Жылы малы тымдарыны ерекшеліктері

Билет

Жылы шаруашылыына сипаттама

Жылы малы шаруашылыы

Мал шаруашылыы адам орегіне ажетті, биологиялы трыдан баалы ст, ет, жмырта, май секілді азы-тлікпен атар, деу ксіпорындары шін тері, елтірі, жн, ауырсын секілді шикізат кзі болып табылады. Сондытан бл саланы дамуына, елді лтты азы-тлікпен амтамасыз етуде маызы зор.

азастанда мал шаруашылыы ертеден дамыан. Кшпенділер тіршілігі трт тлік мал сіріп, соларды німімен кн круге негізделгендіктен, асырлар бойыбай тжірибе жинаталып, рпатан-рпаа беріліп келе жатыр. Бгінгі кнгі мал шаруашылыы мамандарын дайындауда, осы нды атамрамызды ая астыа алмай, жоалтпай, астерлеп, заман талабы мен дниежзілік нары задылыына сйкестендіре дамытуымыз ажет.

Бл жолда елімізді табии жадайына бден бейімделген азаи мал тымдарын срыптап, кп жылдар бойына жргізілген кзсіз будандастырудан айырып, зіндік асиеттерін тазартып, жандандыру керек болып отыр. Демек, Республика мал шаруашылыын дамытуда табии бейімделушілік асиеттері жетілген мал генофонын срыптап, оны жергілікті ауа райы мен малды баып-кту деттерімен сабатастыра жетілдіріп, малбасыны німділігін мейлінше арттыруа кш жмсау ажет.

Жылы малы тымдарыны ерекшеліктері

Ежелгі дуірлерде – а азіргі азастан аумаы жылыны ола йретілген мекені боландыын археологиялы азбалар длелдейді. Солтстік азастандаы Ботай мдениеті энеолит дуірінде (б.з.б. 4 - 3- мыжылды), Арайым ескерткіштері орта ола дуірінде (б.з.б. 2- мыжылды), азастанны барлы айматарынан кездесетін арий, са, н кезедеріні ескерткіштері (б.з.б. 1- мыжылды - б.з. 2 .) ежелгі азастанда жылыны ола йретіліп ана оймай, бл малды ерекше астерленіп, дет - рыпты рсімдерді ажырамас бір блігіне айналанын крсетеді.

Ал сатар Алтайдан Дунай зеніне дейінгі ке байта аймата йір - йір жылы сіріп, ат лаында ойнауды нер дрежесіне ктерген. Сатарды балалары мен йелдеріне дейін ат стінде соысу тсілдерін жас кезінен жетік мегеріп, крген жртты зресін шыран. Оларды анйлы жорытарынан со, Еуропада, Кіші Азияда, Жерорта теізіні бойында, Мысырда атпен бірге жаратылан кентаврлар туралы аыз тараан. Ежелгі грек мифологиясындаы жауынгер йелдер – амазонкалар туралы аыздар да осы са йелдеріні бейнесінен алынан деген пікір бар. алай болан да, жылыа салт мінуді ас нерге айналдырып, оны скери діс - тсілдермен шебер штастыра білген сатар з заманыны е уатты еліне айналан. Олар здеріні жаа жерлерді жаулап алуына, тіршілікке ажетті байлытара кенелуіне жадай жасаан жылы баласын аса атты рметтеп, жан серігі санаан. “Олар аттарына да мыстан кеудені жауып тратын сауыт кигізеді, – деп жазады ежелгі грек тарихшысы Геродот, – ал жгендерін, шылбырын алтынмен шекейлейді” Сатарды патшалары, олбасшылары мен батырларыны тек здеріні бас киімдеріне ана емес, мінген аттарыны тбесіне де лауазымды белгі – жыа тааны туралы деректер бар. Оларды айтыс болан хандарды, ханзадаларды, батырларды т.б. жерлегенде, оны жан серігі болан атын жанына бірге ою рпы да “иесіне аты о дние де серік болады” деген сенімнен пайда болан.

Дние жзінде 250- ге тарта жылы тымы мен тымды тобы сіріледі. Олар бір - бірінен шыу тегі, німдік баыты, дене рылысы мен тірідей салмаы, зат алмасуы бойынша ерекшеленеді. Жылы тымдарын топтастырып, жіктеу (классификаиялау) оларды зерттеуді жеілдетіп, асылдандыру ісін жйелі трде йымдастыруа ммкіншілік тудырады. Зоологиялы, экологиялы жне зоотехникалы трыдан жылы тымдарын аасыны жетілуі мен хронологиялы згеруіне байланысты кластара бледі. Экологиялы жіктеу жылы тымдарын шыу тегі мен таралан жеріне негізделген. Бл жіктеумен ндестік тапан зоологиялы жіктеу бойынша жылы тымдарын – сйегі жеіл де мыты, ырынан араанда иіліп тратын, терісі жа шыыс жне сйегі ірі, терісі алы, жндес батыс тобына (Франк, Неринг), шыыс жылысы типтес жазы жне таулы, басы ырынан тік, беті ыса да ке келетін орманды, бкен тмсыты беті зын да жіішке далалы айматы тобына (К.Юарт), дес мадайлы отстік жне тік мадайлы солтстік типтеріне (А.Браунер) жатызады. Біра Бл жіктеу жйелеріне араанда іс жзінде жылы тымдарыны шаруашылыа – пайдалы (хозяйственнополезные) белгілеріне негізделген зоотехниялы жіктеуі ке пайдаланылады.

Зоотехниялы жіктеулер ішінде іс жзінде тиімдісі А.Красниковты жіктеуі. Ол жергілікті жылы тымдарын – далалы (башрт, бурят, аза, монгол), таулы (алтай, гуцул, Карабах, кырыз, локай, менгрел, тува, туша), орманды (вят, карел, мезен, печора, полесие, эстон, саха– якут жылылары) деп ш экологиялы типке бліп, ал зауытты тымдарды мініс (араб, аалтеке, буденный, иомуд, терек, тракенен, таза канды салт мініс), міністі - жегісті (дон, кабардин, арабайыр, останай, кшім, жаа ырыз), желісті (орлов, орыс, француз, американ), ауыр жк тартатын (Владимир, арден, литва, першерон, орыс, совет), жегіс (белорусс, жемайчу, Латвия, торий) ткымдарына блді. Ю.Барминцев шаруашылыа пайдалану асиеттері бойынша жылы тымдарын трт топа блді жмыс аттары (жегілетін жне желісті жылыны шаруашылыта жмыс істеуге, жк тедеуге, тасымалдауа жарамды типі, экстремальды жадайа арналан скери аттар), спорт аттары (ат спорты ойындары мен жарыстара, сондай - а ат туризміне арналан аттар), ст жне ет ндіруге арналан жылы (німді жылылар), продуценттер (жылы анынан сіреспе, гангрена, дифтерия, ботулизм, т.с.с. ауруларды емдеуге арналан ан сарысуын дайындайтын биология нерксібіндегі жылылар). азастанда сірілетін негізгі жоспарлы жылы тымдарына азаы жылыны жабы мен адай типі, кшім, останай жне дон тымдары жатады. Тебінді жылы шаруашылыында жергілікті жылы тымдары сіріледі.

Мініс жылы тымдары. Трлі жылы тымдарын шыару ісі оам сранысынан туындап, леуметтік-экологиялы жадай мен сырты орта факторларыны ыпалымен жргізілді. Оларды брыннан алыптасандары халыты срыптау жолымен шыарылан болса, кейінгілері мамандарды нысанды селекциясыны нтижесі болып табылады. оам сранысы мен леуметтік-экологиялы жадайыны згеруіне байланысты жылы тымдары немі згеріске тсіп отырады. Мысалы, соыс ажеттігі скери ат шыаруа себеп болса, ат спортыны анат жаюы спортты жарыс аттарына сранысты кшейтті.

Аалтеке жылысы. Трікмендердік асырлар бойы срыптап, бден баптап шыаран, аса ктімді ажет ететін кне жылы тымы. те сем жылы тымы. Басы аша, бота кзді, мойыны зын, тік, кейде бы мойындысы да кездеседі. Шотыы биік, тік, зын, арасы жмсатау, жоны зын, сауыры сл тсінкі, аятары зын, жіліншіктері жіішке, ая жні тыыр, баайлары дгелек, тятары шымыр келеді. Арты аятары кбінесе айылау. Терісі жа, жалы жмса. Тсі ла, торы, сары, жирен, ара жне аракер тсті болып келеді. Кемшіліктері де жо емес, оан кеудесіні ысыылыын, сйектеріні тым жалыын, беліні айылыын, дене трыны ысалыын жатызуа болады. Кбінесе орада ктіп-баылып, негізінен жоыша, арпамен азытандырылатындытан жайылым жадайына, суыа тзімсіз. Аалтеке жылысы ыстыа тзімді, алыс жола шыдамды жне спорта бейім келетіндіктен шл жне шлейт жерлерде салт мінуге те олайлы. Осы асиеттеріні арасында Луговой асыл тымды жылы зауытында бапталан Абсент атты ара айыр Рим олимпиадасында алтын жлдеге ие болды. Араа 1 жыл салып Абсент Лейпцигте ткен халыаралы крмеде атарынан ш жлдені иеленді. 1970 жылы зауыта оралып, йірге осылып, сапалы рпа таратты. Аалтекелік 1962 ж. Крокет деген айыр 2400 м ашытыты – 2 мин. 42 сек., 1971 ж.т. Пери деген бие 3200 м ашытыты – 3 мин. 5 сек. шауып ткен.

Таза анды мініс тымы. Бкіл жершарында сіріліп, мініс аттарын жасартуа пайдаланылатын тым. Ол ХІ– ХІІ асырларда Англияда араб, парсы жне трікмен жылыларымен будандастыру арылы, негізінен ататы Барлей-Терк (1680), Дерлей Арабиан (1700) жне Годольфин Барб (1724) деп аталатын ш айырдан алынан рпа сапасы те ата тексеріліп, іріктеліп, срыпталуы арылы шыарыланы белгілі. те жйрік, сіресе жаын ашытыа шыр келеді – 1000 м ашытыты 0,58 сек. шауып тіп, 2400 м ашытытаы рекорды – 2 мин. 27,2 сек., 3200 метрдегісі – 3 мин. 22 сек. Аса жйріктігімен атар те сымбатты, тласы зор, ірі, жылы. Кбінесе торы, аракер, жирен тсті. останай тымын шыаруа кеінен олданылды. останай жылысы мініс-жегіс жылы тымына жатады. останай облысыны "останай", "Майкл" жылы зауыттарында жергілікті азаы жылыны алма, дон, стрелецк, орловростовчинск жне таза анды салт мініс тым айырларымен будандастыру арылы орада жне жайылымда бауды кезектестіре олдану арылы шыарылды.

останай жылысыны лынын енесін еміп жрген 2–3 айлыынан бастап слыа йретеді де, кзде бліп, ыста орада баады. Жылы кндері далада серуендетіп, кніне 2-4 кг пішен мен слы беріледі. Жазда жайылыма шыарып, осымша жемдеп ктеді. 1,5 жаса толанда йретіліп, ипподромда сыналады да, е жасы нтиже крсеткендері зауытта тыма алдырылады. останай жылысы жрдек, кшті, салт мінуге де жегуге де тзімді. Оны останай, Амола, Павлодар облыстарында жергілікті жылыны жасартуда пайдалануа болады.

Бл тым жылысыны басы орташа, мойны тзу, зындыы орташа, шотыы етті жне тік, арасы жалпа, жмырлау, жауырыны зын, алымы мен тынысы ке, ая сіірлері шыыы, шашасы шаын, топайы орташа, тятары дгелек сем келеді. німдік баыты бойынша негізгі, далалы жне мініс топтарына (типіне) блінеді. Негізгі топа жататындарына таза анды мініс тымы мен жергілікті жылы асиеттері те берілгендіктен тры зын, шомбал денелі, денсаулыы мыты, шымыр келеді. Мініс тобы жылылары трыны иаш зындыы шотыына дейінгі биіктігінен кем, денесі жеіл, салт мінуге ыайлы келеді. Біра тебінге тзімділігі тмен екені байалады. Далалы типтегілеріні шотыына дейінгі биіктігі негізгі жне салт мініс типінен кем келеді, біра дене бітімі мейлінше шомбал жне етті, биелері стті болады.

Желісті жылы тымдарына орлов пен орыс жылылары жатады. Жаа жерді ауа райына, ысты-суыа тез кндігіш, шыдамды келетіндіктен, жергілікті жылы сапасын жасартуа те пайдалы. Бдан лындары ірі, сем, желісті болып туады. Арбаа жегуге де салт мінуге де олайлы. Орловты желісті жылысын XVIII асырды екінші жартысында Воронеждегі Хреновский жылы зауытында граф А.Орлов пен атбегі В.Шикин сол кездегі е жасы жылы тымдарын пайдаланып шыаран. Трі мен тласы, сымбаты мен жмыса жарамдылыы ойан масата толы сай бастарын ора мен жайылымда кезек баып, мол жемдеп, арбаа жегіп мейлінше шыдаан.

Орлов жылысыны ірі денелі, басы лкен, біра тгі тыыр, мойны зын, кбінесе ау мойынды демі болады, шотыы биік, етті келеді, арасы тегіс жне жалпа, сауыры йылан шойындай тп-ттас, ая сйектері жуан. Дене кемшіліктеріне буындарыны солылдатыы, алдыы аятарыны алшатау келетіндігі жатады. те жрдек, желісті. Пион атты айыр 1600 метрді 2 минутта желіп ткен. Ауыр жк тасуада тзімді, кшті. Парлап жегілген екі Орлов аты 2 т жкті жай жолмен 9,6 км жерге 1 са. 25 мин. 30 сек. жеткізіп, 4 саатты ішінде 0,71 гектар жер жыртан. Біра уелден спорта бейімделіп сірілмегендіктен XIX асырды, аяында Ресейде ке ріс алан желісті жылылар жарыстарында олар американды желгіш аттардан алып оя бергендіктен, орлов тымыны биелері оларды айырларымен шаылыстырып, будандарыны жылдамдыын дету негізінде желісті жылыны жаа шыр тымы – орыс желгіш тымы – шыарылды. Оны Жест атты айыры 1600 метрді 1 мин. 55,6 секундта желіп ткен.

Ауыр жк тартатын жылылар тымы ХІІІ– ХІХ асырда ндіріс пен ауыл шаруашылыы сранысынан шыарыла бастады. Англияда – клейдесдал, шайр, суффольк, Францияда – першерон, Бельгияда – орден жне барбонсон, брыны Кеестер Одаында – совет, орыс, Владимир, литва тымдары шыарылды. Оларды айырларын жергілікті биелермен будандастыранда лындары денелі, кшті, ауылшаруашылы жмыстарына пайдалануа олайлы болып шыады.

Совет тымы жылысы ірі, мойыны етті, шотыы аса биік емес, арасы ке, абырасы жмыр, аяы жуан, тсі жирен, бурыл, торы болады. Айырларыны шотыыны биіктігі – 162 см, трыны иаш зындыы – 169 см, ккірек орамы – 210 см, жіліншік орамы – 25 см ауыл шаруашылыы жмыстарына тзімді. Сыната Завод атты биесі 851 кг, з салмаыны 80% жк тартты.

Орысты ауыр жк тартатын жылысы онша биік емес, мадайы жазы, мойны жуан, шотыы биік емес, арасы зын, белі кейде айылау, сауыры ке, аятары ыса, мыты жалйрыы болады. Кбіне жирен, бурыл, торы, шабдар, арасында кк, ара тсті келеді. Айырларыны шотыыны биіктігі – 150 см, трыны иаш зындыы – 158 см, ккірек орамы – 194 см, жіліншік орамы – 22 см, тірідей салмаы – 600 кг. Жрдек, желісті, жмыса тзімді, мыты келеді. 18– 20 жаса дейін пайдалануга болады. Биелері тлшіл жне стті келеді.

Етті-стті баыттаы жылы тымдарына елімізде ертеден сіріліп келе жатан аза жылысы жатады. Оны асырлар бойы кш-клік жне еті мен сті шін сірген. аза жылысыны сіруге жаымды асиеттеріне денесіні ерекше шымырлыы, ауа райыны атал жадайына те тзімділігі, жемшпке таламсыздыы мен жыл бойы жайылымда баылып, одылыын жасы сатайтындыы жатады. Оларды басы лкен (біра онша оаш емес), сааы ке, кзі кішілеу, мойны жуандау, тры орташа, шотыы онша биік болмайды, ккірегі ке, абыралары зын жне тіктеу келеді. Арасы берік, шабы тар, аятары сіірлі, жуан, сйекті болады, сіірлері мыты, білеуленіп трады. Тятары кішілеу, шымыр. Жал-йрыы ою, жні алы. ара кк, ла тстілері де кездеседі. Биелері тебінде де стті келеді. Шрайлы жайылымда биеден лындааннан кейінгі айларда тулігіне 12– 15 л ст сауылады. Биелеріні тірідей салмаы – 380 - 390 кг, айырларынікі – 450– 480 кг, нан днендерінікі – 300– 310 кг.

азастанны ысы атты, жазы ысты болатын далалы жне шлейт аудандарында аза жылысыны бір типі – жабы жылысы сіріледі. Бл жылыны дене бітімі ірі, шомбал, тры зын, арны жуан, аятары келте (ыса) болады. те тез оалып, тез семіреді, ысы боран мен ааан аяза тзімді, кшті келеді. Жабы салт мінуге ыайлы, жуас, жрісті жылы. Жайылымда тез оданып, семіреді де, 53– 57% ет пен май аралас келетіндіктен дмді сойыс шыымын береді. Биелеріні туліктік сттілігі 18– 20 л.

Атырау аймаындаы шлейтті ауа райы мен жайылымына мейлінше бейімделген жергілікті жылыа кршілес тркпенні теке жне иомуд жылысыны серінен жабымен салыстыранда дене рылысы салт мініске кбірек бейімделген, тласы туір азаы жылыны жне бір тарауы – адай жылысы сіріледі. Адай жылысыны басы жеіл, шаындау, кеуде жаы жинаы, арасы тзу (отаудай), шотыы шыыы, сауыр жаы етсіздеу, аятары жіішке, сида етсіз, сіірлі келеді. Тірідей салмаы – 410– 430 кг, сойыс шыымы – 54– 56%. Биелерінен тулігіне 11– 13 л ст сауылады. Жріске тзімді – саатына 30-32 км, тулігіне – 300 км жреді. Аламан бйгеге жібергенде 30 км– ді – 1 мин. 48 секндта, ал жора жарыста – 10 км-ді 19 мин., 12,2 секундта ткен.

Батыс азастанда 1930 жылдарды бас кезінен аза жылысыны тадаулы биелерін таза анды жне аралас анды салт мініс тымы айырларымен будандастырып жргізілген селекция жмысыны нтижесінде жаа жылы тымы кшім жылысы шыарылды. Жыл бойы жайылымда баып - сірілген будан биелер йіріне дон тымыны айырлары жіберіліп, одан алынан ш тымды будандардан ірі де салматы, жайылымда стауа тзімділерін іріктеп, "зара" шаылыстыру арылы осы жаымды асиеттері траталан жылы тымы алыптасты. Басы азаы жылыныкіне сас, ал мойны олардікіндей онша ыса емес, орташа, шотыы биік біткен. Ккірегі ке, тсі алша, омырауы, абыралары шеберлі, арасы тегіс, жазы, сауыры сом етті, аятары сйекті келеді. Тсі торы, жирен. Жмыса кнбіс – тулігіне 270– 290 км жріп тастайды. Тірідей салмаы – 530– 550 кг айырлары йірге те олайлы, жергілікті жылыны жасартуа ойдаыдай пайдалануа болады. Биелеріні тірідей салмаы – 480– 500 кг, 2– 2,5 жасар тайларынікі – 400– 420 кг тартады. Жайылымда жасы семіріп, сойыс шыымы 53– 55% жетеді. Биелеріні туліктік сттілігі – 14– 18 л.

Жылыны сырты пішіні, яни экстеръері, оны анатомиялы жне физиологиялы жйесіне кп ыпалын тигізеді. Сондытан жылы экстерьерін жасы білу ажет, ол шін оларды озалыс мшелерін, ішкі азаларын, жйке жйесі мен сезім мшелерін, ішкі секреция бездері туралы мліметтерді жете мегеру керек.

Жылыны жалпы озалыс мшелері екіге блінеді сйек пен буындардан тратын аасы енжар мшеге жатса, блшы еттері белсенді мшелерге жатады.

аа. аа жылы денесіні атты негізін райды жне азада тіреу мен ішкі мшелерді сырты серлерден орау ызметін атарады. Жылы аасы 252 сйектен трады. Олар баса малды сйегінен крі лкен, тыыз жне мыты келеді. П.Алтуховты деректеріне араанда жылы сйегіні ысым мытылыы гранитен екі есе арты, ал созылу мытылыы жез бен шойына те. аа сыртын блшы еттер аптап трады. Олар аамен днекерлесіп, малды озалысын амтамасыз етеді. Блшы еттерді кпшілігіні шы сіір болып бітеді. аа сйектен, шеміршектен жне оларды байланыстырып тратын сіірлерден ралады. ааны арау жне шеті деп блу абылданан. Арау ааа – бас сйек, омырта жотасы, тс сйек, денені белдік, йымша бліктері, шеткі сйектерге – кеуде мен жамбас штарымен жаласатын сйектер жатады.

Бас сйек пен ми бліктерге блінеді. Бас сйекті бет жа бліктеріні сйектері тмсы пен ауыз уысын жне кз ясын, ал ми сйегі блігі бас сйекті ми жататын уысын райды. Бас сйек арас мойын омыртамен буын арылы жаласады. Тла аасыны негізі омырта жотасы, яни, омырта желісі болып табылады. Жылыда ол 7 – мойын, 18 – ара (салт мініс жылы тымында – 19), 7 – бел, 5 – сегізкз (йымша) жне 17– 19 – йры омырталарынан рылады. Омырталарды тесігінен омырта жотасыны зегі теді де, онда жлын орналасады. Ал омырта анаттарына блшы еттер бекітіліп, омырта жотасын озалыса келтіреді.

Дене аасыны кеуде блігіне абыралар мен тс сйектері кіреді. абыралар мен тс сйектері ара омырталармен жаласып, ккірек уысын райды. Ккіректе жрек пен кпе сияты маызды мшелер орналасады. Омыртаны йымша блігі омырталармен тыыз осылыса біткен йымша сйектерінен трады.

Кеуде аасы немесе алдыы сйектеріне жауырын, топан жілік, алдыы сан сйектері, тізе, жіліншік пен баай сйектері кіреді. Жылыны рбір сираында тіреу ызметін атаратын екі баайы болады. Топан жілікті жауырынмен жаластырып тратын жауырынны буыны иы сйегіні р жаа озалып труын амтамасыз етеді. Шынта, тізе жне баай тсамыс, топай жне тя буындары здерін рап тратын сйектерді жылы денесіні н бойы бір баытта иіліп-жазылып труына ммкіндік береді. Жауырын жне топан жілік денемен блшы еттер арылы жаласады.

Бксе блігі жамбастан, ортан жілік, асы жілік сйектерінен, тірсек, арты жіліншік пен баай сйектерінен трады. Жамбас рамына йымша пен бірінші йры омыртасымен жаласып, жамбас уысын райтын мыын, шат, шонданай сйектері кіреді. Жамбас сйегі ортан жілік сйегімен жаласып, ршы буынын райды. Ортан жілік, тобы пен асы жілік тізе буынын біріктіреді. Асы жілік тірсек жне арты жіліншікпен осылып, тірсек буынын райды. Арты жіліншік пен баайларыны рылысы алдыы жіліншік пен баайларыны рылысымен бірдей болады. Сира буындарыны брінде буын капсуласы мен р трлі байланыстырыш сіірлер болады.

Жылыны су процесінде аа тек клем жаынан ана згеріп оймайды, онда кптеген сапалы згерістер де орын алады. аа сйектері дамуды – днекер лпасы, шеміршек жне сйек делінетін – ш сатысынан теді. лынны рсата жатан кезеінде алдымен жмса днекер лпасы аасыны негізі аланады, содан кейін ол шеміршектенеді де, одан рі біртіндеп сйекке айналады. Тек бас сйекті кейбір жерлері ана шеміршектік сатысына сопай, бірден сйекке айналады. Ал тс жне абыра сйектері толы сйектенбей кп жадайда шеміршек кйінде ала береді. Жылы сйектеріні химиялы рамы суіне арай згеріп отырады. Крі жылыны сйегінде жас тай, лына араанда су мен органикалы заттары азайып, ал минералды заттары кбейеді. Оан жылы азыыны да сері болады. Салт мініс жылы тымдарыны сира сйектері зын жне жіішке, ал ауыр жк тартатын жылыны сираыны сйектері ыса да жуан келеді. Бл оларды ауыр жмыса абілеттілігін крсетеді.

Блшы ет. Блшы ет аамен осылып жылыны озалыс- имылын амтамасыз етеді. Жылыда баса жануарлардыкіне араанда те жасы жетілген 250 блшы ет болады. Жылыны озалысына атысатын блшы ет детте аамен жаласып трады. Сондытан оларды аа блшы еттері деп атау абылданан.

Блшы еттерді озалысты ызметі рбір блшы етті жиырылу абілетіне байланысты. Блшы ет клемі жылыны жасы мен дамыандыы, яни кш абілетімен, ал оны формасы жылыны атаратын жмыс трімен байланысты. Салт мініс жылысыны блшы еттері тыыз, зын жне жіішке, ал ауыр жк тартатын жылылардікі – жмса, бос, ыса жне жуан келеді. Профессор Мальсбургті дерегі бойынша таза анды жылыны блшы ет талшыыны клдене жуандыы – 35,8 микрон, ал ауыр жк тартатын жылынікі – 46,3 микрон.

Блшы еттерді орналасу тртібіне арай олар жылы денесі бліктеріні иілуін не жазылуын амтамасыз етеді. Мысалы, омырта жотасыны стігі жаына бекіген блшы еттер оны жазады да, ал астыы жаына бекігендері иеді. Бір блшы еттер ккірек сарайыны клемін лкейтсе, екіншілері кішірейтеді, сйтіп барып дем алу жне дем шыару, яни тыныс алуды амтамасыз етеді.