Ауылшаруашылы німін деу,жне сатау

Ккірт-сутегі(Н2 S) - тссіз, шіріген жмыртаны иісін береді. Ол негізінен жануарларды орытылмаан белоктарынан ралып шыады. Бл да улы газ. Егер мал орасыны ауасында ккірт сутегі 0,015 % асып кетсе,мал уланады. Малды ысты пен суыа да алыпты кйде тзе бермейтіні белгілі. Ыстыта мал зіні ыстыын сырта шыару шін біраз энергия жмсайды, терлейді. Ауаны температурасыны ыстыы да, суыы да мала олайлы емес. Суыта жылыну шін де біраз кш жмсайды. Сондытан мала олайлы болу шін ораа жазда салынды жасайтын, ал ыста жылылы жасайтын жадай керек. Сиыр, жылы, тйе малдары шін ораны ауасы ыс айларында 8-12° С, ал тл йлерінде 14-18° С, ой мен ешкі ораларында 3-8° С, озы блмелерінде 12-15° С болуын амтамасыз ету керек. ораны ішіндегі ауа ылалдыы 60-70 % млшерінде болуы тиіс. ораны іші жары болуы шарт. Мал шін суды орны блек. Сусыз малды тіршілігі нашарлайды. Мал денесіні 60-70 %-ы судан трады. Жемшпке бір айа дейін шыдай алатын мал сусыз 4-8 кннен арты тіршілік ете алмайды. Сол мал ішетін су таза, ешандай жат, улы заттары жо, млдір, жеткілікті болуы керек. Жасы сумен жеткілікті млшерде амтамасыз етуді зі малды кп ауіпті жадайлардан сатайды. Мал басын аман сатап, сапалы нім ндіру шін оларды азіргі зоогигиеналы жне малдрігерлік-санитарлы талаптара сай ора-жайлармен амтамасыз ету керек. Мал фермалары тек ана мал сірілетін орын емес, ол жерде сонымен бірге адамзат шін тамаа пайдаланылатын німдер мен нерксіпке ажетті шикізаттар ндіріледі. Сондытан мал орасында, біріншіден, малды алыпты тіршілігіне барлы жадай жасалуы тиіс, екіншіден, ол жерде жмыс істейтін адама да жоары німді ебек етуіне ммкіндік болуы керек, шіншіден, ндірілетін мал німдері малдрігерлік-санитарлы талаптара сай болуы шарт, тртіншіден, сырты оршаан ортадан ешандай инфекцияны баса да ауіп-атерді енуіне жол бермейтін болуы керек. Мал орасы

ораны мал тріне, жасына, шаруашылы баыты мен пайдалану масатына байланысты салады. ораны іші жылы, желдетуге жне мадды жатып труына ыайлы боланы жн. ора салардан брын желді жиі тратын баытын анытап, трын йді ы жаанан, биіктеу, жер асты суы жаын емес жерден тадаан дрыс. Фермада салынатын трын й, ора, мал азыыны орны, барлыында рт сндіруші орындармен келісіп, техникалы ауіпсіздікті толы сатай отырып орналастыру керек.

Мал орасыны есігі кн тсетін жаында боланы дрыс. Кндіз, шуаты, жылы кндері малды сыртта стау шін оршаан ашы аула, оны ішін азыты жне су астауларымен ажетті млшерде амтамасыз ету керек.

Мал шаруашылыы німіні зіндік ныны басьм блігін азыа жмсалан аржы шыыны райды. Малды дрыс азытандырмау алынатын німні зіндік нын кбейтіп, кірісті азайтады. Азы трлерін, олардан жымды азы млшерін жасау мал шаруашылыымен айналысатын адам-дардан біліктілікті ажет етеді.

Мала берілетін азы су мен ра заттардан: кмірсу, май, протеин, минералды зат, друменнен трады. ра затты оректік ндылыы р трлі азы рамында ралай.

Кмірсу. Мала кш-уат береді. Блшы ет жмысына, дене температурасыны бір алыпты болуына, нім беруге (мысалы, ст) аса ажет. рамында кміртегі, сутегі, оттегі бар.

Кмірсутегіні арапайым трі -ант. Онда глюкоза бар. Табиатта глюкоза кн сулесі, су, ауадаы кмірышылынан пайда болады. сімдік глюкозадан крделі кмірсу, крахмал, целлюлоза жасап, бойына ор ретінде жинайды. Жас сімдік целлюлозаны жасушаларын бекітіп, тзуге жмсайды. сіп жеітлу барысында, жасушаларын атайтатын затты (лигнин) бойына сііріп, атая бастайды. Пісіп кеткен шпті жасныы тым кп боландытан, жымдылыы кемиді йткені жасныты кп блігі орытылмайды.

Сиыр мен ойды арны жасныты орытуа жасы бейімделген. Ал шошаны ас орыту мшесі оны орыт-пайды. Біра ас орыту жйесі бір алыпты жмыс істеуі шін, азыта аздаан жасны болуы шарт.

Мала, негізінен, сімдік тектес азы беріледі. Сондытан мал шаруашылыын оректік заттармен амтамасыз ету егін шаруашылыына тікелей байланысты.

Майлар. Кмірсулара араанда, майды уаты екі есе кп. Бойдаы арты уат мал денесінде май орына айналады. Бл май керек кезінде жмсалады.

Кейбір азытар (мысалы, уырылан жгері дні) малды денесінде жмса май жиналуына сер етеді. рамында жмса май бар еттерді сатау те иын. Сондытан малды бордаылаада, мндай азытарды кнделікті беретін жемшп рамынан шыарып, оны атты май беретін азы-пен (арпа) ауыстыру керек.

Кнделікті берілетін азыты рамында майды шамадан тыс мол болуы малды асазан жмысын бзуы ммкін. Сондытан майды уаты молдыына арамастан, мала, кп ретте, кмірсулы азытар береді.

Ауыздар (белоктар). Малдан ет алу шін, ауыз керек. Ол -ішкі азаларды, жнні, теріні негізгі тірек кзі. Денедегі жараны жазылуына кмектеседі. Сутті тзілуіне де ажет. Май, кмірсу сияты ауыз кміртегі, сутегі жне оттегіден трады. Блардан баса оны рамында азот, кейде ккірт, фосфор жне темір кездеседі.

Ауызды бірнеше трі боланымен, оларды барлыы арапайым аминьшіылдарыны жиынтыынан трады. Мал шін маызды ызмет атаратын 20-дан астам аминышылы бар. Кпшілігі малды денесінде аминышылыны бір тріні екіншісіне айналуы нтижесінде немесе азытаы азоттан пайда болады. Азы рамында "ауыстыруа болмайтын" аминышылдары аншалыты кп болса, ол соншалыты жоары, биологиялы нды жемшп деп есептеледі (мысалы, балы ны). Аминышылдарыны рамын білмей-а нерксіптік ауыз оспасын беріп, малды биологиялы ажетін атааттандыруа болады.

Малды ауызбен амтамасыз етумен атар, оны барынша жымды болуына да кіл аудару керек. Кп млшерде абылданан ауыз ана азотты кп баруына жне уатты мол блінуіне сер етеді, ал бл бйрек пен бауырды жмысын иындатады.

Минералды заттар. Мал азыыны рамына ауыз бен кмірсудан баса минералды, заттар кіреді. Олар азаларды біралыпты жмыс істеуіне жрдемдеседі.

Минералды заттар мал денесіде тмендегідей ызмет атарады. Кальций мен фосфор — сйек пен тісті сіп, алыптасуына, азадаы жмса лпаларды жетілуі мен малды сіп-нуіне; магний — жйке жйесіні ызметі мен сйектерді алыптасуына; темір —анны пайда болуына; натрий мен калий—денедегі сйытардыышылды сілтілігін реттеуге жне ас орытуа жрдемдеседі. Мине-ралды заттар мал салмаыны, 3%-ін райды. Ол оны

салмаыны 80%-і сйектен (негізінен, кальций мен фос-фор) трады. Сондытан жас малды минералды заттармен толы амтамасыз ету оны сйегіні тез сіп-алыптасуына ыпал етеді. Минералды заттарды сатып алумен атар, оны шаруашылыты зінде сйек ны, тартылан бор жне ас тзыны керекті араатынасынан жасауа болады. Блардан баса мала аздаан йод, марганец, кобальт, мыс, мырыш беріледі.

Друмендер(витаминдер). Блар — малды суі мен ден-саулыы жасы болуы шін керек заттарды (аздаан млшер-де) трлері.

А друмені. Жас шпті сары бояуында кп болады. Сондытан оны жеген малда бл друменні аздыынан болатын ауру белгісі сезілмейді. Ол жетіспесе, мал нашар седі Кзіні круі нашарлап, кейде соыр болып алады. Дене бітіміні алыптасуы бзылады. Аяын шалып басады, кейде сал болып алуы ммкін.

А друмені майда еритін друмен тобына жатады. Ол бауырда жиналады. Негізгі кздері — балы майы мен сары май.

В друмені. Ттас друмендер тобынан трады. Ауыл шаруашылы малдары бл друмендер тобын те сирек ажетсінеді. Ірі ара мен ойды асазан жйесінде пайда болады. Ал шоша з ажетін жемдегі друмендермен ам-тамасыз етеді. В₂ друменімен немесе рибофлавинмен азы-тандырса, жасы нтиже береді.

С друмені. Барлы малды бойында бар. Сондытан оны жетіспейтін белгілері сирек кездеседі.

Д друмені. Сйекті дрыс алыптасып, суіне керек. Оны жетіспеуінен сйек жіішкеріп, исаяды. Жас мал мешел ауруына шалдыады. Кнні кзінде кп болатын малдарды денесінде бл друмен здігінен пайда болады. Оны ыстыгні орада кп сталатын малдара азыа осып берген дрыс. Бл друмен балы майында кп.

Е друмені. Кк шпте жне днні тымында кездеседі. Оны жетіспеуінен мал кп зардап шекпейді ыстыгні бл друменге жарымаан сиыр кктемде бзаулаанда, тлінде осы друменні жетіспейтіндігі байалады. Е друмені жетіспесе, мал жылдам арытайды. Азыына балы майы кп осылса, Е друменіні жетіспеуі азаяды немесе млде жойылады.

Су. Мал денесіндегі сйытарды басым блігін су райды. Денедегі зат алмасу нтижесінде пайда болан керексіз заттарды шыаруда (мысалы, сйы дрет) маызды ызмет атарады.

Жаа дакылдарды кк балаусасыны жоары німі оны сапасыны да жоарлылыымен ерекшеленетінін крсетіп отыр. Оны химиялы рамдары деттегі сіріп жрген мал азыты даылдардан бірде-бір кем тспейді де, кейбір сапалы (витаминдер рамы т. б.) крсеткіштері олардан арты болады.

Жаа мал азыты сімдіктерді негізгі ерекшелігі оны кк балаусасындаы протеин млшеріні жоары болуыда. Кпшілік сімдіктерден жиналатын азыты лшем орытынатын протеинмен тиісті млшерде амтамасыз етілген, немесе одан жоары.

Жоары нім беретін сімдіктерді р гектарынан 15 ц дейін протеин жиналады.

Сондытан осы сімдіктерден дайындалан срлем мал азыына жетіспейтін белок проблемасын шешуді жолы болма. Жне де тйіндеп айтатын бір мселе, белок рамыны ауыстырылмайтын аминышылдарына бай, ал оны ішінде те аз кездесетін трлеріні болуы.

Жаа мал азыты сімдіктерді кк балаусасында баса да оректік заттар, гл элементтері, витаминдер жне микроэлементтер кптеп кездеседі. Вейрих таранында, майтамырда, аю балдыранында, атыранда жне кейбір баска да сімдіктерді рамында биологиялы белсенді заттар: глюкозидтер, фломониод осындылары, фитоэстрогендер, кумариндер, эфир майлары, гармондар, биогендік сіру тездеткіштері кездеседі жне оларды мал азытандыранда емдік профилактика ретінде пайдалануа болатыны аныкталды.

Жаа мал азыты даылдардан дайындалан срлемді мал жасы жейді. Оны оректілігі жгері срлемінен кем тспейді. Оларды срлемдік ерекшеліктері р трлі де, ол сімдік рамындаы антты млшеріне байланысты.

Е жасы срлемге салынатын сімдіктер аю балдыраныны трлері, кн тйнегі, масары сас марал шбі. Бларды рамында ант млшері срлемге салуа керекті млшерден 1,5-2,5 еседей жоары. Майлы шалан, клайыр, майтамыр сиякты сімдіктерді таза кйінде тек ана тым салан кезінде срлемге салуа болады. йткені бларды рамында ант млшері аздау, сондытан бл сімдіктерді жас кезінде баса жасы срленетін сімдіктермен осып срлемге салу тиімді.

Майтамырды, ешкі шбіні, лайырды, марал шбіні, таранны жне баса да сімдіктерді кк балаусасын оректілігі жоары жне витаминдерге бай шп нтаын дайындауа пайдаланады.

орыта келгенде жаа сімдіктерді кк балаусаа, срлемге, витаминді шп нтатарын дайындауа сіруге болатынын зерттеулер мен алдыы атарлы тжірибелер крсетті. Кпшілік жаа сімдіктер жасы бал жинаыш ретінде де белгілі. Жне де кейбір жаа сімдіктерді глдену кезеіні жруі баса бал жинайтын даылдарды глденуіні азайып кеткен кезінде болатыны аныталды.

Жаа мал азыгы сімдіктерге биологиялы трыдан арайтын болса, оларды табиатта белгілі бір жерде суіне арамай ртрлі экологиялы айматарда сіруге бейімді болатындыы.

Кпшілік сімдіктерді иыр солтстікте де жне ысты отстік климатында да сіруге болады. рашылы айматарда сіруге перспектавалысімдіктер — катыран, сида, таспашп, біржылды тйе жоыша, кнтйнегі, забайкал тараны жне т.б.

Аю балдыраны, май тамыр, марал шбі, ешкі шбі сияты сімдіктер здеріні мезофилділер тобына жатуына арамай, алашы су аркыныны, жасы жруіні нтижесінде ра (ксерофитті) айматарда да жасы нім алыптастырады.

Ауылшаруашылы німін деу,жне сатау

Тымтану негіздері. Ауылшаруашылы ндірісінде тым деп жоары сапалы мол нім алуа арнала нр трлі тымды жадыат (материал) айтылады, ол шін мыналалар пайдаланылады:

наыз тымдар (брша, ырыабат жне тымдастар, мата сімдігі);

жалааш жне абыты жемістер (оырбастар тымдасыны дндері – бидай, арпа, слы, т.б., кнбаыс шекілдеуігі, арамы жаашасы, т.б.);

жеміс шоыры (ызылша домалаы, т.б.);

тйнектер (картоп, жер алмрты).

Тымдар сімдіктерді биологиялы жне шаруашылы нды асиеттерін иеленушілер, соны нтижесінде оларды сапасы алынатын нім мен оны сапа крсеткіштеріне айтарлытай сер етеді.

Ауылшаруашылы даылдарыны німі тымнан басталатыны ежелден белгілі: егер танапа сапасыз тым себелсе, алынатын нім тмендеп кетеді. Мндай жадайда топыра деу де, тыайтышты олдалану да, егістікке жасалан ктім де, жауын-шашын да р боса зая кетеді. Кпжылды тжірибесіне сйеніп, тымны керемет маызына арнап, халы кптеген аталы сздер мен дл маыналы маал – мтелдер растыран: "Не ексе, соны орасы", "Нашар тымнан мол нім ктпе", т.б. Бізді заманымызда да, ауыл шаруашылыы крделі згерістерге шыраан уаытты да, егіншілік техника жне ылым жаалытарымен арулананда да бл шаруаларды шындыы зіні маызын жойан емес. Керісінше, сімдік шаруашылыыны арынды дамыан заманында да тымны маызы рашанда арта тседі.

Тым зіні ш сапасымен ерекшеленеді: себу сапасы – оларды себуге жарамдылы дрежесін анытайтын ттастымды асиеттері; сортты сапасы сортты тазалыына, репродукциясына ойылатын талаптара сйкес келеді; німділік сапасы – наты жадайлада белгілі бір млшерде нім беру абілеті. Бл аталан тым сапасыны крсеткіштері бір-бірімен тыыз байланысты.

Тымтану – тым туралы ілім ол мдени сімдіктер тымдарын, оларды рылысы мен аналы сімдікте пайда болу жадайларын, тымдаы физиологиялы рдістерді, табии орта мен агротехникалы шараларды тым рылуына серін, тымны себу сапасын анытау дістерін оытады.

Тымтануды зіндік зерттеу объектісі бар, ол – тымды материал; арнайы масаты тымды материалды сапасын жасарту жне зерттеу дісі бар, ол – тымды материалды баалау дісі. Сонымен тымтану тым сапасы мен асиеттерін баалауды, жоары сапалы тымды материалды сіру жадайлары мен зерттеу дістеріні ылыми негізі болып табылады, ысасы ол сімдік шаруашылыыны рамды блігі мен теориялы негізін райды. Ол ботаникамен, сімдіктерді биохимиясы мен физиологиясы жне баса кршілес агрохимиялы пндермен тыыз байланысты.

Кпжылды тжірибе крсеткендей, жоары сапалы тым – баса агротехникалы шаралармен атар, ауыл шаруашылыы, оны ішінде сімдік шаруашылыын арындандыруды негізгі факторларыны бірі. Сонымен атар даылдар сіруді айматы арынды технологиясы да тым сапасына маызды орын береді, йткені ауылшаруашылы даылдарыны аудандастырылан жасы сортттарыны жоары кондициялы тымынсыз агротехникалы кешенні барлы баса буындарыны тиімділігі крт тмендеп кетеді.

Сонымен тым немесе тымды жадыат (материал) – танаптара сеуіп, жаа нім алуа арналан сімдік мшесі.

Тымны себу сапасы. Ауылшаруашылы даылдарынан жоары нім алу шін танаптарды жоары сапалы тымдармен сепкен абзал. кіншке орай, азастанда соы жылдары бл мселеге кіл аз блінді, соны нтижесінде егістіктерде кондицияа жеткізілмеген тымны лесі кбейіп кетті. Атап айтанда, азастан бойынша 1991 жылы днді даылдар егістігіні 74,0% жне класты тымдармен себілген болса, 2001 жылы ол крсеткіш 37,0% ана болды. Бл деген сз кні брын асиы німі мен сапасын тмендетіп, оны бсекелестік абілетін азайту болып табылады.

Тым сапасыны крсеткіштерін, оларды егін німіне серін жасы білуге міндетті. Тымны себу сапасыны крсеткіштер мемлекеттік лгі алыппен (М) млшерленетін (тымны тазалыы, лабораториялы нгіштігі, тымны ылалдылыы, арамшптер жне баса мдени сімдіктер тымдарымен ласт ануы, т.б.) жне млшерленбейтін (тымны у энергиясы, 1000 тымны масасы, тіршілекке абілеттілігі, тымны су кші, т.б.) болып ажыратылады.

Тымны тазалыы – егістік жадыатты негізгі сапа крсеткіштеріні бірі. лі деп аталатын (сабан, топыра кесектері, тас, т.б.) оспалар тымды жадыаттае уелі арты балласт болып табылады, рі арастырылып отыр даылдар ан тымны тазалы крсеткішін (пайызын) тмендетеді, рі сатау ммкіндігін нашарлатады, ал тірі оспалар (тіршілікке кабілетті арамшп жне баса мдени сімдіктерді тымдары) сірілетін даыл егістігін ластайды жне осыан байланысты нім мен оны сапасы тмендейді. Егістік жадыатты массасын айтады. Кптеген даылдарды лгіге есептегендегі баса мдени сімдіктер мен арамшптер тымдарыны саны да (дана) есепке алынады. Тымды жадыатты тазалаудаы масат – ммкіндігінше барлы оспаларды аластату. азіргі олданыстаы тым тазалаыш машиналар да мны толы іске асыра алмайды. Сондытан тымны себу сапасын мемлекеттік лгі алыптаумен (М) аздаан млшерде оспа рсат етіледі.Кптеген ауыл шаруашылыы даылдары шін (днді, біратар майлы, т.б. даылдар) тымды лгіалыпты 3-класы, ал мал азыты шптерге 2- класс белгіленген. Егер бірінші топ даылдарына кластарына арай 1-4 оспалар арастырылса, екінші топта ол крсеткіш 10-12%. Негігі даылды тымдарына мыналар жатады:тсіне арамай, алыпты дамыан бтін тымдар, шала толысан, семген тымдар, соылан жне асты оры зиянкестерімен залалданан тымдар, рыыны бар – жоына арамай тымны жартысынан лкен ьлігі саталан болса, шоылан немесе тамыршалар мен скін абышаны жарып шыан, біра сырта шыпаан, т.б. оспалар – бтен оспалар, баса мдени сімдіктермен арамшп тымдары, ара кйе апшытары, топыра кесектері, тірі жне лі зиянкестер, т.б. жне негізгі даылды кемсін тымдары (тиісті елеуіштен ткен са жне семген тымдар, езілген, шіріген, жарты блінген кбі жоалан, гітілген жне т.б.). Кптген ауыл шаруашылыы даылдарына мемлекттік лгі алыппен (М) баса мдени сімдіктер мен арамшптер тымдары 1 кг талданан лгіге саны, ал мал азыты шптерге (пайыз) бойынша крсетіледі.

Тымны нгіштігі. Бл – нгістік жадыатты себуге жарамдылыын анытайтын басты крсеткіш. Тымны нгіштігі деп талдауа алынан лгідегі алыпты скіндерді (ркендерді) пайызы млшерін атайды. Зертханалы нгіштікті отайлы жадайда белгілі бекітілген мерзімде зертханада анытайды. нгіштікпен бірге тымны ну энергиясын (уатын) белгілі бір мерзімдегі (3-4 туліктен санынкейін) алыпты скіндерді анытайды. ну энергиясы тымны танапты жадайда біркелкі жне тегіс егін кгін беруін сипаттайды, мны зі сімдікті тірі алуыны кепілі болвп есептеледі. Мемлекеттік лгі алыпты шарттары бойыша кптеген ауыл шаруашылыы даылдарыны нгіштігі бірінші класты тымда 95% болуы ажет. Мал азыты шптерде тым нгіштігі бірінші класс шін 87-85%, ал екінші класта 70-65%. Кондицияа жеткізілмеген тымдарды себуге рсат етілмейді, йткені ондай тымдар селдір жне тіршілікке абілеті нашар егін кгін береді.

Тымны ылалдылыы – сатау ммкіндігін анытайтын тым сапасыны басты крсеткіштеріні бірі. Жоары ылалдылыта тымны тыныс алуы кшейеді, температурасы жоарлайды, соны салдарынан тым здігінен ызады да нгіштігін жоалтады. Ылалдылы деп пайызбен крсетілетін тымдаы суды млшерін айтады. Тым ылалдылыын анытаанда алынан лгілерді белгіленген температура ережесінде арнаулы кептіргіш шкафтарда кептіреді. Жалпылама талдауда тым ылалдылыын электрлі ылал лшегіш рылымдарда анытайды. Даулы жадайда тым ылалдылыын тек ана негізгі тсілмен анытайды.

Мемлекеттік лгі алыптар бойынша тымны кондициялы ылалдылыы елімізді айматарына, жекелеген даылдара млшерленеді. Атап айтанда, азастанны солтстік, батыс жне шыыс облыстарында днді даылдарды кпшілігіні тым ылалдылыы 16-17%, жармалы(тары, арамы) 15-16%, майлы даылдарда 10-13% асты тымдас мал азыты шптерде 13%-дан жоары болмауа тиіс. Елімізді отстік облыстары шін бл крсеткіштер біршама тмен.

Тымны тіршілікке абілеті - егістік жадыаттаы тірі тымны пайызбен алынан шамасын сипаттайды. Тымны тіршілікке кабілетін мына жадайларда анытайды: тым сапасын шыл трде ажет боланда жне тымны тмен нгіштігіні себептерін анытаанда жргізіледі. Бл крсеткіштіжаа жинап алыан кздік днді даылдарды тым сапасы баалананда жиі олданылады. йткені жинеп алынаннан кейін пісіп – жетілуден тпеген тымдыегістікке пайдалану ажеттілігі туындайды.

Тымны тіршілекке абілетін бояыштарды (тетразол, индигокармин, ышыл фуксин) пайдаланып, ал жоыа мен ызыл бедені тымдарыны тіршілекке абілетінбрту тсілмен анытайды.

Тымны су кші (уаты) – тым скіндеріні белгілі бір м немесе топыра абатын жарып шыу ммкіншілігімен жне жасыл скіндерді массасымен сипатталады. Бл – крсеткіш егістік жадыатты біратар сапа крсеткіштері, сіресе тымны ну энергиясы тмен боланда, аурулармен залалдананда жне тымны заымдануы мен оларды алыпсыз скіндері кп боланда, тымдаы баалауды осымша дісі. Тымны су кші 10 тулік дегенде беткі абата шыан сау скіндерді саны мен жасыл скіндерді 100 скінге есептегендегі массасымен лшенеді.