Ірі ара,ой ешкі шаруашылыы 1 страница

Буаз сиырды ктіміСиыр бзаулааннан кейін, бірінші кйіті 35-56 кн аралыында келеді. Кйіті келген сиыр екінші сиыра асылады. Кпшілік жадайда екінші немесе шінші кйіті келгенде ашады. Сиырды брі бірдей ашпайды. Оны кптеген себебі бар. Бл жерде жыныс мшелеріне бактерияларды кп жуын немесе сары без гармондарыны кедергі келтіруін айтуа болады. Табындаы сиырларды шамамен 5%-і ысыр алады.

уелгі шаылысаннан кейін, 3-6 апта уаыт ішінде сиыр айта кйлемесе, буаз боланы. Сиырды екі айлы буаздыын мал дрігері ктен ішек арылы ол салып тексеріп, анытайды. Бес айлы буаздыын о жа бйірін алаанмен басып, бзауды озалуына арап біледі.

Бзаулауа 6-8 апта аланда, сиырды сауу тотатылып, демалыс беріледі. Бл шін 1-2 апта кніне бір рет саууа кшіріп, туліктік азыыны рамынан нарлы жемні млшерін азайтады. абынбас шін желінді жылы сумен жуады.

Бзаулауа 6-8 апта аланда, сиырды туліктік азыын біртіндеп молайтып, дрыс азытандырса, стіні млшері мен сапасы жасарады. Осы кезенде бойындаы тліні суі мен бзаулааннан кейін беретін стке ажетті оректік заттар орын жасауы керек. Біра шамадан тыс азытандырудан са болан жн, йтпесе, сиыр желінінен ст шыып, бзауламай трып саууа тура келеді.

Жазда буаз сиырды жайылымны кк шбіне жаяды. ыста жне кзге арай туліктік азы рамындаы жемні лесін кбейтеді. Туліктік азыыны 60%-ін жем райды.

осыз сиыра жемді кбірек береді. Пішен, ккбалауса немесе срлеммен азытадырады. сіресе, бірінші бзаулайтын ашара баса кіл блінеді. Туліктік азы рамыда жемні млшері 3-3,5 килограмнан арты болмауы керек. йрене беруі шін, келешекте сауылатын жерінде стайды. Бзаулауа 1-2 кн алада, туліктік азы рамынан жемді азайтады. Бзаулауа екі апта аланда, сиырды желіні мен жыныс мшелері лайып, ісінеді. ашарларда бл бірнеше аптаа созылады. Бзаулауа бірнеше кн аланда, бзаулайтын жерге апарып, жеке ояды. Астына таза, ра тсеніш тсейді.

Бзаулайты сиырды уелі аанаы жарылып, бзауды шыуына жол ашылады. Ол жыныс мшесі арылы созылан ап сияты, сырта шыып, содан кейін жарылады. Егер бзау: 1) сиыр омырталарына параллель; 2) басы жатырдан сырта шыуа бейімделіп; 3) басы алдыы екі аяыны стінде жатса, оны жатырда дрыс жатаны.

Бзауы дрыс келмесе, сиырды бзаулауына кмектеседі. Ол шін екі жа басында ілгегі бар таза жіп олданылады. Оны туатын тлді алдыы аяына байлап, тмен арай сырта тарту керек.

Туысымен мрнын жне аузын тазартып, тыныс алдырады. Содан кейін стін сиыра жалатады. 2-3 сааттан кейін тскен шуын сиыра жегізбеу керек. Тлді тезірек ауыздандырып, уыза тойдырады.

Жаа бзаулаан сиырды екі тулік шамадан тыс азытандыруа жне сара саууа болмайды. Блар стін те кбейтіп, ауруа шалдытыруы ммкін.

Малды кез келген жерге жайып, жайылымды бей-берекет пайдалануа болмайды. Ондай жадайда рісті аз уаытта тауысып алады. Сиырларды алдын айтара отырып жаймаса, бір жерге тотап жайылмай, кбіне шп уалап, жайылып кете береді. Ондайда, бірнеше кн жайылатын жерді бір кнде-а аралап туі ммкін. Жайылыма бл те зиянды, мнда сиырлар шпті туір-туірін ана жеп, баса шптерді ая асты етіп, таптап кетеді, арам шптер кп алып, кейін жайылымда аптайды. Туір шп уалаан мал кп жерді аралап, аырында шаршайды, соынан жайылуа селос болып стін кемітеді, одылыы тмендейді.

Жайылымды жерлерді дрыс пайдалануды негізгі шараларыны бірі – жайылымдарды рістерге бліп пайдалану болып табылады. Мнда жайылым жер бірнеше блікке рістерге блінеді, ол рістерді райсысына малды кезекпен жаяды. Сонда баса рістерде кезекпен болып, алашы жайылып кеткен ріске сиырлар айтып біраз уаыт теді. Бл арада алашы ріс тыныып, шбі алпына келіп алады. рбір рісті жерін онша лкен болмауы керек. Сонда сиырлар шбырындыа тспейді жне баташыны малды айырып труына жеіл болады. Сонымен бірге рістерді те шаын етуді де пайдасы жо, ріс тар болса, малды рістеуіне иын болады.

Жайылымды рістерге блгенде мына жадайлар ескеріледі: жайылым шбіні оттылыы жне ондаы шптерді сіп жетілетін мерзімдері; жайылымды пайдалану маусымы жне онда сиырлар неше кн жайылатындыы; рбір рісте сиырлар неше кннен болатындыы.

рістерді клемін, рбір рісте сиырлар 5 - 6 кннен болатындай етіп белгілейді. Жері от жне екпе жайылымдарды 6 - 10 ріске блуге болады. Оты аз, шбі тез кктемейтін жерлерді 10 - 15 ріске шейін бліп ояды.

ріс жеріні кедігі – 100 сиыр жайылатын рбір ріс жеріні клемі далалы аудандарда 15 - 20 гектардай, шлейіт жерлерде – 25 - 30 гектардай болуы ммкін.

Сиырларды ст німіні кбеюі, кйлі болуы жне рісті шбін жасы пайдалануы оны жаю тсіліне де байланысты. Сиырларды жаяр алдында, сол рісті шбіні кйін баылап отыран жн. йткені, отына, жеріне, ауа райына арай рбір ріске мал жаюды зіндік ерекшеліктері болады.

Сиырларды алдымен шбі жасы сіп жетілген жерге жаю керек. рісте малды шебер сиыршылар – аптатып жаяды. Сонда сиырлар бірінен-бірі онша озбай, біркелкі атар жре отырып жайылатын болады. Жайылып жрген сиырларды алдыы атары мен соындаы сиырларды арасы 20 - 30 метрден аспай жайымен аырын жріп рістеуі керек. Сиырлар жайыланда біріне-бірі кедергі келтірмеу шін бірінен-біріні ашытыы 1 метрдей боланы дрыс. Егер 100 сиыр жайылса, табын жайылымны екі анатыны арасы 150 - 200 метрдей жер алады.

Баташылар жайылып жрген сиырларды алдында жріп, жайылымдаы шпті жеп болуына арай табынды ілгерілетіп отыраны дрыс. Ал кмекші адамы болса, ол артта кейіндеп алан малды жеткізіп отыру керек.

Кнні ысты кезінде сиырларды алдын батыса арай жайып, желге арсы стаан жасы, сонда сиырларды мадайынан кн тпейді, ал салын кндері шыыса арай рістетіп, желді ыына аратып жайан дрыс.

ріс дрыс пайдаланылуы шін, рісте сиырларды р ні, рісті бір блігінде, ал тс ауа екінші блегінде жайан дрыс, сонда шп ая асты болмайды. Келесі кні жайанда алдыы жайылан жерінен бастап жаю керек. Сйтіп, бірте-бірте жаа жерге ауыстырып жаяды. Егер мал жайып жрген рісті шбіні биіктігі 4 - 5 см ана болса, онда жаюды тотатады. рісті шбі лі толы жетілмей, ол жерге мал жайса, отыны берекесі кетеді. сіресе, кктемде, жерді шбі жаа жетіліп келе жатанда 2 - 3 кндей ана жаю керек. Сиырлар рісте наыз жасы оттайтын мезгілінде заыра болуа тиіс. Сиырларды сауу, суару сияты жмыстара уаыт аз жмсалуы ажет.

Тс уаытында, сіресе те ысты мезгілде, сиырлар жасы жайылмайды. Мндай жадайда сиырларды кешкі жне таертегі салынмен кбірек жаю керек. Тжірибелі сиыршылар шілдеде таертегі, кешкі жне тгі салында сиырларды стірттеу, шбі ратау жерлерге жайып, кндіз кн ысыан кезде, шбі балауса жерлерге жаяды.

Шбінде жоыша, беде, сиыржоыша, тйежоыша сияты шптер бар жерлерге абайлап жаю керек. Ондай рістерге сиырларды ашарын кезінде, таертегі шата, жабырда жаймау керек. Ондай жерге жаюдан 1,5 - 2 саат брын сиырларды ра ыратты трлі шбіне жайып алан дрыс.

Егер сиырларды олдан егілген бір жылды шптерге жаятын болса, жайылымдарыны шбі бітік болуы керек. Ондай екпе шпті жайылымдарды бір кнге жетерліктей етіп, аз - аздан бліп алып жаю керек.

Жауын - шашынды кндері рісте бір жерге сиырларды кп тотатуды пайдасы жо. йткені, сиырларды аяымен жер тапталып алады. Оты жасы рісте алашы 1,5 - 2 саат бойы мал арбытып жасы жайылады. Сосын жусап, жата бастайды, яни бытырап кетеді. Міне, бл кезде 40 - 60 минут тыным беріп, соынан айта ргізу керек. Суды мал шаруашылыында маызы зор екені ешкімге кмнсіз. Су ішіп, шлі анан мал жасы жайылады, ал сиырларды сті кбейеді. Егер сиырлар жеткілікті су ішпесе, оты жасы ріске жайылып жрсе де, ондай сиырларды сті азайып, одылыы тмендейді.

Сиырларды кніне кктемде кеміне ш рет, ысты тскен кезде кемінде 4 - 5 рет суарады. Жалпы аланда, рбір 2 - 2,5 сааттан кейін малды су ішіп жайыланы мал. йткені, жиі-жиі суарылса, сиырларды стеюіне пайдасы тиеді. Сиырлар суды ананша ішуі керек. Су ішетін кезінде олар суата арай бет алады. Суатты алыстыы жайылым рісінен 1 -1,5 километрден аспауы керек.

Сиырларды мезгілінде суарып труды маызы зор. Суараннан кейін мал таы да жасы оттайды. Шбі алы жерлерге сиырларды кйсетіп жатызбау керек. Себебі кк шпті жаншып, тезегімен ластайды. Ондай шпті мал жемей ояды.

Оыра (шошала) шыан кезде баташы те абай болуы керек. Оыра уалап бір бытыраан сиырларды айта жинау те иын. Оыраны кп шыан кезінде ттін салан жн. Кзде суы тскен кезде, ріске малды кнні ызары айтып, шы еріген кезде шыару керек. Сиырларды жайылымда бау алдаы уаыттарда да малды баып - ктуді шаруашылытар шін басты трі болып ала бермек. Сиырларды жайылымдарда жайып бау малдарды денсаулыына, німділігіне олайлы сер етеді жне экономикалы жаынан да те тиімді. Жайылым шбіні биологиялы трыдан ндылыы, немі озалыс, таза ауа, ультраклгін сулені сііру сиырларды сттілігі мен рытануына, тіршілікке абілетті жасы скен бзау алуа барынша олайлы ммкіндік туызады. Шаруашылытар жылды ст німіні 50 - 60%-ын азытандыруды жайылымды кезеінде алады. Ст баытындаы ірі ара шаруашылыында жмсалатын орташа жылды азы рылымындаы кк азыты лесі 31%. Сиырларды тек ана жайылым шптерін пайдалануа негізделген жазы кезеде азытандыранда, мерзімдік азы лесіні жалпы жымдылыыны 45 - 60%-ын кк азы райды.

Ст ндіруді молайтуда малды дрыс азытандыру мен ктіп - бауды озат дістерін олдануды айрыша маызы бар. азіргі кезде малды олда баып, жекелей азытандыруды орнына, азыты малды барлы тобына бірден беріп, байламай баатын жаа діс енгізілді. Осыан орай ке ора салына бастады. Онда малды азытандыру, суару, сау жне ктіп бау жмыстары толы механикаландырылуда. Мны зі сапалы ст алуа ммкіндік беріп отыр. Сиырды стті болуы азытандырылуына, сауылу маусымына, жасыиа бай-ланысты екендігі белгілі. Алайда сиырдан стті ки алу шін, оны сауу тртібін ата сатауды да айрыкша мадызы бар. Мселен, сиырды сауу уаытыиы згеруі, сауыншыны алмасуы, сиыр сауып жатан жерге бгде адамны келуі т. б. жадайлар стті аз алуа, тіпті оны майлылыын кемітуге себепші болатындыы арнайы жургізілген тжірибелерде аныталып отыр. Жрта млім, мал организмі сырты ортамен тікелей байланыста. Сондытан да сырты ортадан болатьш тітіркендіргіштер малды нерв жйесін оздырып, содан барып ол орталы нерв жйесі арылы тиісті органдара сер етеді.

Физиологтар ст безі ызметіні екі турлі функциясы болады деп есептейді. Біріншісі - секрет шыару функциясы (ст блу). Мнда без тканьдерінен ст бліну процесі болады. Екіншісі - озалыс функциясы. Мнда блініп шыан ст блшы етті жиырылып-созылуы нтижесінде емшек рпі арылы сырта шыады.

Ст бліну процесі сырты ортаны серіне тікелей байланысты жне олайсыз тітіркендіргіштерден стті блінуі тез тоталады. Міне, сондытан да тжірибелі малшылар сиыр сауанда да, сырты ортаны осындай олайсыз серін болдырмауа тырысады. Сауын сиырды сырты ортаныц белгілі бір серлеріне дадыландыру керек. Мселен, сиыр белгілі бір сауыншыа дайы бекітіліп берілсе, кнделікті бір мезгілде сауылып трса, желіні немі сртіліп, уаланса, онда сиыр да стін толы иіп береді. Ал мндай тртіп бзылан жадайда сиыр исініп кетеді де, сті сара сауылмайды.

Стті сара сауылуы - сауу жылдамдыына байланысты. йткені сиырдан ст бліну рефлексі тез арада пайда болады, сондытан да сиырды тез, рі белгілі бір ритммен сауу керек. Ал баяу немесе біресе жай, біресе баяу сауу стті сара сауылуына да жне оны сапасына да кері сер етеді.

Кптеген зерттеушілер желін стке бден толанда ана, стті тез сауып алуа болады дейді. ылыми - зерттеулерге жне практикалы байаулара араанда, сиырды екі рет сауан тиімді. Демек, желіні шаын сиырды жиі сауу, оны сттілігін арттыра тседі. Блай болатын себебі, желіндегі ст жолдары стке бден толана дейін ст ралу процесі бір алыпты теді. Ол желінді ст кернегенде, ондаы ішкі ысым артады да, ст ралу процссі млде тоталады. оматы желінде ішкі ысымны артуы баяуланды. Мндай жадайда сауу аралыы да зара тседі. Ол шаын желінде ішкі ысым тез артып, ст бліну процесі де тез тотайды. Демек, мндай сиырды жиі сауан жн. дебиеттерде, кейбір сиырды кніне ш рет сауудан екі рет саууа кшіргенде сті кемігені, ал баса бір сиырда мндай жай байалмааны женінде де деректер бар. Сиырды ш рет сауудан екі рет саууа кшіргенде р аралыын жиілету желіні шагын сиырдан сттін, кп алынуына олайлы сер етеді де, ал желіні оматы сиыра мны ешандай сері болмайды.

Жргізілген байаулара араанда ш рет сауылан сиырды сті майлы келеді. Мнын. себебі желінде ралан ст жиі-жиі сара сауылады да, ст жолдарындаы майлы сут (жебінді) кбірек алынады. Ал екі рет сауанда, яни сауу аралыы едуір заранда мндай згеріс болмайды.

Егер саа сиырды сттілігі тулігіне 15 литрден, ал бірінші, екінші рет бзаулаан сиырдікі – 10 - 11 литрден артпайтын болса, онда мндай сиырды екі рет саууды зі жеткілікті. Ал жылына 5000 - 6000 литрдей ст беретін сиырды ш рет сауан жн. Сонда одан стті 8 - 15 проценттей арты алуа болады. Табындаы сиырдан алынатын ст млшсрін кемітпеу шін кейбір стті сиыр мен жаа туан сиырды бзаулааннан кейін 30 - 80 кндей тулігіне ш рет сауан жн.

Сиырды тулігіне анша рет сауу керектігін ойластыранда, оан экономикалы, рі биологиялы трыдан мн беру керек. Сауу аралыын сиреткенде, шаруашылы ебек шыынын немдейді, жмыс німділігін арттырады, рі стті зіндік ны кемиді.

Сиыр сауанда андай діс олданылмасын тез саууды жне сиырды тынышын кетіретін жадайды болдырмау керек. сіресе олмен сауанда мндай талап ката саталуы тиіс.

азіргі сиыр сауатын отанды машиналар олмен саууа караанда, стті рамы мен асиетіне онша кп сер ете оймайды.

Сиырдын, сттілігін арттыру шін, оны сауарда желінді сртіп, сылауды кп пайдасы бар. Желінді сылаанда нерв жйелері жне сонымен оса ан мен лимфа айналу жйелері озады, мны езі ст ралуды жне ст блінуді кшейтеді, рі ст сарка сауылады. Мнымен оса стті майлылыы да артып, ст бездеріні рекеті кшейеді.

Озат тжірибелерді деректеріне араанда, тмса сиыр меи суалан сиырды желініне массаж жасау, оны сттілігі мен стіні майлылыын арттыра тсетіні байалады. Желінге сауар алдында екі немесе ш рет массаж жасалады. Оны біріншісі дайынды массажы деп аталады. Бл жмыс желінді жуып, срткеннен кейін жргізіледі. Екіншісі - міндетті немесе орытынды массаж. Бл сауу аяталаннан кейін істеледі. Кп жадайда желінге массаж жасауды сауудыц орта шенінде жргізеді. Желінге массаж жасаанда рбір сиырды жеке ерекшеліктерін ескереді. Мселен, жнді иімейтін сиырды желінін тез, рі кбірек массаждайды.

Сиырды тек белгілі бір мерзімде ана сауу керек, йткені онда белгілі бір сауу мерзіміне дадыланан шартты рефлекс пайда болады. Сондытан сиырды сауылу мерзімін жиі-жиі згерте беру, оны сттілігіне олайсыз сер етеді.

Сауыншыны жиі-жиі згеруі де сиырдан стті аз сауылуына, рі оны майлылыы кемуіне сер етуі ммкін. Алайда ай сиыр болмасын бгде сауыншыа бірте-бірте дадыланып кетеді.

Барлы сауу жадайы мен сауыншыны сиырды сылап - сипауы, оны сттілігіне де, стті майлылыына да біршама сер етеді. Малды ктімі мен баымы жасы болса, ст бездеріні рекеті кшейіп, ст барынша кп бліне бастайды, рі оны майлылыы да арта тседі.

Сауар алдында желінді жылы сумен (температурасы 53 - 56°) жуып отыруды айрыша маызы бар. Бл дісті сиырды сттілігі мен майлылыын арттырудаы бірден – бір зоотехникалы шара ретінде кптеген шаруашылытар олдана бастады.

Сиырдан сапалы ст алу шін, е алдымен оны жасы ктіп-баып, стін, осірссс желінін немі таза стау ажет.

Сауын сиыр іші жылы, жары, ауасы желдетіліп тратын, рі ра тсеніші бар орада ктілуі тиіс. Сиырды кнделікті 2 - 3 километрдей жерге апарып серуендетіп тран пайдалы. Мны зі оны денсаулыына, азыты жасы жеуіне, стеюіне жадай жасайды.

Сиырды сауар алдында ораны тазалауа, тсенішін жаартып салуа, малды стін тазалауа жне ра жемшп шашуа болмайды. йткені мндай жадайда ауа ішін ша басады да, ыдыстарды немесе стті ластайды. Осы шамен бірге стке кптеген микробтар тседі. зіні асиеті мен химиялы рамы жаынан ст бактерияларды сіп дамуына те олайлы орта болып саналады, сондытан оны кірластан жне бзылудан сатау шін тиісті шараларды бл жытпай орындау керек.

Стке микробтар малды денесінен, р трлі ктім бйымдарынан, сауыншыдан т. б. жанасан нрселерден тседі.

Стті сзгенде, ондаы шп - шалам, ша сияты кзге крінбейтін заттарды ана тазартуа болады. Ал ондаы бактериялар те кішкентай боландытан, сзгіден ешбір кедергісіз тіп кетеді.

1 мл стте 20 - 30 мыа жуы микроб болса, мндай стті бактериядан едуір таза, мынан кем болса те таза, ал 1 мл стте жз мынан жне миллионнан астам микроб болса, онда оны те атты ластанан ст деп есептейді.

Сиырды стінде, тсенішінде, иында, азыында бактериялар те кп болады. Егер сиырды таза стамаса, онда оны стіне де микроб сорлым кп тседі.

Малды стін тазалауды е оай да, тиімді жолы - вакуум аппаратын пайдалану. Блай тазалаанда, малды стіндегі кірлас шлангі арылы арнайы шелекке келіп жиналады да, ора ауласында ешандай ша-тоза болмайды.

Сиырды атты ластанан жерін жылы сумен жуады. Жазда сиырды за уаыт бойы бір жерде сауанда, сттегі бактерия, ыста олда баан кездегіге араанда едуір кбейеді. Мселен, олда баылан сиырды 1 мл стінде 60 мыдай бактерия болан, ал оларды лагерьге бауа шыаранда сттегі бактерия екі еседей азайан, біра осыдан екі айдай уаыт ткен со, сол 1 мл стте 200 мыдай бактерия боландыы байалан. Тек сиыр сауатын жерді ауыстыраннан кейін ана бактерия 80 мыа дейін кеміген.

сіресе малды жемшбіне топыра араласса сттегі микрофлоралар кбейе тседі. Бл азы шашанда жне сауар алдында мала жемшп бергенде тседі.

Малды не бойы ышыл жоммен, сірнемен азытандыру да зиян. Мндайда малды нжісі сйылады, оны са блшектері стке шашырайды, ал онымен бірге ішек таяшасына жататын бактериялар да тседі.

Сауыншылар ездерін таза стамаса, оларды олы арылы да стке кптеп микробтар тсуі ммкін.

Фермада жмыс істейтін адамдар немі медициналы байаудан тіп отыруы, сауыншыларды жмыс киімдері немі таза болуы, сиыр сауар алдында оларды олын сабындап жууы, тырнаын р кез алып жруі тиіс. рбір сауыншыда сиыр сауанда киетін а жне малды кткенде киетін ара халат болуы керек.

Сут ыдыстары мен ралдары былганыш болса бактериялар кбейген стіне кбейе тседі. Сиыр сауып боланнан кейін барлы ыдыстарды жылы сумен шайайды, сода осылан ысты сумен жуады, сосын алдымен жылы, артынан ысты сумен шайап кептіреді. Шелектерде, флягаларда, ст ттігінде, салындатышта, ваннада жне танктарда ст алдыруа млде болмайды.

Сиырды машинамен сауанда ст ттік арылы ыдыстара йылады да, малды терісі, адамны олы, ауа т. б. арылы стке микробты тсуі едуір азаяды. Біра соны зінде аппараттара жнді ктім жасалмаса, стті сапасы едуір тмендеуі ммкін.

Егер сиыр сауатын ондырыларды немі соданы ысты ерітіндісімен жуып отырса, онда 14 - 16° температурада ш туліктей саталан стті ышылдыы небары 2° Т жоарылайды. Сондытан фермадаы жмысшылар сауу ондырылары мен ыдыстарды немі жуып, дезинфекциялап отыруы керек. Сиырды сауып боланнан кейін, оларды алдымен суы сумен, ал сосын 0,5 проценттік кальцийленген соданы ысты (55 - 65°) ерітіндісімен 30 минут бойы жуады. Ыдыстар мен аспаптарды осылай тазалау, ондаы микробтардан едуір арылтады. Алайда сілтілі ерітінділерді алюминий ыдыстарды тоттандыратын асиеті бар. Сондытан ыдыстар мен аспаптарды 70 блігі ш натрийлі фосфаттан, 20 блігі кальцийленген содадан жне 10 блігі натрий силикатынан тратын 0,5 проценттік ысты оспа ерітіндісімен жуу сынылады. Осыдан кейін ыдыстар мен аспаптардаы сілтілі ерітінділерді кетіру шін ысты сумен шаяды. Ец соында 16 - 15 секундтай булайды.