттаы нктелерді биіктік сімшесін анытау; нтижесінде вертикаль рефракция коэффициенті серінен жне вертикаль брыштарды лшеуде жіберілген жйелік ателіктерді сері азаяды;

Жйелік ателіктерді серін азайтуды 3-серіне де мысал келтірейік.

Шыыы теодолит жрісіндегі брыштар мен координаталарды жеке жеке анытауда жасалатын есептеу реттілігі зі жйелік ателіктерді серін азайтуа келеді. Брышты йлеспеушілікті алдын ала брылыс брыштарына те етіп блу жрісті клдене озалысына жйелік ателіктер серін лсіретеді; жмысты екінші сатысындаы жатар зындыына бойлы озалысты пропорционал етіп теестіру сызыты лшемдерді нкте жадайына сер ететін жйелік ателіктерін азайтады.

Жйелік ателіктерді элсіретуді таы бір дісін арастырайы.

Егер аныталатын шаманы алынан лшемдер нтижелеріні функциясы ретінде алатын болса, онда кей кезде лшемдерді жйелік ателіктерін функция мэніні згеруне байланысты анытауа болады. Париж обсерваториясыны бойлыын меридиандаы ртрлі жлдыздарды зениттік ашытытарын кп мэрте айталай лшеу арылы анытаан. бойлыын формулаеы арылы анытаан, мндаы - каталогтан белгілі болатын жлдызды екеюі. ртрлі жлдыздарды баылау аркылы бойлы мэндері белгілі болан (5-кесте).

Бойлыты ртрлі жлдыздар аркылы алынан мндері ішкі сэйкестілік бойынша аныталан есептелінген зениттік ашытыпен z жне екею длдігімен алынан мндермен сйкес келмей тран. Бл мэндерге арай

отырып есептелген бойлы мэндеріні шашыраылыы лдеайда аз болатынын круге болатын еді.

Нтижелерді карай отырып бойлы мндері жлдыздарды зениттік ашытыына тура туелді екені байалан: z лкен мэндеріне лкен мэндері сэйкес келіп отыран. Осыны тсінікті етіп крсету шін кестеде аны крсетілді.

мндеріні z шамасына туелділігі зениттік ашытыты лшеу жмыстары зениттік кашыты функциясы болатын жйелік ателіктермен жргізілетінін длелдейді. Арнайы зерттеулер нтижесінде зениттік ашытыа тзетпені о₇ анытауды формуласы сынылан

5-кесте.

Z	(р
10°	48°50' 11,8"
	13,5
	10,5
	14,3
	13,2
	11,9
	12,1
	13,3

Сйкесінше тзетпелер егізілгеннен кейін (6-кесте, 3 баан) бойлы мэндері тзетіліп, оларды дисперсиялары лдеайта кішірейген. Жйелік ателіктерді лшемдер нтижесі функциясына сері сирек жадайда ана лшемдер ателігі теориясы дістеріні кмегімен шешілуі ммкін жне кп жадайда кітапты екінші блімінде айтылатын дістерді олдануды талап етеді.

6-кесте

z	лшенген		тзетілген

0°	48° 50' 10,9"		48° 50' 10,9"
	11,8	-0,5	11,3
	11,9	-1,1	10,8
	12,1	-1,5	10,6
	13,2	-1,9	11,3
	13,3	-2,4	10,9
	13,5	-2,7	10,8
	14,3	-2,9	11,4

Жйелік ателіктерді анытау мен зерттеуді нерылым сенімді жолы - кп жадайда ммкін бола бермейтін шынайы ателікті алу болып табылады.

Жйелік ателіктер кей кезде баса жадайларда кездейсо болуы да ммкін жне керісінше де: пайда болуы жаынан кездейсо ателікті баса

жадайларда жйелік ателік ретінде де арастыруа болады. Мысалы, бйірлік рефракция лшенген баытты жйелік ателігін береді. Алайда тгелдей триангуляцияны деу жмыстары кезінде бл ателік баса баыттардаы осындай ателіктермен жинатала отырып кездейсо ателік сипатына ие болады. Барометрді траты тзетпесі немесе лшеу ралыны зындыына эталонды тзетпелерді жасап отыру кезінде осы анытауларды зі кездейсо ателіктермен жргізіледі. Ары арай барометрлік нивелирлеуде немесе ашыты лшеу жмыстары кезінде бл ателіктер жйелік сипата ие болады.